colost trum bo ovinum

 COLOST
TRUM BO
OVINUM MGR ANDRZEJ SA
ARNOWSKI ISBN 9
978‐83‐9304
470‐1‐7 COPYR
RIGHT © GENACTIV TRA
ADE SP. Z O.O
O., POZNAŃ, POLSKA. Niniejsze opracowanie zawiera opis znaczenia i cech Colostrum Bovinum, jego składu chemicznego, mechanizmów przyswajalności oraz jego wykorzystania w profilaktyce i wspomaganiu leczenia ludzi. 1. DEFINICJA COLOSTRUM Colostrum (siara) jest wydzieliną gruczołu mlekowego ssaków powstającą w ostatnim okresie przed porodem i w pierwszych dniach po porodzie. Colostrum jest pierwszym pokarmem nowonarodzonego ssaka. Jest to mieszanina wielu składników o zróżnicowanych parametrach masy; właściwościach fizycznych, chemicznych i biologicznych. Siara jest to gęsta, żółta ciecz o odczynie lekko kwaśnym (ph 6, 4), różniąca się znacznie od mleka. Siara najwyższą wartość posiada w pierwszym dniu laktacji.. Poziom czynnych biologicznie składników siary ulega w kolejnych godzinach i dniach po porodzie dużym zmianom. Dlatego pozyskanie wczesnych frakcji siary nabiera szczególnego znaczenia praktycznego. Siara zawiera ponad 250 związków chemicznych o prawie 40‐krotnie zwiększonym udziale biologicznie aktywnych składników, w porównaniu z mlekiem, takich jak hormony, enzymy, poliamidy, pochodne kwasów nukleinowych, pochodne aminokwasów i inne. Zawiera również substancje bakteriostatyczne, w tym immunoglobuliny, laktoperoksydazy, lakteniny, laktoferynę, lizozym i leukocyty. W skład Colostrum wchodzą także, wyjątkowo łatwo przyswajalne, o dużej koncentracji witaminy oraz związki mineralne Substancje zawarte w Colostrum nie występują w tak wysokiej koncentracji w żadnym innym produkcie pochodzenia naturalnego. Colostrum posiada właściwości odżywcze, energetyczne i ochronne. Ssaki przychodzą na świat w stanie hipogammaglobulinemii i przy obniżonej aktywności immunologicznej, co w zetknięciu z florą bakteryjną i drobnoustrojami chorobotwórczymi czyni je szczególnie podatnymi na infekcje. Dopiero Colostrum matki przekazuje im immunoglobuliny i inne substancje odpornościowe, chroniąc przed zakażeniem. Colostrum stymuluje również, czynności systemu odpornościowego, pozwalającego na wytworzenie własnej, swoistej odporności czynnej. Przeciwciała siary przenikając do krwioobiegu chronią noworodka przed infekcją jelit, dróg oddechowych, zewnętrznych błon śluzowych itp. Poza działaniem systemowym Colostrum wykazuje swoiste, przeciwbakteryjne oraz przeciwwirusowe działanie miejscowe w przewodzie pokarmowym. 2. SKŁAD COLOSTRUM 2.1 BIAŁKA SIARY. Białka siary z pierwszych dojów po porodzie stanowią około 60% jej suchej masy, w tym ponad 80%, to białka serwatkowe (rozpuszczalne) i blisko 20% białka kazeinowe. W białkach siary stwierdzono 19 aminokwasów, przy czym wszystkie są pochodzenia egzogennego. KAZEINA. Pod względem chemicznym jest to fosfoproteid. Kazeina wraz z fosforanami wapnia tworzy kompleks zawierający dużo aminokwasów egzogennych (walina, leucyna, prolina, lizyna). Kazeina jest nie tylko źródłem wolnych aminokwasów, ale również aktywnych biologicznie peptydów. Powstają one w wyniku jej hydrologicznego rozkładu pod wpływem enzymów trawiennych, wśród nich peptydów opiatowych, uwalnianych przez enzym żołądkowy pepsynę, a także peptydów o aktywności immunostymulacyjnej, obniżającej ciśnienie krwi, hamujących agregację płytek krwi 2 oraz peptydów spełniających funkcje nośników jonów metali, powstających w wyniku działania proteinaz trzustkowych: trypsyny i chymotrypsyny (2). Peptydy te z trudem podlegają dalszej degradacji i są przyswajane w całości. BIAŁKA SERWATKOWE. Białka te występują w siarze w rozproszeniu koloidalnym. W odróżnieniu od kazeiny białka te nie zawierają fosforu, natomiast dużo cystyny, cysteiny i lizyny. Białka te charakteryzują się wyższą wartością biologiczną od kazeiny. Zawierają więcej aminokwasów {52,7 g/100g białka), w tym lizyny, izoleucyny, tryptofanu, waliny i aminokwasów siarkowych (1). Immunoglobuliny stanowią ważny składnik białek serwatkowych. Immunoglobuliny są mono‐ lub polimerycznymi cząsteczkami białka. Różnica w budowie białek serwatkowych posłużyła do przeprowadzenia ich podziału na klasy różniące się właściwościami fizyko‐chemicznymi, biologicznymi i immunologicznymi. U ludzi i zwierząt wyróżnia się klasy Ig H, G, M, A, D, E występujące w różnych wydzielinach (krew, siara, mleko, łzy, itp.). Immunoglobuliny siary odznaczają się bardzo wysoką aktywnością w odporności przeciwzakaźnej. Są bogate w przeciwciała neutralizujące wirusy i opsonizujące bakterie (Opsonizacja – zjawisko polegające na tym, że określone cząsteczki mogą przyłączać się do powierzchni patogenu i następnie ułatwiać fagocytozę). Tabela 1. Występowanie immunoglobulin w siarze i mleku bydła i człowieka (8) Stężenie immunoglobulin, mg/ml
siara
IgG
Człowiek
Bydło
mleko
IgA
IgM
IgG
IgA
IgM
0,3 120
1,2
0,1
1,5 0,01
33‐75 4,5
3,2‐4,9
0,4‐1,2
0,2 0,04
Inną grupę białek o dużym znaczeniu dla właściwości bakteriostatycznych czy bakteriobójczych Colostrum stanowią niespecyficzne czynniki antybiotyczne, takie jak: lizozym, laktotransferyna, laktoperoksydaza. Lizozym jest czynnikiem bakteriobójczym prawie wszystkich płynów ustrojowych oddziałującym na ściany bakterii Gram dodatnich. Nie zapobiega wzrostowi bakterii kwasu mlekowego kwasu propionowego. Aktywność lizozymu wzrasta w obecności immunoglobulin. Będąc odpornym na proteazy trawienne może zachować aktywność czasie przechodzenia przez jelito cienkie. Zawartość lizozymu w siarze jest wielokrotnie wyższa niż w mleku i wynosi 1g/l (9). Laktoferyny są to wiążące jony żelaza glikoproteiny zaliczane do transferyn. Obecność laktoferyn stwierdzono w neutrofilach (są to komórki układu odpornościowego, należącymi do granulocytów; pełnią zasadniczą rolę w odpowiedzi odpornościowej przeciwko bakteriom i innym patogenom) oraz w ślinie, łzach, pocie, mleku i w siarze. Zawartość laktoferyn w mleku jest zależna gatunkowo, w największych ilościach występuje w mleku ludzkim 1‐2 mg/ml. Znacznie mniejszą zawartość 3 laktoferyn stwierdza się mleku krów (20‐200 µg/ml). Na uwagę zasługuje wyższa zawartość laktoferyn w siarze. Stężenie laktoferyny w siarze wynosi około 1‐5 g/l i jest od 10 do 100‐krotnie wyższe aniżeli w mleku (5). Do najważniejszych biologicznych funkcji laktoferyn zalicza się: regulację jelitowej absorpcji żelaza, właściwości antymikrobiotyczne i niedawno poznane zdolności antykancerogenne. Obecny stan wiedzy o laktoferynach wskazuje, że są to białka o ważnym znaczeniu żywieniowym i działaniu prozdrowotnym. Skład chemiczny laktoferyn, a przede wszystkim zdolności wiązania żelaza determinują ich odporność na działanie czynników koagulujących, np. ciepła, związków chemicznych oraz enzymów (29). Skład aminokwasów laktoferyn z siary krów i mleka ludzkiego jest bardzo podobny. Warto podkreślić, że sekwencja aminokwasów znanych laktoferyn wykazuje międzygatunkową, wewnętrzną homologię. Z porównania składu aminokwasów wynika, że procentowy udział czterech aminokwasów, tj. tyrozyny, histydyny, treoniny i cysteiny jest identyczny w laktoferynie bydlęcej i ludzkiej. Wykazano także, że właśnie te cztery aminokwasy