Arrested Mourning: Memory of the Nazi Camps in Poland - Pol-Int

Pol-Int
Zofia Wóycicka (2013)
Arrested Mourning: Memory of the Nazi Camps in Poland, 1944-1950
Beitrag vom: 20.11.2014
Empfohlen von M.A. Urszula Kieżun
(Frankfurt am Main: Peter Lang)
ISBN: 978-3-631-63642-8
Geschichte
Englisch
«Analyzing the earliest debates over the memory of Nazi camps, the author makes an important contribution to
the study of their origin, reducing the existing asymmetry in our knowledge on the relevant phenomena in
Western and Eastern Europe. This is all the more important as the Poles and Polish Jews, whose involvement in
the 'disputes over memory 'she describes, were the most important group of survivors and eyewitnesses of the
camps and so the genuine 'group of memory'.» Prof. Dariusz Stola (Institute of Political Studies of the Polish Academy of Science)
Arrested Mourning: Memory of the Nazi Camps in Poland, 1944-1950 (1129)
Beitrag vom: 20.11.2014
Rezension von Zuzanna Dziuban
Redaktionell betreut von M.A. Urszula Kieżun
Książka Zofii Wóycickiej jest fascynującą, krytyczną rekonstrukcją debat toczonych w latach 1944-1950 wokół
nazistowskich obozów koncentracyjnych i zagłady w Polsce. Oparta na bogatym materiale źródłowym
(dokumentach archiwalnych, publikacjach prasowych, publicystyce) oraz wywiadach ze świadkami, praca
Wóycickiej jest zatem nie tylko jedną z pierwszych, pisanych z polskiej perspektywy i adresowanych do
międzynarodowych czytelników i czytelniczek, kulturowych biografii miejsc pamięci tworzonych na terenie
byłych obozów. Stanowi ona także ważny wkład w rozwijaną dziś w Polsce refleksję nad dynamiką politycznych,
symbolicznych i afektywnych ekonomii rządzących tworzeniem się zbiorowych wyobrażeń o przeszłości, przede
wszystkim tych związanych z doświadczeniem obozowym i zagładą Żydów.
Metodologicznie osadzona w horyzoncie wyrastających z Gramsciańskiej teorii hegemonii badań nad pamięcią,
rozwijanych w latach 70. i 80. przez kulturoznawców i historyków z Popular Memory Group, książka Wóycickiej
nie jest jednak przykładem politycznie zaangażowanej historiografii. Odwołanie do kluczowych dla brytyjskich
badaczy kategorii „pamięci popularnej” i „pamięci dominującej” ma raczej na celu zwrócenie uwagi na
zróżnicowany, polisemiczny i konfliktowy charakter konstrukcji pamięci tworzonych w pierwszych powojennych
latach, poprzedzający jej hegemoniczne domknięcie, utożsamiane przez autorkę ze „stalinizacją” (s. 14). Z tej
perspektywy jasna staje się decyzja autorki, żeby ograniczyć ramy czasowe do lat 50. Za historykiem Robertem
Trabą, określa ona lata 1944-1948/1949 mianem „okresu żywej pamięci”: pamięci niedomkniętej i otwartej na
negocjacje. „Druga połowa lat czterdziestych – pisze – okazuje się szczególnie (…) interesującym okresem do
analizy; pozwala historykowi, z jednej strony, ukazać wielogłosowość polskiej pamięci wojny w warunkach
względnego pluralizmu, z drugiej strony zaś, zrekonstruować proces stopniowego uciszania debaty w miarę
umacniania się totalitarnego reżimu” (s. 21). W rezultacie, kreślony przez Wóycicką obraz wczesnych
powojennych lat w wyjątkowo ciekawy sposób naświetla, uzupełnia i problematyzuje interpretacje
zaproponowane ostatnio przez Marcina Zarembę w „Wielkiej Trwodze”, przez Andrzeja Ledera w „Prześnionej
Rewolucji” i przez Grzegorza Niziołka w „Polskim Teatrze Zagłady” [1] – i odwrotnie.
Wprowadzanie poznawczego ładu w rzeczywistość ze strzaskanym porządkiem symbolicznym [2] odbywa się w
„Arrested Mourning” na dwóch planach. Im też podporządkowana jest struktura książki. Pierwszy, zorientowany
na społecznych aktorów, (agents of memory), szkicuje mapę instytucji, grup i jednostek aktywnie
zaangażowanych w tworzenie pamięci o obozach. Obok publicznych intelektualistów, dziennikarzy i
publicystów, na pierwszy plan wysuwają się tu zinstytucjonalizowane „grupy pamięci”, reprezentujące interesy
byłych więźniów nazistowskich obozów, takie jak Polski Związek Byłych Więźniów Politycznych czy Centralny
Komitet Żydów w Polsce. W obszar analizy włączone zostają także instytucje władzy, PPR/PZPR, Ministerstwo
Opieki Społecznej, Ministerstwo Kultury i Sztuki, oraz nieco „niedoceniona” w książce Rada Ochrony Pomników
Walk i Męczeństwa. Drugi plan to plan przestrzenny. Wychodząc od topograficznego rozumienia miejsc pamięci,
Wóycicka uważnie przygląda się przemianom, którym podlegają tereny po byłych obozach koncentracyjnych i
zagłady – opisuje wytwarzane wokół nich materialne praktyki i strategie dyskursywne, interpretuje debaty wokół
hierarchii ich ważności oraz form upamiętniania. Oba plany, konceptualnie rozdzielone, w rzeczywistości
nieustannie się przenikają, co wielokrotnie podkreśla sama autorka: wybór strategii estetycznych i
upamiętnianych treści odzwierciedla prowizoryczne, nieustannie poddawane dyskusji rozstrzygnięcia dotyczące
„interpretacji doświadczenia wojennego, przede wszystkim doświadczenia obozów” (s. 193).
