czë je wôrt jic na wëlacëją?

No 7 (19)/2002
RUJAN
www.zk-p.pl/odroda
CZË JE WÔRT JIC NA
WËLACËJ¥?
Latos kùñczi sã nôslédnô kadencëjô teritorialny samòrz¹dzënë. Ró¿nia sã òna
òd nëch kadencëjów, jaczé bë³ë przódë
przede wszetczim tim, ¿e òznôcza òna
zôcz¹tk dzejaniô wòjewódzczi
samòrz¹dzënë ë zlëkwidowónëch w 1975
rokù krézów. Wô¿né je té¿ to, ë nót je
prze ti le¿noscë to pòdsztrichn¹c, ¿e bë³a
to piérszô dlô Kaszëbów kadencëjô
samòrz¹dzënë w nowëch grañcach
Pòmòrsczégò Wòjewództwa, chterné
òbjimô terô ca³é dzysdniowé Kaszëbë.
Terô, w rujanie, znôu bãdzemë szlë na
welacëj¹ przédnictwa najëch gminów,
gardów, krézów ë wòjewództwów. Jak
mie sã zdôwô, wiele ledzy nie bãdze mia³o za wiôld¿égò lësztù, ¿ëbë na nã welacëj¹ jic. Dosc teli ledzy mieszkô w baro
cã¿czich le¿noscach ë mô tak pò prôwdze
dosc wszelejaczi pòliticzi. Wiôld¿i dzél
ledzy meszli, ¿e wszetkò równo, chto
bãdze nima rz¹dzy³, bò tak czë jinak bãdze
¿le. Pòzdrzatk taczi, chòc w dzysdniowi
cã¿czi ùstawie wielu familëjów jidze zrozmiec, nie je równak dobri. Tak sã sk³ôdô,
¿e welacëjô je to jeden niewielnëch momentów, czédë ledze maj¹ pò prôwdze
wiôlg¹ szansã na to, bë miec jaczis cësk
na rz¹dë. Ë chòdzy nama tuwò ò to, ¿e
wiôlg¹ szkòd¹ bë³obë nie wëzwëskac ti
szansë, jak¹ dôwô nama urz¹dzenié
naszégò pañstwa. Gôdô sã czasã, ¿e
demòkracëjô je nôgòrszim z wszetczich
pòrz¹dków, blós nick lepszégò do ti porë
nicht nie wëmëszli³. Prôwd¹ je té¿, ¿e nie
ma ni¿ôdny zôrãczi na to, ¿e ti ledze,
chternëch latos wëbierzemë, bãd¹ sã
bëlno sprôwialë na swòjëch stó³kach.
Ale gwesné je to, ¿e nie bãdze lepi, czej
taczi lëdze, jak Wa, Tczëwôrtny Czëtiñcë,
Òdroda. N o 7 (19).
bãd¹ òb czas welacëje sedzec w
chëczach meszl¹cë przë tim: „Pò co móm
tam jic, kò lepi ju ë tak nie mdze”. Ti, co
w czas welowaniégò sedz¹ blós doma ë
niczim sã nie czeruj¹ a pò pôru latach le
jamruj¹, ¿e dërch je zle, mòg¹ mieæ zastrzed¿i przede wszetczim do se. Kò doch
pò to je welacëjô, ¿ëbë co jaczis czas
òdsën¹c òd rz¹dów ledzy, co sã nama
nie widz¹ abò té¿ nie sprôwdzëlë sã na
swòjëch stanowiszczach.
Przë le¿noscë gôdaniô ò latosy wëlacëji
wdôrzëc mùszimë ò jesz jedny baro
wô¿ny rzeczë. Latos w direktnym wëlowanim wëbierac bãdzemë wójtów najëch
gminów ë bùrméstrów ë prezydentów
najëch gardów. Do ti pòrë prawò do tégò
mielë blós radzëcelë. Òznôczô to, ¿e terô
më wszëtcë, czëlë wëlownicë, zwëskëlë
wikszi cësk na to chto b¹dze rz¹dzy³ najim nôblë¿szim òkòlim. W taczich le¿noscach tim bar¿i nie mò¿emë tégò nie
uwô¿ac.
Wszetczima nama baro zanôlégô na tim,
¿ëbë Kaszëbë corôz bar¿i sã rozwija³ë.
¯ëbë sta³ë sã corôz bògatszi ë lepi zadbóné. To, czë taczé bãd¹, w nôwikszim
dzélu zanôlé¿né je to òd tégò, chto bãdze
rz¹dzy³ najim wòjewództwã, krézã czë
gmin¹. W kùñcu baro wiôlgô grëpa sprawów wô¿nëch dlô nas ë najich familëjów
sprôwianô je w gminie a krézu. Òsoblewie më, Kaszëbi, mùszimë ò tim wdarzëc.
Mùszimë naje sprawë wzyc, jak to sã
gôdô, w swòje rãcë ë nimò wszetkò dali
rozkòscérzac dejã samòrz¹dzënë, bò je
to równak nôlepszi ôrt na zarz¹dzanié
najim òkòlim. Chto w kùñcu wie lepi, co
pò prôwdze je nama pòtrzébné, Warszawa czë lëdze st¹dka?
Fòrmellów S³ôwk
W Gduñskù òd pôru miesãców je
wëstôwk w Centrze sw. Jana pòd titlã
„Gduñsk – dwiérze wdôru”, namieniony
skòmplëkòwóny ùsz³oce naju stolëcë.
Mdze jesz do kùñca smùtana. W
pòdzemnym przeñcym kòle banowi
stacëji Gduñsk G³ówny stoji drewnianô
kònstrukcëjô, jakô je zachãcb¹ tegò
wëstôwkù. S¹ na ni nôdpisë „Gdunsk –
dwiérze wdôru” w czilu jãzëkach:
pòlsczim, rusczim, miemiecczim, anielsczim, hebrajsczim, jitalsczim. Ni ma
nôdpisu pò kaszëbskù. Czemù? Czëtôj
w Òdrodze za mies¹c!
Ju nied³ëgò naju cz¹dnik
mdze òbchadac trzëc¹
roczëznã... Jak ë dze - czëtôj
w smùtanowim numrze!
Starna 1
Aktualné zachë
ETNICZNÔ
LËSTA SZTRIDÓW
10. séwnika do Minysterstwa Bënowëch
Sprôw ë Adminystracëje przëjacha
kaszëbsczé przedstôwstwò, reprezentëj¹cé
Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié. Zgrôwã
wanod¿i bë³o wpisanié Kaszëbów na lëstã
etnicznëch miészëznów. Fakt, ¿e don¹dka
naju na ti lësce nie bë³o, òdkrëlë równoczasno £ukasz Grãdzëcczi (Karno Sztudérów
Pòmòranijô) ë pùcczi starosta Artur Jablonsczi.
Czéj le pòmòrsczé gazétë ò tim napisa³ë zrobi³
sã, ni ma wiedzec czemù, wiôld¿i trzôsk.
Delegacëjô K-PZ kò nie chca wpisaniégò
Kaszëbów na lëstã nôrodnëch karnów czë
miészëznów – chòc wedle naju to bë bë³o
bar¿i szëkòwné – a le etnicznëch, chòc na
Òglowim Spisënkù kòle 20 tës lëdzy mô
pòdóné kaszëbsk¹ nôrodnosc.