odgrywają decydującą rolę w wiązaniu żelaza przez laktoferyny (29). Bakteriostatyczna aktywność laktoferyn obecnych w mleku ludzkim i siarze bydlęcej znana jest od dawna. Antymikrobiologiczna aktywność laktoferyn jest związana z ich zdolnością do wiązania jonów żelaza. Jako potwierdzenie tego uzasadnienia brano pod uwagę fakt, że jony żelaza są niezbędne w rozwoju mikroorganizmów, a laktoferyny wiążąc je zmniejszają ich dostęp dla mikroorganizmów (30,31). Wykazano jednocześnie, że laktoferyny wysycane żelazem tracą aktywność bakteriostatyczną. W dążeniu do wyjaśnienia mechanizmu antymikrobiologicznego oddziaływania laktoferyn zwraca się uwagę na fakt, że apolaktoferyny (niewysycone żelazem) wchodzą w interakcje z zewnętrznymi częściami ścian bakterii Gram ujemnych, powodując uwalnianie liposacharydów (32). Zdolność laktoferyn siarowych do wiązania żelaza ma także ochronne znaczenie podczas uszkodzenia tkanek, gdy żelazo uwolnione z mioglobiny i hemoglobiny może indukować powstawanie toksycznych reaktywnych form tlenu. Podobne znaczenie może mieć laktoferyna podczas stanów zapalnych, gdy z udziałem żelaza powstają duże ilości wolnych rodników. Oddziaływanie laktoferyn ze ścianami komórkowymi mikroorganizmów tłumaczy się także tym, że ich dodatni potencjał elektrostatyczny sprzyja łączeniu się z ujemnie naładowanymi liposacharydami lub innymi białkami obecnymi w ścianach komórkowych mikroorganizmów (31). Obecnie uważa się, że szczególne znaczenie w wiązaniu laktoferyn mają obecne w ścianach komórek bakterii lipomannany. Z badań De Lillo i wsp. (31) wynika, że występujący w ścianach komórek Micrococcus luteus lipoglukan, łatwo łączy się z laktoferyną. Wykazano także, że laktoferycyny z laktoferyny wołowej łatwo wchodzą w reakcję z liposacharydami obecnymi w ścianach E.Coli lub z kwasem tejchojowym występującym w ścianach Staphylococcus aureus (33). Obecnie wiadomo, że wiązanie laktoferyn lub laktoferycyn ze składnikami ścian komórek bakterii prowadzi do hamowania ich rozwoju. Z badań De LIllo i wsp. (31) wynika, że wołowa apolaktoferyna w stężeniu 20 µM już po 90 min. redukuje w środowisku liczbę Micrococcus luteus o 99%. Bezpośrednie działanie przeciwbakteryjne wykazano też dla enzymatycznych hydrolizatów bydlęcej laktoferyny, zwłaszcza powstałych w wyniku jej inkubacji z pepsyną (34). Działanie to było ośmiokrotnie większe niż w przypadku nietrawionej laktoferyny. Zidentyfikowano również bakteriobójczą domenę laktoferyny. Peptyd ten nazwany laktoferrycyną (35), wiązał się szybko do powierzchni E.coli i Bacillus subtilis i hamował przyswajanie przez bakterie znakowanej praliny z efektywnością podobną do polimyksyny B, znanego czynnika niszczącego ściany komórkowe. Niedawno zidentyfikowano nowy, przeciwbakteryjny peptyd w domenie N1 laktoferyny (w bezpośredniej bliskości laktoferrycyny) nazwany laktoferrampiną (36). Peptyd ten wykazywał aktywność przeciwgrzybiczą (w stosunku do Candida) i był aktywny wobec B.subtilis, E.coli i Pseudomonas aeruginosa. 4 Laktoferyna może działać w sposób synergistyczny z lizozymem w niszczeniu ścian bakteryjnych (37). Laktoferyna i lizozym osobno okazały się bakteriostatyczne w stosunku do Vibrio cholerae i E.Coli, podczas gdy razem były bakteriobójcze (37). Transmisyjna mikroskopia elektronowa wykazała, że bakterie eksponowane na laktoferynę i lizozym pęczniały i wykazywały rozrzedzenie struktury, co sugerowało ich zabijanie przez uszkodzenie osmotyczne. Kolejnym przykładem bezpośredniego działania przeciwbakteryjnego laktoferyny siarowej jest zapobieganie wiązaniu się bakterii do komórek docelowych, a tym samym utrudnianie zasiedlania komórek gospodarza. W jednym z badań bydlęca laktoferyna siarowa hamowała kolonizację enteropatogennej E.coli na ludzkich komórkach nabłonka oraz na nabłonku jelitowym myszy (38) Inni wykazali hamowanie adhezji enteropatogennych E.coli do enterocytów i komórek linii Hela (39). Pośrednie antymikrobiologiczne działanie laktoferyny siarowej jest związane z mobilizacją układu immunologicznego. Laktoferyna chroniła zwierzęta przed śmiercią po podaniu letalnej dawki E.coli (40). Laktoferyna znacznie przyspieszała proces usuwania E.coli z krwi obwodowej, a także efektywność zabijania bakterii w układzie siateczkowo‐śródbłonkowym (monocytarnomakrofagowym) wątroby, płuc, śledziony i nerek (40). Skuteczność laktoferyny w zwalczaniu zakażeń potwierdzono również w próbie klinicznej: jej podanie łagodziło przebieg infekcji u pacjentów z neutropenią spowodowaną chemioterapią w leczeniu ostrej białaczki szpikowej (41). Ważnym aspektem przeciwmikrobiologicznej aktywności laktoferyny siarowej jest wybiórczość bójczego działania na mikroflorę jelita: laktoferyna hamuje wzrost E.coli i innych patogennych bakterii jelitowych (głównie z rodziny Enterobacteriaceae), ale nie korzystnych bakterii z rodzaju Bifidobacterium (42). Rozwój prawidłowej flory bakteryjnej zapewnia sprawne procesy trawienia, wytwarzanie niektórych witamin, chroni przed rozwojem bakterii patogennych i wzmaga odporność. Laktoferyna siarowa ma działanie przeciwzapalne oraz ochronne w endotoksemii i wstrząsie septycznym. Na modelu indukowanego chemicznie zapalenia jelita grubego u szczurów laktoferyna łagodziła objawy stanu zapalnego. Mechanizm działania laktoferyny polegał na modulacji układu immunologicznego: redukcji poziomu cytokin pozapalnych (TNF –alfa i IL‐1) oraz stymulacji wytwarzania cytokin przeciwzapalnych (IL‐4 i IL‐10) w tkankach jelita (43). W podobnym schemacie doświadczalnym podanie laktoferyny zmniejszyło śmiertelność zwierząt z 83 do 17%, a badanie histopatologiczne ujawniło ochronne działanie laktoferyny w stosunku do integralności struktury nabłonka jelita (44). Dodatkową zaletą laktoferyny siarowej w walce z zakażeniami bakteryjnymi jest to, że może ona zwiększać wrażliwość bakterii na niektóre antybiotyki, takie jak wankomycyna (antybiotyk polipeptydowi) (95), penicylina (96) i cefpodoksym (cefalosporyna) (97). Laktoferyna pozwoliła dwukrotnie obniżyć stężenie terapeutyczne wankomycyny wobec Staphylococcus epidermidis (95). Kombinacja penicyliny i laktoferyny siarowej podniosła 2‐4 – krotnie aktywność hamującą antybiotyku wobec S.aureus (96). Skojarzona z cefalosporyną zwiększyła przeżycie myszy infekowanych letalną dawką Klebsiella pneumoniae oraz obniżyła efektywną dawkę antybiotyku (97). Wykazano, że laktoferyna siarowa wykazuje również właściwości przeciwgrzybicze. Laktoferyna okazała się skuteczna w zwalczaniu zakażeń grzybiczych u zwierząt i ludzi. U świnek morskich zainfekowanych na grzbiecie Trichophyton mentagrophytes, codzienne podawanie laktoferyny per os nie zapobiegło wprawdzie rozwojowi zakażenia, ale wyraźnie przyspieszało gojenie się zmian skórnych po okresie największego ich nasilenia (46). Podana w podobny sposób laktoferyna hamowała rozwój drożdżycy jamy ustnej u myszy z upośledzoną odpornością (48). Było skuteczne 5 po podaniu siary bydlęcej zarówno w wodzie pitnej, jak i przez sondę żołądkową, wykluczyć więc można jej działanie miejscowe. Laktoferyna zapobiegała spadkowi liczby krążących leukocytów i limfocytów