Wśród centralnych problemów, wokół których toczą się burzliwe i wnikliwie przez Wóycicką analizowane spory,
odnaleźć można zagadnienia istotne zarówno dla samych byłych więźniów, przepracowujących swoje
traumatyczne doświadczenia, jak i dla kulturowych reprezentacji do dziś afektywnie strukturyzujących pamięć
wojny. Przykładowo, figura byłego więźnia, stopniowo przekształcana w narzędzie politycznej propagandy i
dyskursywnie ramowana przez retorykę oporu i patriotycznego bohaterstwa, jest w opisywanym przez
Wóycicką okresie jeszcze bardzo ambiwalentna. Dyskutowana na łamach prasy i salach sądowych, podczas
procesów więźniów funkcyjnych, złożoność obozowego doświadczenia – naznaczonego przez bierne cierpienie,
ale też demoralizację, kolaborację i obozowy nacjonalizm – wymyka się i radykalnie problematyzuje jego
późniejsze martyrologiczno-heroiczne interpretacje. Prezentacja tych debat oraz symbolicznych mechanizmów
poprzez które zostają one wyciszone, jest jedną z największych zalet książki.
Na osobną uwagę zasługują interpretacje politycznych i symbolicznych rozgrywek wokół pamięci o zagładzie
Żydów. Kształtujące się w okresie względnej kulturowej autonomii polskich Żydów, przekładającej się na
obecność Zagłady w debatach publicznych oraz znajdującej odzwierciedlenie w inicjatywach upamiętniających w
(niektórych) obozach zagłady, jak Majdanek czy Auschwitz-Birkenau, pokazują one wyraźnie niechęć większości
lokalnych aktorów oraz stowarzyszeń zrzeszających polskich więźniów politycznych do włączania Żydów do
„wspólnoty ofiar” (s. 75). „Nie negowanie zagłady, ale raczej obojętność wobec losu tych, którzy przez większość
społeczeństwa nie zostali uznani za swoich, wydaje się znamienna dla pamięci obozów koncentracyjnych i
zagłady w latach 1944-1948/1949” (s. 74-75) – pisze Wóycicka. Widać wyraźnie, że domykająca się po koniec lat
40. hegemonia mnemoniczna przejęła jedynie i zrobiła polityczny użytek z wszechobecnego oddolnego
antysemityzmu, powszechnego braku empatii dla cierpienia Żydów po i podczas wojny oraz, opisywanego przez
Niziołka, wyparcia doświadczenia bycia świadkiem Zagłady. Przedstawione na zaledwie trzech stronach losy
czterech nieupamiętnionych i do lat 60. przekopywanych przez „poszukiwaczy złota” obozów zagłady, w Bełżcu,
Sobiborze, Treblince i Chełmnie nad Nerem, są tego najlepszą ilustracją.
W tej niesamowicie bogatej i zniuansowanej książce zabrakło mi jedynie refleksji nad tytułową kategorią żałoby
(pojawia się ona dopiero w zakończeniu i, niestety, nie jest pogłębiona) oraz jednej, bardziej wprost postawionej
tezy. Zanim komunistyczne władze pod koniec lat 40. zmonopolizowany pamięć o wojnie i obozach, blokując,
zdaniem Wóycickiej, jakąkolwiek krytyczną konfrontację z nimi i proces ich przepracowania, w Polsce istniały już
dwa oddzielne, znacjonalizowane porządki żałoby: żałoba możliwa i żałoba niemożliwa, ‘polska’ i ‘żydowska’.
[1] Marcin Zaremba, Wielka Trwoga. Polska 1944-1947: Ludowa reakcja na kryzys (Kraków: Znak, 2012);
Grzegorz Niziołek, Polski teatr Zagłady (Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2013); Andrzej Leder,
Prześniona rewolucja: Ćwiczenia z logiki historycznej (Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2014).
[2] Andrzej Leder, Prześniona rewolucja, s. 127.
Zitierweise:
Zuzanna Dziuban: Rezension zu: Zofia Wóycicka: Arrested Mourning: Memory of the Nazi Camps in Poland,
1944-1950 , 2013, in: https://www.pol-int.org/de/node/1129#r1130.