Wiedno s¹ nie¿ëczny, jaczi le ¿daj¹, ¿ebë
Kaszëbóm wetkn¹c czij. Ti prawie terô krzicz¹ w czilu pismionach, ¿e Kaszëbi chc¹ do
kògòs sã ùprocëmniac abò ¿e Kaszëbóm
chòdzy le ò dëtczi. Bë³o czëc jak wiedno, ¿e
Kaszëbi chc¹ zrobic na Pòmòrzim Jugòs³awij¹ abò krôj Basków. Móm ju czëté do tegò
komentôrz: „Drëgô Jugòs³awijô? Gòran
Bregòviæ przejedze na kòncertë na Kaszëbë,
jo?” Szkòda, ¿e nie znóm ni¿ódnégò
spiéwôka z kraju Basków.
Kaszëbi chc¹ le swòjich prôw. Delegacëjô
jakô pòjacha do Warszawë – z³o¿onô ze
starszëch, statecznëch, spòkójnëch lëdzy –
mô nôdbë Kaszëbów rzek³é na dosc spòkójny ôrt. Mô rzek³é mni jak bë³o mò¿no rzec.
Téj niech le procëmnicë kaszëbiznë so zobrazëj¹, co bë bë³o czéjbë tam miast nëch,
pòjachelë m³odi – ò bar¿i gòr¹cy krëwi abò
naja Redakcëjô!
P. Szczëpta
ZACHÃCBA
ZACHÃCBA
ZACHÃCBA
Galerijô sztëczi ë
artisticznëch
méblów
M
ò
ja
Ch
Prof. Bruno Sënôk, przédnik K-PZ
To nie je zmieniwanié statusu Kaszëbów,
le zagwësnienié tich prôw, jaczé Kaszëbi
ju maj¹, jaczé jima s³ëchaj¹. To je le dostosowanié prawa do jawernotë. Etnicznô miészëzna je to prawny termin,
Kaszëbi ni¿ódn¹ miészëzn¹ sã nie czëj¹.
Më to w nôuce ò zdrëszënie nazéwómë
etnicz¹ grëp¹, ale w ùstawie je taczé
s³owò „miészëzna”.
Prof. Jãdrzéj Cenôwa, Rechtora Gdunsczégò Ùniwersytetu
Jakno Prorechtor wiedno prezentëj¹cë
Gdunsczi Ùniwersytet jô gôdô³ „Jô jem
Kaszëba, tuwò s¹ Kaszëbë”. Je¿lë terô
wprowadzenié grëpë etniczny mô zrobic,
¿e b¹dze mie rzek³é - tak jak niechtërny
terô rzek¹ „Jest të ùrodzony w Gduñskù
ë nie gôdôsz pò kaszëbskù - téj nie jes të
Kaszëba”, téj jô jem procëm.
Artur Jab³oñsczi, pùcczi starosta
Chòc jem ti dbë ò kaszëbsczim nôrodze,
równak mëszlã, ¿e mò¿e tak to bëc, ¿e
„lud” bë³o s³owã dzewiãtnôstowiecznym, „nôród” dwùdzestowiecznym, a
terô w 21. stalatim mùszimë wëmëszlëc
jaczé jinszé, bò z tich stôrëch ju ni¿ódné
nie pasëje do terëczasnëch zjawiszczów,
jawernotë.
Tadeusz Bolduan, pisôrz ë gazétnik
Ca³é to zamieszanié je sztëczno robioné,
tak samò jak kòdifikacëjô tak zwónégò
jãzëka kaszëbsczégò. W stôrim pisënkù
ë dôwny kaszëbsczi mòwie jô wszëtkò
rozmiô³, terô nié - bò wszëtcë ùcékaj¹ òd
pòloniznów na rzecz dzëwëch ë
niepòtrzébnëch neòlod¿iznów a nawetka germaniznów.
z
c
ë
Gdunsk, Swiãtojanskô 68/69
Starna 2
PÒZDRZATCZI
Na pòzdrzatk Czëtiñców ¿dómë
pòd numrã telefònu ë mejlã. Plac
w smùtanowi Ódrodze ¿daje na
tich, co sã chc¹ pòdzélëc z nama
swòjim pòzdrzatkã na témã wpisaniégò Kaszëbów na tã lëstã.
KÒMENTÔRZ
REDAKCËJI:
Gwësno, ¿e czéj chto co le zabédëje òd
razu wikszosc je procëm i „scygô gò za
nod¿i w dó³”. Nie dzëwòta, ¿e niechtërnym kaszëbsczé media s¹ nié pò
nosu. Z drëd¿i stronë to je jasné, ¿e
chcemë ùgwësniac nóm s³ëchaj¹cé prawa. Mò¿e té¿ je prôwda, ¿e terô ju miono
„nôród” je przë¿ëtk. Gwësno dejade, nawetka czéj ùgwësnimë naje prawa do
szkò³ów, gazétów, redia ë telewizëji a
kaszëbizna nie mdze w praktice òd razu
wprowôdzonô na Kaszëbach òd Gduñska do Stolpska ë òd Chòniców do Bô³tu
do szkò³ów òd przedszkòlégò ja¿ do ùniwersytetów, téj nie b¹dze òsób do pisaniégò,
prowadzeniégò
nëch
kaszëbsczich mediów. Téj mò¿emë so
zagwësniac jaczé le chcemë prawa - le
blós na papiorze. Papiór cërplëwi!
Ò DRODA
PISMIONO WÒLNËCH KASZËBÓW
Redakcëjô: P. Szczëpta, A. Kléina, G.J. Schramke, S. Fòrmella, M. Bòrzëszkòwsczi, T.A. Piechòwsczi, A. Bradtke, M.Bradtke, òbs³ëga starnë
Jinternétowi - S. Geppert. Tel. 0602 882-810.
Adresa le do kòrespòndencëji ë zapisaniégò:
P. Szczëpta, ul. Batorego 16a, 80-251 Gdunsk.
Émejl: [email protected]. WWW: www.zk-p.pl/
odroda.
ISSN: 1643 - 4501 Nak³ôd: 750 sztëk.
Zapisanié-promòcëjô do kùnca rokù:
temù ¿e naju cz¹dnik je jesz darmôk, zapisanié
té¿ nick nie kòsztëje. Je brëk leno wës³ac na
adres¹ podón¹ wë¿i 3 kùwertë zaadresowóné
do se ze pòcztówk¹ (lëstow¹ mark¹), a trzë
nôblë¿szé numrë dostónie pòczt¹.
Prawò zwielokrotnianiô ë rozdôwaniô
naju cz¹dnika za nieòdp³atn¹ zgòd¹ Redakcëji
s³ëchô wszëtczim lëdzóm dobri wòlë. Je¿lë
chtos chce naju wspòmòc finansowò abò w
kòlpòrtowanim - je mie³o widzóny – prosymë
le ò telefón.
Rôczimë do pisaniô z nama!
Redakcëjô zastrzégô so prawò skrócowaniô ë dodôwaniô titlów ë strzódtitlów do nades³ónëch artiklów.
Wëdôwca: Wëdôwstwo „Region”, 81-574
Gdiniô, Gòska 8; tel/faks 0/58/629-59-46.
Rujan 2002
NA
Wëwiôd
NOWI ÔRT
Z nowim Rechtorã Gduñsczégò Ùniwersytetu - nôwikszi wë¿szi szkò³ë na Kaszëbach,
do zôcz¹tkù rujana przédnikã gduñsczégò partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniégò, profesorã na filolod¿iji anielsczi, Jãdrzejã Cenôw¹ gôdô Pawe³ Szczëpta
Gduñsczi Ùniwersytet je nôwiksz¹
wë¿sz¹ szkò³¹ na tim dzélu Pòmòrzégò,
dze dzysô mieszk¹ Kaszëbi, jakô wedle
Waju je jegò rolô w ùtrzëmiwanim ë
rozkòscérzanim kaszëbiznë? Jak GÙ
mô wpisowac sã w kùlturowi wzénik
Kaszëbów?