w węzłach chłonnych. Laktoferyna siarowa poza bezpośrednim wpływem na komórki patogenu, może oddziaływać w sposób pośredni zwiększając odpowiedź obronną organizmu przeciwko grzybom. Wykazano, że laktoferyna stymuluje aktywność komórek jednojądrzastych w ustroju zainfekowanych zwierząt, ale nie wpływa na funkcje granulocytów. Ponadto, supernatanty znad hodowli splenocytów od zakażonych zwierząt otrzymujących laktoferynę indukowały większą aktywność grzybobójczą makrofagów, w porównaniu z uzyskanymi od zwierząt kontrolnych (47). Grzybobójczy efekt laktoferyny w stosunku do klinicznych izolatów Candida albicans i C.krusei był zależny od dawki i obserwowany tylko dla laktoferyny wolnej od żelaza (apolaktoferyny) (45). Ze względu na pojawiającą się oporność wielu szczepów grzybów na konwencjonalne metody leczenia, szczególnego znaczenia nabiera konieczność szukania nowych związków leczniczych, które zwiększyłyby skuteczność terapii. Takimi preparatami okazała się laktoferyna siarowa, skuteczna zarówno w monoterapii, jak i politerapii, gdzie podnosiła skuteczność leków przeciwgrzybiczych. Badania wykazały, że laktoferyna siarowa może współdziałać ze wszystkimi stosowanymi w terapii azolowymi związkami przeciwgrzybiczymi, obniżając wymagane dawki terapeutyczne leków o 6‐
25% (99). Podawanie siary okazało się skuteczne również wobec grzybów opornych na działanie leków przeciwgrzybiczych, wpływając na procesy oddychania mitochondrialnego uwrażliwiając komórki patogenu na działanie leków (99). Laktoferyna siarowa hamuje także namnażanie się pasożytniczych pierwotniaków. Mechanizm przeciwpasożytniczego działania laktoferyny nie jest do końca poznany. Myszy którym podano siarę były chronione przed letalnymi skutkami infekcji Toxoplasma gonidii, a liczba cyst w mózgu była znamiennie niższa w porównaniu z odpowiednią grupą kontrolną (50). Badacze sugerują, że apolaktoferyna może wiązać żelazo, a utworzony kompleks ma zdolność generowania wolnych rodników, które mogą powodować uszkodzenie błon komórkowych pasożytów. Laktoferyna siarowa wykazuje synergizm z niektórymi lekami stosowanymi w zwalczaniu zakażeń pasożytniczych. Wykazano, że kombinacja laktoferyny i klarytromycyny (antybiotyku makrolidowego) hamowała wzrost Pneumocystis carinii (czynnika oportunistycznego zapalenia płuc) w znacznie większym stopniu niż użyta bez podania laktoferyny siarowej. Laktoferyna siarowa jest także aktywna przeciwwirusowo. Na działanie laktoferyny okazały się wrażliwe m.in.: wirusy opryszczki (Herpes), cytomegalowirus, HIV, wirusy zapalenia wątroby typu C oraz B, syncytialny wirus oddechowy (RSV), hantawirus, rotawirus, poliowirus, adenowirus i enterowirus (51). Choć aktywność przeciwwirusowa jest jednym z głównych aspektów działania laktoferyny siarowej, jej mechanizm nie został dotąd ostatecznie wyjaśniony. Wydaje się, że laktoferyna hamuje głównie początkowe etapy zakażenia wirusowego, tj. adsorpcję i wnikanie cząstek wirusowych do komórek. Mechanizm takiego działania polega na interakcji laktoferyny zarówno z cząsteczkami wirusów, jak i z ich receptorami na powierzchni komórek docelowych. W serii badań wykazano, laktoferyna ma hamującą aktywność wobec infekcji wirusem zapalenia wątroby typu C (HCV) (52, 53, 54, 55). Dla wytłumaczenia takiego działania laktoferyny sugerowano jej wiązanie do cząsteczek wirusa, co hamuje penetrację do komórek (52, 53). Aktywność laktoferyny była swoista i niehamowana w obecności innych białek siary bydlęcej (52). Cytowane wyniki stanowią pierwszy przypadek identyfikacji naturalnego peptydu, który swoiście wiąże białko E2 osłonki wirusa HCV i zapobiega infekcji tym wirusem. Liczne badania wskazują na aktywność hamującą laktoferyny wobec HIV‐1, podtypu wirusa odpowiedzialnego za ponad 90% zakażeń (51, 56, 57, 58, 59). Wyniki wskazują, że jedną z dróg aktywności anty‐HIV laktoferyny siarowej jest blokowanie koreceptorów komórkowych wirusa i tym samym uniemożliwienie interakcji wirus‐komórka. Najnowsze badania wskazują, że laktoferyna poza hamowaniem wczesnych etapów inwazji HIV, może ograniczać procesy namnażania w komórkach. Laktoferyna 6 silnie hamuje aktywność odwrotnej transkryptazy, a słabo protezy integrafy, enzymów HIV‐1, istotnych dla późnych etapów cyklu replikacyjnego wirusa (57). Innym przykładem przeciwwirusowego działania laktoferyny jest współzawodnictwo laktoferyny i ludzkiego wirusa Papilloma (przyczyny brodawek skóry i narządów rodnych oraz czynnika ryzyka raka szyjki macicy) o wspólny komórkowy receptor o charakterze glikozaminoglikanów (60). Podobny mechanizm hamowania przez laktoferynę stwierdzono dla wirusów: Herpes simplex (61), adenowirusów (62) i cytomegalowirusa (CMV) (63). Badania wskazują, że oprócz bezpośredniego działania laktoferyny siarowej, wynikającego np. z blokowania wiązania wirusa do komórki docelowej, duże znaczenie ma aktywacja układu odpornościowego ustroju, tak by skuteczniej walczył z zakażeniem. Wnioski nasunęły badania, w których podanie bydlęcej laktoferyny przed infekcją mysim CMV całkowicie chroniło myszy przed śmiercią (64). Podobnie jak w przypadku leków przeciwgrzybiczych i przeciwbakteryjnych, laktoferyna wykazuje synergizm działania z niektórymi związkami przeciwwirusowymi. Ma to duże znaczenie, gdyż pozwala obniżyć dawki używanych leków przeciwwirusowych, odznaczających się często dużą toksycznością dla organizmu. Działanie synergistyczne zaobserwowano, gdy laktoferynę siarową podano razem z acyklowirem w infekcji Herpes simplex‐1 (HIV‐1) i HIV‐2. Pozwoliło to 2‐7 –krotnie zredukować efektywną dawkę leku (65). Zdolność laktoferyny do swoistego wiązania się zarówno do wielu wirusów jak i do komórkowych receptorów wirusowych stwarza ponadto nową, ciekawą możliwość wykorzystania laktoferyny bydlęcej jako selektywnego nośnika leków przeciwwirusowych (66). Siarowa laktoferyna bydlęca wykazuje właściwości przeciwnowotworowe. Bydlęca laktoferyna wywierała bezpośrednie działanie przeciwnowotworowe na komórki linii nowotworowych: włókniakomięsaka MethA, czerniaka B16F10 i raka okrężnicy C26 (67). Mikroskopia skaningowa wykazała działanie cytoksyczne laktoferyny objawiające się uszkodzeniem błony komórkowej i lizą komórek, co prowadziło do rozległej krwotocznej nekrozy i ograniczenia wielkości guzów. Poza działaniem litycznym na komórki nowotworowe, inne mechanizmy bezpośredniego przeciwnowotworowego działania laktoferyny obejmują m.in. hamowanie angiogenezy w obrębie guzów oraz sekwestrację żelaza. Tworzenie nowych naczyń odgrywa istotną rolę w rozwoju guzów i tworzeniu przerzutów, bo pozwala zaopatrywać komórki nowotworowe w tlen składniki odżywcze. Podanie laktoferyny siarowej myszom z czerniakiem lub chłoniakiem, ograniczało wielkość guzów pierwotnych, liczbę naczyń krwionośnych oraz zdolność przerzutowania (68). Takie działanie laktoferyny wynika z bezpośredniego wpływu hamującego na proliferację śródbłonka oraz wpływu pośredniego przez stymulacje uwalniania IL‐18 i IFN‐ϒ przez komórki nabłonka śluzówki przewodu pokarmowego. Obie cytokiny są uważane za hamujące neowaskularyzację. Zdolność sekwestracji żelaza, czynnika potrzebnego do wzrostu szybko dzielących się komórek nowotworowych, jest kolejnym aspektem przeciwnowotworowej aktywności laktoferyny (69). Badania wskazały na jeszcze inny, poza bezpośrednim, mechanizm aktywności przeciwnowotworowej laktoferyny siarowej. Laktoferyna podana myszom z rakiem jelita grubego 26 (Co26Lu), o dużej zdolności do przerzutowania, hamowały metastazę tego nowotworu do płuc (70). Wiązało się to ze stymulacją układu odpornościowego zwierząt. Na podobnym modelu badawczym stwierdzono znaczną stymulację przez laktoferynę odporności w obrębie śluzówki jelita. Zwiększoną aktywność komórek NK zanotowano również po podaniu laktoferyny myszom z czerniakiem. Odpowiadało jej rzadsze tworzenie przerzutów do płuc (71). Siarowa laktoferyna wywiera wpływ na układ immunologiczny i zaburzenia immunologiczne. Laktoferyna wykazuje stymulujące działanie na dojrzewanie limfocytów i inicjację odpowiedzi immunologicznej. Wykazano, że laktoferyna działa wprost na prekursorowe komórki T grasicy powodując nabycie przez nie fenotypu komórek pomocniczych Th CD4+CD8‐ (73). Stymulacja 7 dojrzewania limfocytów Th znalazła odbicie w zwiększeniu humoralnej odpowiedzi immunologicznej na erytrocyty owcy (SRBC). Uzyskana odpowiedź była porównywalna do indukowanej przez podanie IL‐1 (72). Laktoferyna promowała też dojrzewanie limfocytów B izolowanych ze śledzion nowo narodzonych myszy (73). Objawiało się ono wzrostem liczby powierzchniowych IgD oraz receptorów komplementu. Laktoferyna czyniła także limfocyty B noworodków mysich o prawidłowym statusie immunologicznym oraz dorosłych myszy z niedoborem immunologicznie dojrzałych komórek B zdolnymi do prezentacji antygenów liniom komórek Th (73). Laktoferyna wykazuje też właściwości adiuwantowe w indukcji nadwrażliwości typu późnego (DTH) u myszy (74). Laktoferyna siarowa podana doustnie znacznie stymuluje zarówno lokalną (w jelicie), jak i systemową, nieswoistą odpowiedź immunologiczną (75). Wykazano, że laktoferyna przyspiesza odnowę funkcji immunologicznych myszy po podaniu subletalnej dawki cyklofosfamidu (CP). Podawana doustnie przez 14 dni laktoferyna siarowa odnawiała odpowiedź komórkową typu DTH, czemu towarzyszył wzrost liczby komórek w śledzionach oraz makrofagów otrzewnowych i płucnych (76). Laktoferyna w sposób istotny odnawiała też liczbę komórek wytwarzających przeciwciała w śledzionach myszy poddanych immunosupresji myszy. Laktoferyna ogranicza zakażenie grzybicze u myszy poddanych immunosupresji za pomocą prednizolonu (48). Laktoferyna chroniła przed spadkiem liczby leukocytów i limfocytów w węzłach chłonnych oraz podnosiła aktywność tych komórek, co odwrotnie korelowało z nasileniem objawów kandydozy w jamie ustnej. W próbie klinicznej laktoferyna siarowa podana pacjentom leczonym chemioterapią z powodu białaczki nie chroniło wprawdzie przed pojawieniem się infekcji bakteryjnych, ale skracało i łagodziło ich przebieg (41). Laktoferyna okazała się również efektywna w redukowaniu zmian histologicznych w wątrobie i regulacji wytwarzania cytokin u szczurów z indukowaną żółtaczką mechaniczną (77). Laktoferyna może sama wykazywać działanie przeciwbólowe oraz zwiększać przeciwbólowe działanie morfiny w teście formalinowym u szczurów (78). Niedawno wykazano, że siarowa laktoferyna bydlęca, może przyspieszać tworzenie się tkanki kostnej (na modelu mysim) (79), co stworzyło możliwość zastosowania siary bydlęcej w profilaktyce i leczeniu osteoporozy. Polipeptyd bogaty w prolinę (PRP) – jest to peptyd o masie cząsteczkowej 17 kDa i dużej zawartości reszt proliny (22%) (84).Grupy reszt prolinowych mogą się przyczyniać do oporności peptydu na degradację proteolityczną. Jest to peptyd siarowy zapewniający optymalny rozwój fizjologiczny oseska. PRP stymuluje humoralną odpowiedź immunologiczną na SRBC oraz zwiększa przepuszczalność naczyń krwionośnych (85). Produkty trawienia PRP chymotrypsyną regulują humoralną odpowiedź immunologiczną oraz promowały dojrzewanie tymocytów (86). PRP indukuje proliferację komórek węzłów chłonnych (87), oraz promuje dojrzewanie prekursorowych komórek T. PRP wykazuje zdolność do indukcji kilku cytokin, takich jak: IFN, TNF‐α, IL‐6 i IL‐10 (88). PRP obniża wytwarzanie autoprzeciwciał (89). Peptyd ten obniża odsetek dodatnich wyników reakcji Coombsa i przedłuża średnią długość życia doświadczalnych myszy (90). Dane te sugerują możliwość zastosowania PRP w leczeniu chorób autoimmunologicznych u ludzi. Ostatnio, PRP (w postaci tabletek o nazwie Colostrinin) został poddany próbom klinicznym u pacjentów z chorobą Alzheimera. Wyniki wykazały, że preparat poprawia funkcje poznawcze i codzienną aktywność chorych (91, 92). Laktoperoksydaza wykazuje działanie bakteriostatyczne lub bakteriobójcze. Inhibitor ten wspomaga układ obronny organizmu przed infekcją. Do innych protein siary o działaniu bakteriostatycznym należy m.in. zaliczyć: properdynę, ksantynę, konglutyninę, ubiquitynę. Układ dopełniacza siarowego jest zbiorem enzymów działającym na bakterie Gram ujemne. Siara zawiera również wiele innych białek wykazujących aktywność biologiczną, jak inhibitory enzymów, białka nośniki witamin i jonów, czynniki wzrostu i czynniki bifidogenne (10). 8 2.2. TŁUSZCZ. Tłuszcz siary dostarcza energii niezbędnej do utrzymania m.in. ciepłoty ciała oraz jest prekursorem do produkcji wielu enzymów i hormonów. enzymów tłuszczu siary jest 167 kwasów tłuszczowych. Otoczki kuleczek tłuszczowych zawierają w swoim składzie 41% białka, 27% fosfolipidów, 3% cerebrozydów, 2% cholesterolu, 14% neutralnych glicerydów 13% wody. Na 100g tłuszczu przypada 2,2 g materiału otoczkowego. Trójglicerydy kwasów tłuszczowych stanowią 98,3% tłuszczu siary. Tłuszczowi siary towarzyszą inne związki w tym następujące witaminy rozpuszczalne w tłuszczach: A, D, E, K. Łączna zawartość tłuszczu w siarze kształtuje się w przedziale 3,5‐6%. 2.3.LAKTOZA. Laktoza jest węglowodanem siary składającym się z dwóch heksoz, glukozy i galaktozy w stosunku 4:1. Jest ona źródłem energii, niezbędnym do pracy serca, wątroby i nerek, wpływa na prawidłowe funkcjonowanie komórek nerwowych rdzenia oraz mózgu. Rozkładana w jelitach do kwasu mlekowego obniża ph, reguluje skład flory bakteryjnej i przeciwdziała procesom gnilnym oraz wpływa na poprawę przyswajalności związków mineralnych, 2.4.ZWIĄZKI MINERALNE. Zawartość związków mineralnych, mineralnych wyjątkiem potasu, jest od 2 do10 razy wyższa w siarze niż w mleku (Tab. 2). 2.5.WITAMINY. W siarze znajdują się witaminy A, D, E i K rozpuszczalne w tłuszczach oraz następujące witaminy rozpuszczalne w wodzie B1, B2, B6, B12, PP, C, H, kwas pantotenowy, kwas foliowy, kwas nikotynowy, inozytol, cholina i inne. Zawartość witamin, szczególnie A i E, jest wielokrotnie wyższa niż w mleku. Witaminy te wraz ze związkami magnezu i cynku spełniają ważne funkcje we wspomaganiu mechanizmów obronnych organizmu oraz tworzeniu własnej odporności na infekcje. Witaminy E i C mają działanie antyoksydacyjne i stabilizujące membrany komórek obronnych (makrofagów, granulocytów, limfocytów). Tabela 2. Skład mineralny i witaminowy siary oraz mleka krów (11).