GÙ mô robic przede wszëtczim to, czemù
je namieniony: skòscérzac sladë
kaszëbsczi kùlturë, ti pisóny ë ti niepisóny, dokùmentowac tã kaszëbiznã wkó³
nas. Mô próbòwac cawnotowò zajimac
sã historëj¹ Kaszëbów, fòlklorã,
dëchòw¹ kùltur¹ ë terëczasnym ¿ëcym.
Mô to bëc plac dlô znajôrzów zdrëszënë,
jãzëka, mùzyczi... Wszëtczich dzélów
wiédzë z jaczima kaszëbizna je
spar³ãczonô. To - mëszlã - mùszi bëc robioné w wespó³robòce z gardama,
gardzëkama, w jaczich ta kaszëbizna je
ùznôwónô za kùlturã wikszoscë, bior¹c¹ górã - dominëj¹c¹. Tuwò na wespó³robòta mùszi bëc wialgô. Té¿ wô¿né je
dzejanié , jaczi przënosziwô brzôd lëdzóm
- zmòcnienié ùczbë kaszëbiznë na GÙ wëstrzód wszëtczich czerënków sztudiów, mò¿e òsoblëwie na historëji. Mia³o bë to bëc téj spar³ãczoné z przedmiotã
„Historëjô Kaszëbów”, a nié dzysdniowim przedmiot㠄Historëj¹ Pòmòrzégò”,
w jaczim kaszëbizna ë Kaszëbi s¹ le malinczim dodôwkã.
Czë Wë mëszlice ¿e ùczba kaszëbiznë
mò¿e sã stac dostãpnô za Waju kadencëji dlô sztudërów GÙ wszëtczich
czerënków - nié le Jãzëkòwò-Historicznégò Wëdzélu?
Mëszlã, ¿e to je mò¿lëwé. Le nôprzód
mùszimë wprowadzëc nowi ôrt sztudérowaniégò, taczi w jaczim mdze pòdóné,
jaczi przedmiotë s¹ òbrzëszkòwé na dónym czerënkù ë dac sztudéróm
mò¿lëwòtã pe³nëch hùmanisticznëch
sztudiów - stwòrzëc bloczi ùczbów, na
jaczé mdze móg³ chòdzëc kò¿den. Ni ma
nick procëm, ¿ebë sztudéra matematiczi
czë fizyczi miô³ ùfùlowac swòje ùniwerÒdroda. N o 7 (19).
sytecczé - hùmanisticzné wësztô³cenié
przez ùczbã historëji Kaszëbów czë
kaszëbsczégò jãzëka. To mô bëc
dostãpné. Tegò dzysô ni ma temù, ¿e
don¹dka bë³o mëszlóné, ze sztudéra
mùszi le znac swòje przedmiotë
czerënkòwé - swój wark. Ne òglowòhùmanisticzné nie bë³ë wprowôdzóné,
bë³ë spichóné. Cz³owiek mùszi miec
mò¿lëwòtã wespó³bëcégò w swiatowi
kùlturze, a mùszimë wiedzec, ¿e rodnô
kùltura je spòdlé, je nôwô¿niészô. Nie
chcã rzec , ¿e mdze to wszëtkò mò¿lëwé
òd zôstnégò rokù, bò to je techniczno
niemò¿lëwé, ale mëszlã, ¿e czéj móm na
to na stanowiszczu Rechtora trzë lata w tim trzecym dómë radã to ùjawernic.
Ùdbë kaszëbisticzi - kaszëbsczi filolod¿iji dërch je tém¹. Ja Wë bë
ùstosënkòwelë sã do ni?
Nie jem tegò entuzjasta. Na òglu móm
filolod¿ije za przë¿ëtk, anachroniznã.
Dzysô sztudérowanié le jãzëka je
gwësno jinterësëj¹cé, gwësno na rówiznie dochtorsczi ë mad¿istersczi. GÙ mô
kaszëbsczégò jãzëka ùczëc. Ale je¿lë
mómë rëchtowac lëdzy do ¿ëcégò w tim
najim swiece, mùszimë jima prócz jãzëka
- nôrzãdzégò ë òglowò hùmanisticznëch
wôrtnotów, dac jaczi wark. Pòznac
nôrzãdzé je jesz përznã za mô³o. Bar¿i mie
sã widz¹ òglowòkùlturowé sztudia ò
kaszëbiznie jak czësto filolod¿iczné.
Czë to bë znaczë³o, ¿e na ró¿nëch
czerënkach, na ekònomiji czë fizyce bë
bë³a mò¿lëwòta wëlowaniégò tegò
samégò wëk³adu w jãzëkòwi wersëji
pòlsczi, anielsczi ë kaszëbsczi?
Jo. Le jiwer je taczi, ¿ebë bëlë
wëk³ôdowcë, jaczi bë to pò kaszëbskù
prowadzëlë. Ni móm nick procëm. Ale
jinsz¹ równo wô¿nô, a mò¿e wô¿niészô
zacha je, ¿ebë bé³ wëk³ôd na przëmiôr na
ekònomiji ò gòspòdarce na Kaszëbach,
nawetka pò pòlskù. Jãzëk tuwò bë bé³
mni wô¿ny jak sóm der¿éñ, temù ¿e
gòspòdarka miemieckô czë anielskô je
wëk³ôdónô té¿ pò pòlskù. Wô¿niészô je
meritoriczny der¿éñ - ¿ebë ùczëc ò
Kaszëbach - jak sóm jãzëk, nôrzãdzé. Në
ale to bë té¿ zanôlega³o, jak wiele lëdzy
bë chca s³ëchac nëch wëk³adów pò
kaszëbskù.
Bë³a czedes ùdbë nadaniégò Ùniwersytetowi miona Floriana Cenôwë, Józefa
Wëbicczégò, Jana Hewelke (Heweliusza), jaczi je Waju pòzdrzatk na tã
ùdbã?
Nônowszô ùdba je, ¿ebë dac miono E.
Kwiatkòwsczégò, jaczi z Gduñskã ni miô³
nigdë nick spólnégò! Jô nie chcã mieniac miona, bò je dobré miono - taczi
dobri merk - Gdunsczégò Ùniwersytetu
ë je òno wcyg lepszé. Terô czéj bë më
zaczëlë gadac ò Ùniwersytece Floriana
Cenôwë, czë Wëbicczégò - to bë czëni³o
doznanié, ¿e to je jaczis nowi Ùniwersytet w Gduñskù. Na razu ò tim nie
mëszlimë.
Je bùdowónô nowô Bibiotéka, czë mdze
to môl skòscérzaniégò wszëtczich
kaszëbsczich materia³ów, pismieniznë
terëczasny ë dôwny, czë mdze to bibliotéka kaszëbiznë?
Czéjbë jô rzek³, ¿e mdze to bibliotéka
kaszëbiznë, téj bë to mòg³o òznaczac,¿e
jinszé ks¹¿czi md¹ kùpòwóné w drëd¿i
rédze. To bë té¿ mòg³o òznaczac, ¿e
chcemë kònkùrowac z Mùzëj¹ Mùzyczi
ë Pismieniznë Kaszëbskò-Pòmòrsczi we
Wejrowie. No Wejrowsczé mô bëc - wedle mie - zmòcniwóné przez nas, mô weñc
w spólny system bibliotéków
kaszëbsczich - nôukòwëch. To bë bë³o
lëché ¿ebë twòrzëc drëd¿i center, rozpraszac zbiérë. Bibliotéka GÙ mô zrobic
ùgôdënk z biblioték¹ Mùzëji we Wejrowie, tak ¿ebë wszëtczé bë³ë skòscérzóné
we Wejrowie, a dostãpné z kò¿dégò placu - na przëmiôr, ¿ebë ks¹¿czi z Wejrowa
bë³o mò¿no pò¿ëczac z naju bibliotéczi
w Òlëwie.