Składniki
Siara
Mleko
Składniki
Wapń g/kg
2,60
1,30 Siarka µg/kg
Fosfor g/kg
1,80
1,00 Glin µg/kg
Potas g/kg
1,40
1,50 Selen µg/kg
Magnez g/kg
0,40
Sód g/kg
0,70
Siara
Mleko
20 000
2 600
1 200
600
50
20
0,12 Witamina A j.m./l
10 000
1 000
0,45 Witamina D j.m./l
10
5
9 Chlor g/kg
Cynk µg/kg
Mangan µg/kg
1,20
1,00 Witamina E µg/l
10 000
1 000
12 000,00
3600,00 Witamina B1 µg/l
800
450
100,00
50,00 Witamina B2 µg/l
6 000
1 500
Żelazo µg/kg
1000
500 Witamina B12 µg/l
6
3
Miedź µg/kg
300
120 Kwas foliowy µg/l
8
2
Kobalt µg/kg
75
1 Witamina C µg/l
4
2
2.6. INNE SKŁADNIKI SIARY. Siara krowia, pozyskana bezpośrednio po porodzie zawiera 2‐3 miliony komórek somatycznych w 1 ml, w tym znaczny udział limfocytów, pośród których 50‐65% stanowią limfocyty T. Limfocyty te mogą przechodzić przez błony żołądka lub jelit i brać udział w przekazywaniu specyficznej odporności. Hormony, enzymy, czynniki wzrostu. Poza prolaktyną, progesteronem i estrogenami siara zawiera blisko 30‐40 razy więcej insuliny niż surowica krwi krowy. Insulina należy do najsilniejszych stymulatorów wzrostu i rozwoju przewodu pokarmowego noworodka ssaków (12). Za jeden z ważnych czynników ograniczających rozkład Ig w procesie trawienia uznaje się inhibitor trypsyny. Jest on białkiem o masie cząsteczkowej około 12 000 daltonów, termostabilnym i kwasoodpornym, hamującym proteolityczną aktywność trypsyny, o wysokiej oporności na działanie pepsyny. Siarowy inhibitor trypsyny wykazuje obecność trzech lub czterech izoinhibitorów. Jego pochodzenie nie jest w pełni poznane. Jedni autorzy wskazują na lokalną syntezę w gruczole mlekowym (13), a inni na surowicze pochodzenie (14). Najwyższa zawartość inhibitora trypsyny w siarze występuje bezpośrednio po porodzie (17). W pierwszym tygodniu po porodzie obniża się on prawie stukrotnie (14). Ustalono dodatnią zależność pomiędzy poziomem i aktywnością inhibitora trypsyny a ilością białka całkowitego i immunoglobulin siarowych (16, 17). WYKORZYSTANIE LIOFILIZOWANEJ SIARY KROWIEJ. 1.
Ponieważ immunoglobuliny ssaków mają zbliżoną strukturę i budowę, istnieje możliwość zamiennego ich stosowania. Stwierdzono, że siara krów może być wykorzystana w profilaktyce wychowu jagniąt, prosiąt, źrebiąt, szczeniąt, kociąt i innych gatunków zwierząt, a także w profilaktyce schorzeń u ludzi. 2.
Patten i wsp. (18) stwierdzili, iż po podaniu liofilizowanej siary krów źrebiętom, transfer Ig do ich surowicy wynosił ponad 39%, przy znacznie wyższym poziomie przyswajalności IgM i IgA. 3.
Cielęta otrzymujące dodatek siary liofilizowanej uzyskują wyższą koncentrację Ig w surowicy i dłużej utrzymuje się ich poziom w kolejnych dniach życia (19, 20). 4.
Liofilizowaną siarę krów można wykorzystać w profilaktyce wychowu starszych osesków różnych gatunków zwierząt. Mimo, iż przyswajalność immunoglobulin u zwierząt starszych jest mniejsza, to jednak siara wykazuje bardzo duże właściwości obronne głównie w 10 odniesieniu do nabłonka jelit, nie dopuszczając do ich zasiedlania przez patogenne szczepy bakteryjne (19, 21). 5.
Liofilizowana siara wykazuje stabilizacyjny wpływ na florę bakteryjną przewodu pokarmowego u osesków i osobników starszych różnych gatunków zwierząt i ludzi (83). 6.
W wielu badaniach wykazano wysoką przydatność przeciwciał zawartych w liofilizowanej siarze krów w profilaktyce i terapii bakteryjnych, wirusowych i grzybiczych schorzeń przewodu pokarmowego u ludzi (22, 23, 24, 25, 26, 27, 28). 7.
Odkrycie selektywnego działania przeciwbakteryjnego laktoferyny siarowej skłoniło do zastosowania jej w odżywkach dla niemowląt. 8.
Próby kliniczne wykazały skuteczność siary bydlęcej w leczeniu grzybicy ludzi. Stosowanie przez 8 tygodni łagodziło objawy grzybicy stóp wywołanej przez różne szczepy Mentagrophytes (49). 9.
Podawanie siary bydlęcej pacjentom przed operacją tarczycy odwracało pooperacyjną supresję niektórych funkcji układu immunologicznego, takich jak zdolność do indukowanej fitohemaglutyniną proliferacji obwodowych limfocytów oraz wytwarzania TNF‐α i IL‐6 przez komórki krwi obwodowej. Zwiększało również liczbę neutrofilów w krążeniu (80). 10. Konwencjonalna terapia zakażeń Helicobakter pylori została uzupełniona o siarę bydlęcą (81). Wykazano lepszy efekt takiej strategii terapeutycznej w porównaniu z samą antybiotykoterapią (wpływ laktoferyny). 11. Próby kliniczne wykazały korzystne działanie laktoferyny zawartej w siarze bydlęcej w hamowaniu infekcji wirusem zapalenia wątroby typu C (82). 12. Kazeina siarowa i produkty jej trypsynowej degradacji zapobiegają demineralizacji szkliwa zębów. Białka te były wbudowywane do płytki nazębnej, co wiązało się ze zwiększeniem ilości fosforanu wapnia oraz buforowaniem kwaśnego odczynu (będącego skutkiem katabolizmu bakterii) w obrębie płytki nazębnej (94). Zastosowanie płynu zawierającego skompleksowaną z fosforanem wapnia liofilizowaną siarę bydlęcą ograniczało rozwój próchnicy w próbie klinicznej obejmującej 63 osoby z syndromem suchej jamy ustnej. Okazało się nawet skuteczniejsze w porównaniu do zastosowanego płynu zawierającego 0,005% fluorek sodu (94). 13. Zastosowanie polipeptydu bogatego w prolinę (PRP), uzyskanego z Colostrum, powodował hamowanie chorób autoimmunologicznych. Zastosowanie PRP, w postaci tabletek (Colostrynin), okazało się korzystne w hamowaniu rozwoju choroby Alzheimera. 14. Dieta wzbogacona w laktoferynę siarową wykazywała właściwości przeciwstresowe, obniżała ciśnienie krwi u szczurów, zapobiegała biegunce i prowadziła do szybkiego przyrostu masy u niedożywionych dzieci. 15. Kompleks laktoferyny i kwasu oleinowego okazał się skuteczny w usuwaniu brodawczaków skórnych i hamowaniu wzrostu guzów nowotworowych. 16. Lizozym znalazł zastosowanie w odżywkach dla niemowląt, leczeniu paradontozy i zapobieganiu próchnicy. 17. Dla uprawiających sport szczególne znaczenie mają naturalne czynniki wzrostu zawarte w Colostrum. Niezależnie od wysokiej zawartości naturalnych czynników wzrostu Colostrum, 11 szczególnie interesującym jest czynnik IGF ‐1, którego działanie zbliżone jest do anabolików. Colostrum zawiera go w największej koncentracji jaką można spotkać w naturze. Jest prawie identyczny z ludzkim IGF‐1 i jest dobrze przyswajalny przez organizm. Pozytywnym skutkiem działania naturalnych czynników wzrostu jest nie tylko powiększenie liczby komórek i towarzysząca temu zasadnicza stabilizacja tkanki mięśniowej, kostnej i chrzęstnej oraz ścięgien, lecz również podniesienie sprawności i rozbudowa masy mięśniowej przy jednoczesnej redukcji tkanki tłuszczowej. 18. Spożywanie Colostrum powoduje skrócenie czasu regeneracji powysiłkowej oraz ma wpływ na wzrost sprawności. Przedstawione wyżej dane wskazują, że białka i peptydy pochodzące z Colostrum są łatwoprzyswajalnymi, efektywnymi i bezpiecznymi związkami, które znalazły zastosowanie w profilaktyce i terapii, głównie noworodków i dzieci ale również osób dorosłych. Wszystkie przeprowadzone próby potwierdziły bezpieczeństwo i brak działań niepożądanych liofilizowanej siary, zastosowanej w różnym zakresie dawek. LITERATURA: (1).