A czéjbë Wë mielë wëlowac, dze md¹
skòscérzóné ks¹¿czi: w Òlëwie czë
Wejrowie?
Czéjbë jô mùszô³ wëlowac... Nôlepi bë
bë³o ¿ebë bibliotéka MMëPK-P przësz³a
do Gduñska, bò bibliotéka Ùniwersytetu je l¿i dostãpnô dlô kò¿dégò. I téj jô bë
wëlowô³ Ùniwersyteck¹. Ale je bùten
szëkù wchadac w wòjnã z MMëPK-P dlô
Starna 3
Kaszëbizna
PRZEMÔ£CZÓNY
ALEKSANDER LABÙDA
Jô sã ùrodzy³ 9. zélnika 1902 rokù w Mirochòwie. Pò to jô przëszed³ na swiat,
¿ebë prôwdã g³osëc Kaszëbóm ë ò Kaszëbach ë dlô jejich dobra robic ë dzejac
wedle swòji mò¿noscë zgòdno z sëmienim. Je to dosc òdpòwiedzalné i baro òdwô¿né
widzenié swòjégò bëcô, tu na zemi, westrzód lëdzy, nié wiedno pòzytiwno nastawionëch a czãsto zwiartich. Aleksander Labùda widzô³, ¿e mô do spô³nieniô swòjégò
szlachù misëj¹, misëj¹ retaniô kaszëbiznë, chtërny òfiarowô³ ca³é swòjé ¿ëcé.
Swòjã edukacëj¹ zaczinô³ òd katolëtcczi
szkò³ë lëdowi w Mirochòwie. Bë³a to miemieckô spòdlëcznô szkò³a, w jaczi bë³o
gôdóné le pò miemieckù. Doma ù¿ëwóny bé³ blós kaszëbsczi a w kòscele, na
ùczbie do Swiãti Kòmóniji – pòlsczi. W
czasu ùczbòwëch wësôdzków, dzecë
gôda³ë gwësno pò kaszëbskù. Bë³o to
wnenczas tãpioné. W tim dëcht czasu,
jak gôdô sóm Labùda, pierszi rôz stan¹³
òdemk³o w òbarnie rodny mòwë.
Przékòwô³ sã zakôzowi ù¿ëwaniô jãzëka
kaszëbsczégò we szkòlë, dokôzëj¹cë to
tim, ¿e je to rodnô mòwa, chtërn¹ mô
mi³owac ë tczëc. Taczé bë³ë zôcz¹tczi
dard¿i kaszëbsczi Aleksandra Labùdë.
Pùzni, pò 1918r, jakò ùcznia Pañstwòwi
Szkólnowsczi Seminarëji w Kòscérznie,
miô³ le¿nosc pòznac ks.dr Léòna Heykã,
znónégò lëterata i pòétã kaszëbsczégò,
jaczi bé³ jegò katechét¹. Miô³ òn wiôld¿i
wz¹tk na sztaturzenié sa m³odégò
Labùdë, przede wszëtczim na jegò zacekawienié sa témizn¹ kaszëbsk¹. Òb czas
ùczbë sztudérowô³ té¿ zsziwki Grifa,
òbeznôwô³ sa m.jn. z dokôzama M³odokaszëbów, z drëkama Ceynowy, Lorentza. Dzãka temù òdeck³o sã w nim czëcé
dëchòwi zdrëszeniô ze swòj¹ tatczëzn¹.
Maturã zdô³ 15 lëpiñca 1923r. ë òd raza
dostô³ òbsadzenié na szkòlnegò i p.ò.
prowôdnika spòdlëczny szkò³ë w Lënii.
Robiô³ tam do 1928r. Pòtkanié razã z
drëchem Janem Trepczykiem kòl dr Aleksandra Majkòwsczégò w 1925r. bë³o
prze³ómanim w ¿ëcym m³odégò Labùdë.
Wszëtczé w¹tplëwòscë co do
pòzdrzatkù pòsz³ë wek. Pëtaj¹cë sã ò to
czë Kaszëbi s¹ apartnym nôrodã s³owiañsczim, czy blós „szczep㔠pòlsczim,
czy mòwa Kaszëbów je apartnym jazëkã
s³owiañsczim, czy blós gôdk¹ pòlsk¹,
Starna 4
Majkòwsczi òdpòwiédzô³: „czëtôjce”,
pòkôzëj¹cë na s³owôrz Stefana Ramù³ta:
„S³owôrz jãzëka pòmòrsczégò, abò
kaszëbsczégò”, Akademijô Mésternoscë
w Krakòwie.
„Szczestlëwi je cz³owiek, jaczi pò d³ud¿ich pòszukòwaniach nalôz³ to, co
szukô³. Jô szukô³ ë nalôz³ zgrôw mòjégò
¿ëcô, ale równoczasno òpatrznosc na³o¿ë³a na mie grãd¹ robòtã ë òbrzészczi.
Temù nalé¿a³o dzejac, cos robic. Leno
jak i òd czégò zaczic?” Razã z Janã Trepczikã ùmëslëlë za³o¿ëc Zrzeszenié
Szkólnëch Kaszëbów. Zjôzd w Kartëzach
w 1929r, nimò tôklów z starnë wëszëznë,
sã òdbé³. Na zjôzd przëjechô³ m.jn.
Majkòwsczi, jaczi zabédowô³ òbsadzenié kaszëbsczi òrganizacëji dlô
wszëtczich lëgòtnëch Kaszëbów, nié le
dlô szkôlnëch Kaszëbów. Pòmëslënk tén
òstô³ przëjati przez aklamacëj¹.
Pòwò³ónô wic do ¿ëcô Zrzeszenié Krajewé Kaszëbów, piersz¹ òrganizacëj¹
skòscérzaj¹c¹ Kaszëbów. Rok pùzni
Labùda sã zwòlni³ z zôrôbkù szkólnégò.
Gwësny ju swëch mësli ë dokôzów, „fùl
szczescô w òdnalézenim zgrôwù ¿ëcô”
òddô³ sã le sprawóm kaszëbsczim. W
1936r. znôw przeszed³ do robòtë
szkólnégò. Pòsobn¹ òprzestónkã w ùczeniu miô³ w latach 1941-1946. Wnenczas,
przëmùszony przez le¿noscë, wst¹pi³ do
Wehrmachtu. Pò tim wano¿i³ pò Krece,
Africe, Jitaliji. Dostô³ sã w britijsczi
pòjmanié, ja¿ na òstatkù razã z armij¹
d¿enerôlë Andersa wôrdy³ do kraju. Na
starkòwiznã warcy³ w 1964r. ¯i³ w Lënii,
ùczi³ té¿ w Zelewie, Sk¹pem k. Tornia, w
B¹czu, Bãdargòwie, Czãstkòwie i pò
kùñc w T³uczewie, gdze zegnô³ slédné
lata ¿ëcô.
Szkò³owô dzejnota Aleksandra Labùdë,
to jedna z wielu znanków jégò warkòwi
rësznotë. Bé³ té¿ pùblicyst¹. Debùtowô³
w „Chëczë Kaszëbsczi”, dodôwkù do
„Gazétë Gdiñsczi”. Pisô³ té¿ w czwiercrocznikù „Bëne i bùten”. Wszëtczi te
pismiona bë³ë zamikóné przez pòlsk¹
w³adz¹ na Pòmòrzim. Pò interwëncëji direktora Pòmòrsczi Zrzeszë Òbarnë
Zôpadnëch Kresów, Grif Kaszëbsczi
òsta³ zamkniãti, bò „szerzi³ westrzód
Kaszëbów ùléwczi separatisticzné”.