Fox P.F.: Developments in dairy chemistry – 3, Applied Science Publishers, London‐ New York, 1985 (2).
Mubois J.L., Leoril J.: Peptides du lait a activite biologique. Lait, 69, 245‐269, 1989. (3).
Farrel H.M., Beden M.J., Engeart J.A.: Binding of P.nitrophenyl and other aromatics by β‐
lactoglobulin. J. Dairy Sci., 70, 252‐258, 1988. (4).
Frapin D., Dufour E., Haertle T.: Probing the fatty acid binding site of β‐lactoglobulins J. Prot. Chem., 12, 443‐440, 1993. (5).
Walstra P., Jennes R.: Dairy chemistry and physics. J. Wiley and Sons, New York, 1984. (6).
Jennes R.T.: Interspecies composition of milk proteins. In Developments in dairy chemistry‐ 4, vol.1 ed. Fox P.F. Applied Science Publishers, London – New York, 87‐114, 1990. (7).
Butler J.E.: Review of bovine immunoglobulins. J. Dairy Sci.,54, 1315‐1316, 1971. (8).
Bachman P.A., Eichhorn W., Baljer G., Woernle H., Wieda J., Plank P., Becker W., Mayr A.: Tierärztl. Umsch. 40, 8, 1985. (9).
Jakobisiak A.: Fizjologia, PWN, Warszawa, 1996. (10). Fox P.F., Flynn A.: Biological properties of milk proteins. Ed p.F. Fox, Advanced dairy chemistry, vol.! Proteins, Elsevier Applied science, London, New York, 1992. (11). Serieys F.: Le Colostrum de vache. Bin le connaitre pour mieux ľutiliser. Smith Kline Beeccham, 1993. (12). Nowak J. W., Styczyńska E., Ślebodziński A. B.: Możliwości działania insuliny siarowej na przewód pokarmowy noworodków. X Kongres PTNW, Wrocław 19‐21 wrzesień 1997, t.l. 192. 12 (13). Pineiro A., Ortega F., Uriel J.: Biochim. Biophys. Acta, 379, 201, 1975. (14). Sandholm M., Honkanen‐Buzalski T.: Colostrial trypsin‐ inhibitor capacity in different animal species. ActaVet. Scand., 20, 469‐476, 1979. (15). Pineiro A., Brock J.H., Esparza I.: Ann Rech Vet., 9, 281, 1978. (16). Bouda J., Jagos P., Klimes J., Minskova E., Jonakova V.: Aktivity inhibitoru trypsinu v kolostru krav. Vet. Med., 32, 135‐144, 1987. (17). Quigley J.D., Martin K.R., Dowlen H.H.: Concentrations of tripsin inhibitor and immunoglobulins in Colostrum of Jersey cows. J.dairy Sci., 78 (7), 1573‐1577,1995. (18). Patten Ch.: Passive transfer of immunoglobulins from bovine source (dried bovine Colostrum serum) in newborn foal. 1990. (19). Pickel M., Beyer C., Grunert E., Trautwein G.: Gesundheitszustand und Immunoglobulinstatus beim neugeoborenen Kalb nach Verabreichung des Molkeneiweisspulvers Colostrx R. Tierarzt. Umschau., 46, 210‐212,1991. (20). Schwab J.K., Russe M., Bambauer C.: Űber den Einsatz von Colostrx R bei neugeborenen Kälbern. Tierärztliche – Umsch., 46, 207‐209, 1991. (21). Murakami T., Hirano N., Inoue A., Tsuchiya K., Chitose K., Ono K., Yanagihara T.: Prevention of calf diarrhea with an immunoglobulin diet in beef herds. Jap.J.Vet.Sci., 48, 879‐885, 1986. (22). Barnes G., Hewson P., McLeelan J., Doyle L., Knoches A., Kitchen H., Bishop R.: Lancet, 1371‐ 1373, 1982. (23). Brussow H., Walther I., Sidoti J., Mietens C., Bachmann P.: j. Clin. Microbiol. 25, 982‐986, 1987. (24). Ebina T., Umezu K., Ohjama S., Aikawa K., Katsuhsima N., Kitaoka S., Sato A., Ishida N., Ohizurni A., Katagiri S., Imai A.: Lancet, 1029‐1030, 1983. (25). Hilpert H., Brussow H., Mietens C., Sidoti J., Lerner L., Werchau H.: Infect Dis. 156. 158‐166, 1987. (26). Plettenberg A., Stochr A., Stellbrink H., Albrecht H., Meigel W.: Clin. Invest., 71, 42‐45, 1993. (27). Saxon A., Weinstein P.: J. Parasitol., 73, 413‐424, 1987. (28). Yolken R., Losonsky G., Vonderfecht S., Leister F., Wee S.: N. Engl. Med., 312, 605‐610, 1985. (29). Alais C., B.Blanc, Milk Proteins: Biochemical and Biological Aspect. World Rev. Nutrit. Diet, 20. 1975, 66‐167. (30). De Lillo A., J. Fernando‐Fierro, Identification of lactoferrin‐ binding protein in Prevotella nigrescens. FEMS Microbiol. Lett., 150, 1997, 61‐64. (31). De Lillo A., L.M.Quiros, J.F. Fierro, Relationship between antibacterial activity and cell surface binding of lactoferrin in species of genus Micrcoccus. FEMS Microbiol. Lett, 150, 1997, 89‐94. (32). Ellison R.T., The effects of lactoferrin on Gram‐negative bacteria. Adv. Exp. Med. Biol., 357, 1994, 71‐90. (33). Vorland L.H., H.Ulvatne, O.Rekdal, J.S. Svendsen, Initial bindings sites of antimicrobial peptides in Staphylococcus aureus and Escherichia coli. Scan. J. Infect. Disea., 31, 1999, 467‐
473. 13 (34). Tomita M., Bellamy W., Takase M., Yamauchi K., Wakabayashi H., Kawase K.: Potent antibacterial peptides generated by pepsin digestion of bovine lactoferrin. J.Dairy Sci., 1991; 74: 4137‐4142. (35). Bellamy W.R., Wakabayashi H., Takase M., Kawase K., Shimamura S., Tomita M.: Role of cell‐
binding in the antibacterial mechanism of lactoferrin B.J. Appl. Bacteriol., 75: 478‐484. (36). Van der Kraan M.I., Groenink J., Nazmi K., Verrman E.C., Bolscher J.G., Nieuw Amerongen A.V.: Lactoferrampin: a novel antimicrobial peptide in the N1‐ domain of bovine lactoferrin. Peptides, 2004; 25: 177‐183. (37). Ellison R.T. III, Giehl T.J.: Killing of gramm‐negative bacteria by lactoferrin and lysozyme. J.Clin. Invest., 1991; 88: 1080‐1091. (38). Kawasaki Y., Isoda H., Tanimoto M., Dosako S., Idota T., Ahiko K.: Inhibition by lactoferrin and kappa‐casein glycomacropeptide of binding of Cholera toxin to its receptor. Biosci. Biotechnol. Biochem., 1992; 56: 195‐198. (39). de Araujo A.N., Giugliano L.G.: Lactoferrin and free secretory component of human milk inhibit the adhesion of enteropathogenic Escherichia coli to HeLa cells. BMC Microbiol., 2001; 1:25 (40). Zagulski T., Lipinski P., Zagulska A., Jarzabek Z.: Antibacterial system generated by lactoferrin in mice in vivo is primarily a killing system. Int.J.Exp.Pathol., 1998; 79: 117‐123. (41). Trumpler U., Straub P.W., Rosenmund A.: Antibacterial prophylaxis with lctoferrin in neutropenic patients. Eur. J. Clin. Microbiol. Infect.Dis., 1989; 8: 310‐313. (42). Griffiths E.A., Duffy L.C., Schanbacher F.I., Dryja D., Leavens A., Neiswander R.L., Qiao H., DiRienzo D., Ogra P.: In vitro growth responses of bifidobacteria and enteropathogens to bovine and lactoferrin. Dig. Dis.Sci., 2003; 48: 1324‐1332. (43). Togawa J. Nagase H., Tanaka K., Inamori M., Nakajima A., Ueno N., Saito T., Sekihara H.: Oral administration of lactoferrin reduces colitis in rats via modulation of the immune system and correction of cytokine imbalance. J.Gastroenterol. Hepatol., 2002; 17: 1291‐1298. (44). Kruzel M.L., Harari Y., Mailman D., Actor J.K., Zimecki M.: Differential effects of prophylactic, concurrent and therapeutic lactoferrin treatment on LPS‐induced inflammatory responses in mice. Clin.Exp.Immunol., 2002; 130: 25‐31. (45). Nikawa H., Samaranayake L.P., Tenovuo J., Pang K.M., Hamada T.: The fungicidal effects of humn lactoferrin on Candida albicans and Candida krusei. Arch. Oral. Biol., 1993; 38: 1057‐