Labùda, nimò pòsobny stracony biôtczi,
sã nie pòddô³. W 1933r. za³o¿i³ raza z Janã
Trepczikã ë Janã Rompsczim, apartny
cz¹dnik pòd titl㠄Zrzesz Kaszëbskô”,
jaczégò zéwiszcze bë³o „W jimiã Bòga –
òdroda Kaszub”. Zrzesz nimò wielu
zôwadów, ataków ze starnë wëszëznów,
przedërcha ja¿ do wëbùchù drëd¿i wòjnë
swiatowi, a pùzni pò wòjnie òœta reaktiwòwónô.
W nôrodny pòlitice czerowelë sã
wskôzama „równy z równyma”. Nie
chcëlë dopùscëc, ¿ebë Kaszëbi bëlë traktowóny z górë, abò spichòny do drëd¿i
katregòriji mieszkeñców. Te pòzdrzatczi
wëwò³a³ë òstr¹ kritika ze starnë
wëszëznów. Doprowadza³ë do wielu
kònfiskatów cz¹dnika, a Labùda, jakò
przédny redachtora, bé³ dërchem
wëstôwiony na ùlô¿anié ze strónë
wëszëznów. Czãstô stôwô³ przed s¹dã.
Równak to mòcné karno nieùd¿¹tëch
lëdzów, biôtka³o dali, nimò tich
wszëtczich bòlëznów ë òskar¿eniów.
Aleksander Labùda prócz znónëch felietonów (pisónëch pòd pseudonimã
Gùczów Mack) ë mni znónëch wierztów,
je té¿ autor „Dbë kaszëbsczégò pisënkù
ze prawòpisnym s³owôrz㔠(1939) ë
„Kaszëbsczégò s³owôrza” (1960),
ùdbónégò
dlô
szkólnëch
niépòchòdz¹cëch z Kaszëbów. Té¿ òstô³
wëdóny w jednym tómie „Pòlskô –
kaszëbsczi s³owôrz ë kaszëbskò-pòlsczi
s³owôrz” w òbrobienim Edwarda Brézë
(1982).
Bë³a to òsoba jak na ne czasë kòntrowersëjnô. Jak na dzyséjszé – përznã bë
bé³ mni. To òn ë jinszi Zrzeszëñcë, nie
miô³ strachù gadac: kaszëbsczi jãzëk,
kaszëbsczi nôród. Biotkòwelë ò ùznanié
kaszëbsczich jazëkòwëch ë kùlturowëch
apartnotów. Òni, w swòjim pismionie,
wëstapilë z ¿adanim wòlnotë „Równoscë
ë Sprawiedlëwòtë dlô Kaszëbów”. To òni
pòprzez swój lëteracczi ùróbk, a przede
wszëtczim taczé dokazë jak: drama
Rujan 2002
„Arkòna” Jana Rompsczégò, pòémã
„Biôtczi mòrsczégò bòga” Jana Trepczika ë pòém㠄Reknica” Aleksandra
Labùdë, wprowadzëlë do domôcy lëteraturë òdrodny pierwiñc.
Pò drëdzi „starnie barikadë” stoj¹ lëdze,
jaczi wiele zarzucaj¹ Labùdze ë zaòsta³im zrzeszëñcóm. Przede wszëtczim bé³
atakòwóny za tak zwóné przeroscenié
nôrodné z tendencëjama seperatëznyma.
Sóm Labùda zapiérô³ sã témù, gôdaj¹cë,
¿e òskôr¿cë pòdchôdelë do sprawë
zgrôwno.
Pòsobna wëmówka bë³a ze starnë prof.
Bùkòwsczégò w „Kaszëbsczi regjonalëznie”, tika antisemitiznë. Té¿ Labùda
wëjasniô ten zjawiszcze jakno zachòwanié takticzné. Zrzeszëñcë antisemitama
nie bëlë. Nimò tëch wszëtczich
zastrzégów, Bùkòwsczi dostrzégô té¿
pòzytiwné stronë Zrzeszëñców, to je
dejowòsc, gòr¹cé ùlubienié domôcy zemie. Przëcëskanié prôw do Gduñska ë
Szczecëna.
Samémù Labùdze czãsto wëtikô sa
mòckò to, ¿e niezmùszony, jid¹cë do
Wehrmachtu, ùcwierdzô³ swòjã lëbòsc
ë felënk ùmòcnionëch wskôzów, zapieraj¹cë spòdleczn¹ dejã kaszëbsczi
òbarnë procëmkù germanizacëji. Jinszi
dbë je Witô³d Bòbrowsczi, jaczi gôdô, ¿e
w nëch czasach, prawie kò¿den dozdrzenia³i ch³op, jaczi sã do tégò nadôwô³, bé³
w Wehrmachce. Abò bé³ volksdeutschã,
wnenczas dostôwô³ miemiecczé
domôctwò (òbiwatelsktwò) do
òdwò³anô, abò tégò ni miô³ ë bé³
wëstôwiony na wënëkanié do Gùberniji.
Dodôwnym ùca¿enim bë³o to, ¿e dostaj¹cë domôctwò miemiecczé pò wòjne nie
bë³o dôwóné automaticzno pòlsczé
nazôd. Ca³i czas bé³ na miemiecczich papiórach, do 1952 r., ni maj¹cë prôw, jaczé
przëstowa³ë fùlprawnym mieszkeñcom
pòlsczim.
Pò wòjnie, czéj nasta³ë nowé czasë, Aleksander Labùda bé³ òb ca³i czas pòd
òbzérkã S³u¿bë Ùbëtnoscë. W 1961. bë³a
dokònónô rewizëjô w miészkaniach S.
Bieszka, J. Rompsczégò ë A. Labùdë.
„Òjca òskôr¿iwelë ò wespò³robòtã z tzw.
rewizjonistama miemiecczima, z zomakama” – gôdô Bògùs³awa Labùda, jegò
córka. Tadeusz Bòlduan, w ksa¿ce „Nie
delë sã z³ómac”, pisze, ¿e tak zwónô rewizjonizna zôchòdnomiemieckô bë³o
wnenczas pòszëkòwim òskôr¿enim, jaczi w³adze wëcyga dlô ùscëgòwieniô
Òdroda. N o 7 (19).
Kaszëbów. Pùzni ta w³adzô sã tak do tegò
scwierdzeniô przënãcë³a, ¿e ùrzãdnicë w
to ùwierzëlë ë wëcygalë to przë kò¿di
grôwce pòliticzny procëm Kaszëbóm.
Òb rewizëj¹ w chëczë Aleksandra
Labùdë, òsta dokònónô kònfiskata
gwësnëch rzeczi. Bë³ë to lëstë pisóné pò
miemieckù, jaczé òtrzimiwô³ òd swòjich
sostrów, mieszkaj¹cëch w Austriji, òdjimczi ë wiele manuskriptów pisónëch pò
kaszëbskù. Òb ca³é przëszëkòwónié, nie
òsta³o nalaz³é nick co bë mòg³o Labùdze
tak pò prôwdze zaszkòdzëc. Prôcownikóm S³ë¿bë Ùbëtnoscë nick dejade nie
przeszkòdzë³o napisac, ¿e lëstë bë³ë pisóné pò bawarskù. Në czéj pò kaszëbskù
nie rozmielë…
Niedo³gò pò tim zdarzenim, Labùda òstô³
wërzucony z Kaszëbskô-Pòmòrsczégò
Zrzeszeniô. Tadeusz Bòlduan té¿ w „Nie
delë sã z³ómac” pisze, ¿e nôprzód do
karna Zrzeszëñców ùprocëmni³o sã na
zéñdzeniu G³ównégò Zôrzãdu
Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô 15
zélnika 1961r.
Nôprzód bë³o zéñdzenié niechtërnëch
cz³ónczów G³ównégò Zôrzãdu z Sekretariatã KW PZPR. Na òglowim zéñdzeniu ze Zrzeszeniô òdsadzony òstô³ A.
Labùda. W prawach cz³ónków òstelë
zawiészony na cz¹d jednégò rokù S.
Bieszk ë J. Rompsczi. F. Marsza³kòwsczi
ë J. Trepczik òstalë ùpòmnióny, bë w
prziñdnocë pòstãpòwac wedle sztatutu
òrganizacëji. Pòdle relacëji Bòlduana,
cz³ónkòwie G³ównégò Zôrzãdu K-PZ,
ùd¿iãlë sã przed partã ë ùkôralë swòjich
drëchów le za to, ¿e ti òbstojiwelë przë
swòjich pòzdrzatkach.
Przédnictwò sã ùd¿ã³o przed partã
kòmùnysticznym, bò òsta jima
pòstôwionô alternatiwa: abò Zrzeszëñcë
stan¹ przed s¹dã ë bad¹ òbs¹dzony, abò
Zrzeszenié sprôwi jich sprawã we swòjim
karnie. Zatem òsta wëbróné miészé z³é, z
nôdzej¹, ¿e nadéñdze taczi sztërk, czedë
to z³é mdze mò¿no naprawic. Bezprawné
pòstanowienié ò òdsadzenim Labùdë
òsta³ô anulowóné dopiérkù 10 lôt pùzni,
fòrmalno temù ¿e bë³o niezgódné ze sztatutã, wjimno jakò czësto niedokôzóné. Z
òbwinów nie òstô³ obczëszczony równak Aleksander Labùda. Pò prôwdze
Bòlduan w swòji ks¹¿ce pisze, ¿e sta³o
sã to wczasnij, ale nie pòdôwô datum,
tak jak to zrobi³ w przëtrôfkù Bieszka,
Rompsczégò, Trepczika ë Marsza³kòwsczégò. Przindno Bòlduan
Kaszëbizna
òbsôdzô fakt doprowôdzeniô nazôd
cz³ónkòwsczich prôw, jaczich Aleksander Labùda nie przëji³.
Kazëmiérz Kléina, wiceprzédnik K-PZ, zapitóny ò Aleksandra Labùdã, gôdô: Tak
pò prôwdze Labùda nigdë nie bé³
wërzucony z K-PZ. Wiedno bé³ baro
dok³adno zrzeszony z zrzeszon¹
spòlëzn¹ ë pò prôwdze brô³ dzél do
kùñca w zéñzdeniach pisz¹cëch pò
kaszëbskù, òrganizowónëch przez KPZ. Za swòj pòzdrzatk, Labùda we Zrzeszenim nie bé³ diskreditowóny, a je¿lë
ju bë³ë jaczé swôrë to bë³ë òne na
òsonbòwim spòdlim.
Jak ju wczasni jô mia rzek³é, Aleksander
Labùda to pòstacëjô kòntrowersëjnô.
Niechtërne faktë z ¿ëcégò Labùdë, s¹ jinterpretowóné na wszëlejaczi ôrt ë pò
prôwdze, pòstacëjô ta nie je nóm do
kùñca znónô. Wëdôwa bë sã, ¿e setn¹
roczëzna je bëlnô le¿nosc fùlnégò
òdkrëcégò òsobë Aleksandra Labùdë ë
ùtczëcô jegò ùróbkù. KaszëbskòPòmòrsczé Zrzeszenié, latos swiãtëje
roczëznë zrzeszoné z Hieronimã Derdowsczim. Ë ta gwësno pòstacëjô
zwëprzédnia zrzeszeniowe rozegracëje.
Nie je to dejade znanka jaczi le niechãcë
dlô òsobë Aleksandra Labùdë a prosté
niedozdrzenié ti datë – wëjasniô
Kazëmiérz Kléina.
Rolô Aleksandra Labùdë je jesz, nimò
wszëtkò, nieuwô¿ônô. Nié wszëtcë s¹ w
mò¿noscë zrozmiec ë dostrzéc jegò
wialgòsc. Niechtërny widz¹cë jégò nieuwô¿notã jakò cz³owieka, tak gò
próbùj¹ òbszacowac - gôdô Witô³d
Bòbrowsczi. Gwës Labùda bé³ niepòkórn¹ dësz¹, ale té¿ cz³owiekã wiôld¿égò
dëcha ë bëlnym Kaszëb¹. Przez to ¿e bé³
nade jinszima – je ë bé³ dlô wielu niezrozmióny. Nimò, ¿e ùsz³o ju wicy jak 20 lat
òd jegò smiercë, jegò deje nie òsta³ë
pògrzebioné. Temù té¿, chòc nié le, je
wôrt wiedzec ò tim wszëtczim, co dlô
kaszëbiznë òn mô zrobioné.
Zabëwaj¹cë, zatrzéwùjemë jeden z
nôwô¿niészëch dzélów historëji nôrodny juwernotë Kaszëbów.
Mô³k je rzecz¹ lëdzk¹. Zëj¹cë ò bòlszewisczi, socjalistny re¿im, letkò bë³o schadac z dard¿i, ale równo ne czasë beznazôdno ùsz³ë. ¯ëjemë w demòkratnim,
prawòrz¹dnym kraju, téj nôlegô òstateczno pòzamëkac te lëstë ùsz³otë, jaczé jesz
nie òsta³ë do kùñca wëjasnioné.
M. Bradtke
Starna 5
Kaszëbizna
„Wielka skaza mezi mnu a dzecmi, ze oni nie rozmieja, co ja powim. Mac po kaszubsku, dzeci po niemecku. Dlo dzeci je za zimko, zebe me godali po slowinsku,
i szolni toho niechce. Redosc mome, ga chto godza z nami po slowensku, mozeme se, porozumec. Nasze panowie nie chce, gadac z nami po slowinsku, a ja nie
moga, tak wszetko powiedziec po niemecku; to jem tak uredona, ga moga, po
slowinsku gadac”
F.Tetzner „Die Slovinzen und Lebakaschuben...” (S³owiñcë ë Kaszëbi
£ebióñsczi) Berlin 1899
MÒJA RÉZA DO HESCZI
PËRZNÃ
O
KASZËBACH £EBIÓÑSCZICH
W 1945 rokù w krézach stolpsczim ë
lãbòrsczim ¿ë³o, pòdle wszelejaczich
zdrojów, òd 200 do 2000 Kaszëbów
£ebióñsczich, miészónych ¿eñbów,
jakno ë tich z kaszëbsczim pòchòdzenim
nie rechùj¹cë. Òstelë òni jakno zaòsta³y
part miemiecczich domôków Pòmòrsczi
wënëkóny. Pò tich wëdarzeniach
òprzestalë ¿ëc w swi¹dze pòlsczich
nasziñców. Pòwsta³i je S³owiñsczi
Nôrodny Park, jakno ë muzeùm w
Klëczécach – baro prosti kùñc bëcô
Kaszëbów – Lëtrów.
Nawetka w dzysdniowych czasach,
jakù¿ jinszich òd ùsz³ich, nawetka
wëstrzód naju - Kaszëbów, òbchôdiwómë sã z t¹ tématik¹ leno historiczno
abò jãzëkòznôwczo. Ò terëczasnoscë
domôków tich zemiów jakno ë jejich
òtroków nie ùczëjeme nick.
30. zélnika òdbë³o sã w Hesczi zéñdzenié
dôwnëch mieszkeñców ¯elkòwsczi
parafiji, jakno ë òsób pòchôdaj¹cëch z ti
òbéñdë. Szëkòwô³ jô sã do ti rézë, z
gwësnym lãkã jakno ë cekawòsc¹. Jakno
òstónã przëjãti? Natrôfiã przënômni
jedn¹ òsobã swi¹dn¹ swòji kaszëbsczi
rózd¿i?