1063. (46). Wakabayashi H., Uchida K., Teraguchi S., Hayasawa H., Ymaguchi H.: Lactoferrin given in food fcilitates dermatophytosis cure in guinea pig models. J.Antimicrob. Chemother. 2000; 46: 596‐
602. (47). Wakabayashi H., Takakura N., Yamauchi K., Teraguchi S., Uchida K., Yamaguchi H., Tamura Y.: Effects of lactoferrin feeding on the host antifungal response in guinea‐pigs infected or immunised with Trichophyton mentagrophytes. J.Med. Microbiol., 51: 844‐850. (48). Takakura N., Wakabayashi H., Ishibashi H., Yamauchi K., Teraguchi S., Tamura Y., Yamaguchi H., Abe S.: Effects of orally administered bovine lactoferrin on the immune response in the oral candidiasis murine model. J.Med.Microbiol., 2004; 53: 495‐500. 14 (49). Yamauchi K., Hiruma M., Yamazaki N., Wakabayashi H., Kuwata H., Teraguchi S. Hayasawa H., Suegara N., Yamaguchi H.: Oral administration of bovine lactoferrin for treatment of tinea pedis. A placebo‐controlled, duoble‐ blind study. Mycoses, 2000; 43: 197‐202. (50). Isamida T., Tanaka T., Omata Y., Yamauchi K., Shimazaki K., Saito A.: Protective effects of lactoferricin against Toxoplasma gondi infection in mice. J.Vet.Med.Sci., 1998; 60: 241‐244. (51). Berkhout B., van Wamel J.L., Beljaars L., Meijer D.K., Visser S., Floris R.: Characterization of the anti‐HIV effects of native lactoferrin and other milk proteins and protein‐derived peptides. Antivirial Res., 2002; 55: 341‐355. (52). Ikeda. M., Nozaki A., Sugiyama K., Tanaka T., Naganuma A., Tanaka K., Sekihara H., Shimatohmo K., Saito M., Kato N.: Characterization of antiviral activity of lactoferrin against hepatitis C virus infection in human cultured cells. Virus Res., 2000; 66: 51‐63. (53). Ikeda M. Sugiyama K., Tanaka T., Tanaka K., Sekihara H., Shimotohmo K., Kato N.: Lactoferrin markedly inhibitis hepatitis C virus infection in cultured human hepatocytes. Biochem. Biophys. Res. Commun., 1998; 245: 549‐553. (54). Nozaki A., Ikeda M., Naganuma A., Nakamura T., Inudoh M., Tanaka K., Kato N.: Identification of a lactoferrin‐derived peptide possessing binding activity to hepatitis C virus E2 envelope protein.J.Biol.Chem., 2003; 278: 10162‐10173. (55). Nozaki A., Tanaka K., Naganuma A. Kato N.: Recent advances of basic research and clinical applikation of lactoferrin as an antiviral reagent against chronic hepatitis C. Nippon Rinsho, 2002; 60: 819‐829. (56). Groot F., Geijtenbeek T.B., Sanders R.W., Baldwin C.E., Sanchez‐Hernandez M., Floris R., van Kooyk Y., de Jong E.C., Berkhout B.: Lactoferrin prevents dendritic cell‐mediated human immunodeficiency virus type 1 transsmission by blocking the DC‐SIGN‐gp120 interaction J. Virol., 2005; 79: 3009‐3015. (57). Ng T.B., Lam T.L., Au T.K., Ye X.Y., Wan C.C.: Inhibition of human immunodeficiency virus type 1 reverse transcriptase, protease and integrase by bovine milk proteins. Life Sci., 69: 2217‐
2223. (58). Puddu P., Borghi P., Gessani S., Valenti P., Belardelli F., Seganti L.: Antiviral effects of bovine lactoferrin saturated with metal ions on early steps of human immunodeficiency virus type 1 infection. Int. J. Biochem. 1998; 30: 1055‐1062. (59). Swart P.J., Kuipers M.E., Smit C., Pauwels R., deBethune M.P.,de Clercq E., Meijer D.K., Huisman J.G.: Antyviral effects of milk proteins: acylation results in polyanionic compounds with potent activity against human immunodeficiency virus types 1 and 2 in vitro. AIDS Res. Hum.Retroviruses, 1996; 12: 769‐775. (60). Drobini P., Naslund J., Evander M.: Lactoferrin inhibits human papillomavirus binding and uptate in vitro. Antiviral Res., 2004; 64: 63‐68. (61). Marchetti M., Trybala E., Superti F., Johansson M., Bergstrom T.: Inhibition of herpes simplex virus infection by lactoferrin is dependent on interference with the virus binding to glycosaminoglycans. Virology, 2004; 318: 405‐413. (62). Di Biase A.M.Pietrantoni A., Tinari A., Siciliano R., Valenti P., Antonini G., Seganti L., Superti F.: Heparin – interacting sites of bovine lactoferrin are involved in anti‐adenovirus activity. J.Med. Virol., 2003; 69: 495‐502. 15 (63). Andersen J.H., Osbakk S.A., Vorland L.H., Traavik T., Guttenberg T.J.: Lactoferrin and cyclic lactoferricin inhibit the entry of human cytomegalovirus into human fibroblasts. Antiviral Res., 2001; 51: 141‐149. (64). Shimizu K., Matsuzawa H., Okada K., Tazume S., Dosako S., Kawasaki Y., Hashimoto K., Koga Y.: Lactoferrin‐mediated protection of the host from murine cytomegalovirus infection by a T‐
cell‐dependent augmentation of natural killer cell activity. Arch. Virol., 1996; 141: 1875‐1889. (65). Andersen J. H., Jenssen H., Guttenberg T.J.: Lactoferrin and lactoferricin inhibit Herpes simplex 1 and 2 infection and exhibit synergy when combined with acyclovir. Antyviral Res., 2003: 58: 209‐215. (66). van der Strate B.W., Beljaars L., Molema G., Hermsen M.C., Meijer D.K.: Antyviral activities of lactoferrin. Antiviral Res., 2001; 52: 225‐239. (67). Eliasen L.T., Berge G., Sveinbjornsson B., Svendsen J.S., Vorland L.H., Rekdal O.: Evidence for a direct antitumor mechanism of action of bovine lactoferricin. Anticancer Res., 2002; 22: 2703‐2710. (68). Yoo Y.C., Watanabe S., Hata K., Shimazaki K., Azuma I.: Bovine lactiferrin and lactoferricin, a peptide derived from bovine lactoferrin, inhibit tumor metastasis in mice. Jpn.J Cancer Res., 1997; 88: 184‐190. (69). Weinberg E.D.: Iron, infection, and neoplasia. Clin. Physiol. Biochem., 1986; 4: 50‐60. (70). Iigo M., Kuhara T., Ushida Y., Sekine K., Moore M.A., Tsuda H.: Inhibitory effects of bovine lactoferrin on colon carcinoma 26 lung metastasis in mice. Clin. Exp. Metastasis, 1999; 17:35‐