Òb czas tegò zeñdzéniégò, bia³ka, òbez
chtërn¹ jô bé³ rôczony, naczë³a czëtac z
knéd¿i F. Tetznera „S³owiñcë ë Kaszëbi
£ebióñsczi” z rokù 1899. Czéj òna je do
placu, w chtërnym ùtwórca wëmieniwô
przezwëstka Kaszëbów, mieszkeñców
Garni, (taczich jakno: Klick / Klück, Pollex, Gabbey, Eick, Schirr / Czirr, Knop /
Knoop, Pigorsch cze Peth / Paeth […]),
pòprosë³a wszësczich na môlu ò
dwignãcé rãczi w gòrã, czéj ùczëj¹ jejich,
czë té¿ mëmczi z doma, starczi czë jinszich
krewnëch przezwëstka. Co z tegò je
wësz³é? Wnetka ca³ô zala dwignã pòsobno rãcë w gòrã. Na pòstôwioné òbez ni¹
pëtania, czë chtos pamiãtô jesz mieszkeñców gôdaj¹cëch w jãzëkù kaszëbsczim, dodôwôj¹c od se: „Mòjegò ch³opa starka - ùrodzonô w 1913. rokù –
pamiãta stôrszégò ch³opa, chtëren gôdô³
pò kaszëbskù”, zg³osë³a sã stôrszô bia³ka
ë rzek³a: „pamiãtóm jednã stôrsz¹ bia³kã
Starna 6
gôdaj¹c¹ pò kaszëbskù”.
Wszëtkò zaczë³o pòmalinkù za czims wëzdrzec, tim co jem ùczu³ jô bé³ baf. Dali òb
czas pòbëcégò przeszed³ do mie ch³op,
gôdaj¹cë, ¿e òn je w czësto gwësny
swòjégò kaszëbsczégò pòchôdënkù.
Sprôwdzy³ to, dlô samégò se, w
kòscelnëch knégach, do chtërnëch jemù
sã ùda³o diñc na 300 lat nazôd.
Drëg¹ òsob¹, gôdaj¹c¹ ò se „Jem Kaszëb¹ – S³owiñcã”, be³ slëbnik bia³czi,
chtërna mie mia do Hesczi zarôczony.
Òdjimk jegò rodzënë nalézeta w muzeji
w Klëczécach. Je òn rodzënã m.jn. z
Klickóm, Pigòrschóm, Eickóm, Pollexóm
cze té¿ Knopóm.
Z bùsznot¹ gôdô³ ò nalimce „Kaszëbë”,
chtërn¹ nalëmi³ pôrã lat temù na swòjim
auce.
Òb czas gôdczi z wszelejaczima lëdzama,
zmerkô³ jô trôfnotã s³ów T.Bolduana ze
Sztudijów kaszëbskò-s³owiñsczich
(£eba 1992): „S³owiñcë nigdë, pòdsztrichóm nigdë, nie bëlë Pòlôchama. Bëlë
S³owiónama, z czasã miemczonyma,
chtërny mielë nasziñstwò miemiecczé.
Swi¹da pòchôdënkù z s³owióñsczegò
der¿enia, nie bë³a jima cëzô, le to nie
òznôczô, ¿e nie czëlë sã Miemcama.”
- Równak to co naji par³¹czi, to naju
Kaszëbizna, niezanôle¿no òd przënôle¿notë pañstwòwi. Gôdanié ò naji jakno
dëcht le nasziñcach pòlsczégò pañstwa,
doprowadzë³o do odcësniãcégò westrzód wielu swòjich kaszëbsczich kòrzéniów. – bë³o czëc òd niechtërnëch zéñdzonëch.
Móm w tim karnie blós , abò ja¿, dwòje
lëdzi wëtrafioné, chtërny bëlë swòjégò
kaszëbsczégò pòchôdënkù gwësny.
Mëszlã, ¿e taczich bë móg³ jesz wicy
nalézc. Dialecht Kaszëbów £ebióñsczich
wëmar³, lëdze równak òstelë. Mô³ô spòlëzna, za mô³ô bë miec dosc mòcë do biôtczi ò swòje prawa. Spòlëzna, za chtërn¹
za wiele sã cëzy wepòwiôdelë, jejich
samëch sã ò pòzdrzatk nie pëtaj¹cë.
Mómë mést slédn¹ szansã, bë ùretac
flëdrë naji kaszëbsczi dôwnotë, nawlékaj¹cë ³¹czbã z taczima prawie lëdzama.
Mark Kwidziñsczi
Jazda bez
ùtrzëmankòwieniégò!
W bié¿nym
n u m r z e
Òdrodë zaczinómë drëk
sta³égò felietona Tomasza
Antoniégò
v
ó
n
Piechòwsczégò
(przédnika
Part K-PZ w
Torniu). W ti
rédze md¹
kòmentowóné aktualné zachë zdrëszënowé ë pòliticzné. Pòzdrzatk ni¿i wëpisóny je blós
pòzdrzatkã autora ë nie mùszi sã nikòmù
widzec.
JEDEN DRËD¯ÉGÒ
CïARË NOSËTA!
Òstatnyma czasama je w médiach corôz
g³osni ò Kaszëbach, té¿ w médiach
òglowòpòlsczich. Në fejn! Pisz¹ wszëtcë
– ti, co maj¹ jak¹s wiedz¹ ò kaszëbiznie ë
té¿ ti, co pierszé ò ni terô czëj¹. Wedle
regla Kòpernika-Grishama, ¿e lëchi dëtk
wëpiérô z rënkù bëlny dëtk, niedoùczélce
pisz¹ ò Kaszëbach czãsczi jak m¹dri.
Na Jinternétowi starnie „onet.pl” je artikel T. Krzy¿aka „Kaszëbóm chòdzy le ò
dëtczi”. G³ównô nôdba te artikla je:
Kaszëbi chc¹ bëc etnicznô miészëzna,
¿ebë wëcygn¹c dotacëje ze Skôrbù Pañstwa. Dëcht temù w³adze K-PZ wëst¹pi³ë do Sejmù ò ùznanié Kaszëbow za
etniczn¹ miészëznã. Nie wiém, czë autora tegò tekstu miô³ prakticzi w Minysterstwie Propagandë, ale czéj miô³ za zgrôw
pòkazac ¿e Kaszëbi s¹ „brzëdczi”, téj
gwësno to mù sã ùda³o. Jiszô jinszosc,
¿e przë wespó³robòce red. Tadeusza
Bòlduana. Wëchôdô na to, ¿e mô òn
zabëté przemówczi ò lëchim ptôchù ë
jegò gniôzdze, do jaczégò sã nie brudzy.
Téj chcemë le to so zapamiãtac: Tak zwóny „Kaszëbi” to le Pòlôszë z nordë, jaczi
ze swòji gwarë, jak¹ rozmiej¹ wszëtcë jinszi Pòlôszë, robi¹ terô apartny jãzëk.
Terô niechtëny z nëch maj¹ wëczëté, ¿e
je le¿nosc do tzw. przekrãtu ë chc¹ wëcygn¹c dëtka z skôbù pañstwa. Temù prawie chc¹ bëc miészëzn¹, chòc tak pò
prôwdze ni¿ódn¹ miészëzn¹ nie s¹.