40. (71). Bezault J., Bhimani R., Wiprovnick J., Furmanski P.: Human lactoferrin inhibits growth of solid tumors and development of experimental metastases in mice. Cancer Res., 1994; 54: 2310‐
2312. (72). Zimecki M., Mazurier J., Machnicki M., Wieczorek Z., Montreuil J., Spik G.: Immunostimulatory activity of lactotransferrin and maturation of CD4‐CD8‐murine thymocytes. Immunol Lett., 1991; 30: 119‐123. (73). Zimecki M., Mazurier J., Machnicki M., Spik G., Kapp J.A.: Human lactoferrin induces phenotypie and functional changes in murine splenic B cells. Immunology, 1995; 86: 122‐127. (74). Zimecki M., Kruzel M.L.: Systemic or local co‐administration of lactoferrin with senzitzing dose of antigen enhances delayed type hypersensitivity in mice. Immunol. Lett., 2000; 74: 183‐188. (75). Debbabi H., Dubarry M., Rautureau M., Tome D.: Bovine lactoferrin induces both mucosal and systemic immune response in mice. J.Dairy Res., 1998; 65: 283‐293. (76). Artym J., Zimecki M., Kruzel M.L.: Reconstitution of the cellular immune response by lactoferrin in cyclophosphamide‐treated mice is coralated with renewal of T cell compartment. Immunobiology.2003; 207: 197‐205. (77). Zimecki M., Dawiskiba J., Zawirska B., Krawczyk Z. Kruzel M.: Bovine lactoferrin decreases histopathological changes in the liver and regulates cytokine production by splenocytes of obstructive jaundiced rats. Inflamm.Res.,2003; 52: 305‐310. (78). Hayashida K., Takeuchi T., Harada E.: Lactoferrin enhances peripheral opioid‐mediated antinociception via nitrie oxide in rats. Eur.J.Pharmacol., 2004; 484: 175‐181. 16 (79). Cornish J., Callon K.E., Naot D., Palmano K.P., Banovic T., Bava U., Watson M., Lin J.M.: Lactoferrin is a potent regulator of bone cell activity and increases bone formation in vivo. Endocrinology, 2004; 145: 4366‐4374. (80). Zimecki M., Wlaszczyk A., Wojciechowski R., Dawiskiba J., Kruzel M.: Lactoferrin regulates the immune responses in post‐surgical patiens. Arch.Immunol. Ther. Exp., 2001; 49: 325‐333. (81). Di Mario F., Aragona G., Bo N.D., Ingegnoli A.: Use of lactoferrin for Helicobacter pylori eradication. Preliminary results J.Clin. Gastroenterol., 2003; 36: 396‐398. (82). Okada S., Tanaka K., Sato T., Ueno H., Saito S.: Dose‐response trial of lactoferrin in patiens with chronic hepatitis C. Jpn. J. Cancer Res., 2002; 93: 1063‐1069. (83). Roberts A.K., Chierici R., Sawatzki G., Hill M.J., Volpato S., Vigi V. : Supplementation of an adapted formula with bovine lactoferrin: 1. Effectnon the infant faecal flora. Acta Paediatr., 1992; 81: 119‐124. (84). Janusz M., Staroscik K., Zimecki M., Wieczorek Z., Lisowski J.: Chemical and physical characterization of a proline‐rich polipeptide from sheep Colostrum. Biochem J., 1981; 199: 9‐
15. (85). Wieczorek Z., Zimecki M., Janusz M., Staroscik K., Lisowski J.: Proline‐rich polipeptide from ovine Colostrum: its effects on skin permeability and on the immune response. Immunology, 1997; 36: 875‐881. (86). Staroscik K., Janusz M., Zimecki M., Wieczorek Z., Lisowski J.: Immunologically active nonapeptide fragment of a proline‐rich polpeptide from ovine Colostrum: amino acid sequence and immunoregulatory properties. Mol. Immunol., 1983; 20: 1277‐1282. (87). Zimecki M., Pierce C.W., Janusz M., Wieczorek Z., Lisowski J.: Prolferative response of T lymphocytes to a proline‐rich polypeptide (PRP): PRP mimics mitogenic activity of Il‐1. Arch. Immunol. Ther. Exp., 1987; 35: 339‐349. (88). Zabłocka A., Janusz M., Rybka K., Wirkus‐Romanowska I., Kupryszewski G., Lisowski J.: Cytokine‐inducing activity of a proline‐rich polipeptide complex (PRP) from ovine Colostrum and its active nonapeptide fragment analogs. Eur. Cytokine Netw., 2001; 12: 462‐467. (89). Hraba T., Wieczorek Z., Janusz M., Lisowski J., Zimecki M.: Effect of proline‐rich polipeptide on experimental autoimmune response to eryhrocytes. Arch.Immunol.Ther. Exp., 1986; 34: 437‐
443. (90). Zimecki M., Hraba T., Janusz M., Lisowski J., Wieczorek Z.: Effect of a proline‐rich polypeptide (PRP) on the development of hemolytic anemia and survival of New Zealand black (NZB) mice. Arch.Immunol. Ther. Exp., 1991; 39: 461‐467. (91). Bilikiewicz A., Gaus W.: Colostrynin (a naturally occurring, proline‐rich, polipeptide mixture) in the treatment of Alzheimer’s disease. J.Alzheimers Dis., 2004; 6: 17‐26. (92). Leszek J., Inglot A.D., Janusz M., Byczkiewicz F., Kiejna A., Georgiades J., Lisowski J.: Colostrinin proline‐rich polipeptide complex from ovine Colostrum – a long‐term study of its efficacy in Alzheimer’s disease. Med. Sci.Monit., 2002; 8 (10): P193‐P196. (93). Reynolds E.C.: The prevention of sub‐surface demineralization of bovine enamel and change in plaque composition by casein in an intra‐oral model. J.Dent. Res., 1987; 66: 1120‐1127. (94). Hay K.D., Thompson W.M.: A clinical trial of the anticaries efficacy of casein derivatives complexed with calcium phosphate in patients with salivary gland dysfunction. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod., 2002; 93: 271‐275. 17 (95). Leitch E.C., Willcox M.D.: Lactoferrin increases the susceptibility of S.epidermidis biofilms to lysozyme and vancomycin. Curr. Eye Res., 1999; 19: 12‐19. (96). Diarra M.S., Peticlerc D., Lacasse P.: Effect of lactoferrin in combination with penicillin on the morphology and the physiology of Staphylococcus aureus isolated from bovine mastitis. J. Dairy Sci., 2002; 85: 1141‐1149. (97). Miyazaki S., Harada Y., Tsuji A., Goto S.: In vivo combined effects of lactoferrin and drugs on bacterial infections in mice. Chemotherapy, 1991; 39: 829‐835. (98). Wakabayashi H., Abe S., Okutomi T., Tansho S., Kawase K., Yamaguchi H.: Cooperative anti‐
Candida effects of lactoferrin or its peptides in combination with azole antifungal agents. Microbiol. Immunol., 1996; 40: 821‐825. (99). Lupetti A., Paulusma‐Annema A., Welling M.M., Dogterom‐Ballering H., Brouwer C.P., Senesi S., Van Dissel J.T., Nibbering P.H.: Synergistic activity of the N‐terminal peptide of human lactoferrin and fluconazole against Candida species. Antimicrob. Agents Chemother., 2003; 47: 262‐267. 18