W swiece òd wiedno bë³o tak, ¿e kùltura
Rujan 2002
PRAWA
Zdrëszëna
NÔRODNËCH
MIÉSZËZNÓW
DZÉL
3
W 1978r Kòmisëjô Prôw Miészëznów
Stowôrë Zjednónëch Nôrodów zleca roboczémù karnu zrobienié ùdbë Deklaracëji ò miészëznach. Spòdlowim
dokùmentã karna òsta ùdba Deklaracëji
z³o¿onô przez Jugòs³awij¹ ë pò 14 latach
przédnô Reda SZN ùchwala Deklaracëj¹
ò Prawach Nôrodnëch abò Etnicznëch,
Relid¿ijnëch
ë
Jãzëkòwëch
Miészëznów, 18. gòdnika 1992r. Deklaracëjô, to je wiedzec, nie je òbrzeszkòwi
dokùment midzënôrodowi, a je le fòrm¹
rekòmendacëji.
Deklaracëjô, w pierwszim dzélu, mô za
cél zlepszenié ùjawernianiégò dejów
Deklaracëje SZN, Oglowô Deklaracëjô ò
Prawach Cz³owieka, Kònwencëjô ò Zascyganim ë Kôranim Ludobójiznë,
Midzënôrodnô Kònwencëjô ò Zlëkwidowanim
Wszeld¿égò
Zortu
Ùscëgòwieniégò Rasowégò, midzënôrodowëch ùgôdaniów ò òbiwatelsczich ë
pòlitycznëch, ekònomicznëch ë
zdrëszënowëch prawach, a té¿ jinszëch
dokùmentów SZN z tegò zôkrã¿u, mô za
dbã, ¿e SZN mô zacht rol¹ w òcharnie
miészëznowëch prôw ë, ¿e zlepszenié ti
òcharnë prziczëniô sã do stabilnoscë
krajów, w jaczich te miészëznë mieszkaj¹, a té¿ do zmacnianiégò drëszbë ë wespó³robòtë nôrodów ë krajów.
Deklaracëjô przede wszëtczim mô lëstã
òbrzeszków, jaczé kraje maj¹ do osób
przënôlegaj¹cëch do miészëznów:
1. Maj¹ charnic bëcé nôrodowé, etniczné, kulturowé, relid¿ijn¹ ë jãzëkòw¹
juwernotã miészëznów na jejich zemiach
ë ùtrzëmòwac warënczi dlô rozwicégò ti
juwernotë;
2. Kraje ùchwôl¹ ùstawë ë ù¿ëj¹ wszeld¿ich ôrtów, ¿ebë ne zgrôwë ùjawernic;
3. Òsobë nalegaj¹cé do nôrodowëch abò
etnicznëch, relid¿ijnëch ë jãzëkòwëch
miészëznów, maj¹ prawò do swòji kùlturë,
wëznawaniégò swòji wiarë, do swòjich
nôbò¿eñstwów ë na priwatné ë pùbliczné
ù¿ëwanié gwôsnégò jãzëka, swòbòdno
ë bez jaczégò le ùscëgòwieniégò;
4. Òsobë nalegaj¹cé do miészëznów maj¹
prawò brac dzél w kùlturowim, relid¿ijnym, spòlëznowim, ekònomicznym ë
pùblicznym ¿ëcym;
5. Òsobë nalegaj¹cé do miészëznów maj¹
prawò skùteczno brac dzél w rozs¹dzëwanim na nôrodny ë, je¿lë té¿ je
nót, na òbéñdowi rówiznie;
bë³a dotowónô. To nie je przëtrôfkã, ¿e
nôwikszé dokazë sztëczi bë³ë twòrzoné
na biskùpich, ksã¿ãcëch czë królewsczëch dwòrach, a nié w lesnëch
chëczach czë na wrzészczach. W kò¿dim
cywilizowónym kraju szkò³owizna,
téater, film, kùlturalné cz¹dniczi s¹ dofinansowóné przez bùd¿et. Bez tegò bë
nie przëdërcha³ë nawetka rokù!
Co to je nen bùd¿et – je to dôrënk nieba,
erba òd ùje z Americzi czë dëtk nalaz³i na
szaseji? Nié! To je prawie naj dëtk, sëma
najëch zap³aconëch pòdatków. Pòdatków té¿ Kaszëbów. Co reno, czéj jidze
kùpic chléb czë gazétã, p³acy pòdatk
wrechòwóny w priz (tak zwóny „strzédny
pòdatk” – VAT). Prócz tegò – to je wiedzec – p³acy niestrzédné pòdatczi – òd
erbë, òd zwëskù ëtj. Z tich zdrzód³ów s¹
dëtczi na ùczbã pòlsczégò jãzëka we
szkò³ach. Kaszëbi dofinansowùj¹ ùczbã
pòlaszëznë, pòlsk¹ prasã, pensëje
ùrzãdnikóq, dard¿i… Czéjbë tak òsta³o –
gwësno bë bë³o bëlno. „Bòdôj” – rzek¹
niechtërny – „Kaszëbóm we ³bach sã
przewarcë³o” – ë chc¹ ¿ebë za jejich
gwôsné dëtczi bé³ òrganiowóny drëk
ks¹¿ków czë cz¹dników pò kaszëbskù,
tôfle z mionama môlów, ùrzãdów, nôuka
domôcégò jãzëka. Wejtale, a widzô³ to
chto?!
Nôstôrszi kaszëbsczi cz¹dnik Pomerania
chòc jesz dichô, redakcëjô robi za „Bóg
zap³ac”. Minysterstwò Kùlturë zabiérô
dotacëje dlô Kaszëbsczégò Jinstitutu,
jaczé mô za zgrôw badérowac kaszëbsk¹
ùsz³otã! Në jo - to nie je jiwer Pòlôchów.
Kò gôdaj¹, ¿e mò¿emë so robic kòlturã
kaszëbsk¹ ale za gwôsné dëtczi. Czë to
òznôczô, ¿e jesma wòlny òd p³aceniégò
pòdatków?
Swiãté Pismiona rzek¹: „jeden drëd¿égò
cã¿arë nosëta”. Òznôczô to, ¿e je¿lë
Kaszëbi wk³ôdaj¹ dëtka do spòlnégò
„grónka” – bùd¿etu, téj mòg¹ rechòwac
na to, ¿e Pòlôszë md¹ wespò³finanso-
Òdroda. N o 7 (19).
6. Òsobë nalegaj¹cé do miészëznów maj¹
prawò zak³adac ë ùtrzëmiwac gwôsné
stowôrë;
7. Òsobë nalegaj¹cé do miészëznów maj¹
prawò zak³adac ë ùtrzëmiwac, bez
jaczégò le ùscëgòwieniô, swòbòdn¹ ë
mirn¹ ³¹czbã z jinszima nôle¿nikama swòji
zdrëszënë, z òsobama nalegaj¹cyma do
jinszëch miészëznów, a té¿ zagreñczn¹
³¹czbã z òbiwatelama jinszëch krajów, z
jaczima maj¹ ³¹czbã zrzeszon¹ ze swòjima nôrodonyma, etnicznyma, relid¿ijnyma sprawama;
8. Òsobë nalegaj¹cé do miészëznów maj¹
prawò, , pòjedinczo abò spòlno z jinszima, bez jaczégò le ùscëgòwieniégò, do
wszëtczich prôw ùcwierdzonëch w Deklaracëji;
9. Czéj to je nót, kraje pòdjimn¹ dzejania,
¿ebë ùwësnic warënczi òsobóm nalegaj¹cym do miészëznów, ¿ebë w ca³oscë
ë skùteczno ujawerniac wszëtczé lëdzczé
prawa ë spòdlow¹ swòbòdã bez ni¿ódnégò òscëgòwieniégò ë na spòdlim
równotë przed prawã;
10. Kraje pòdjimn¹ dzejania, ¿ebë
zrëchtowac warënczi, ¿ebë òsobóm nalegaj¹cym do miészëznów dac
mò¿lëwòtã pòkazaniô swòji apartnoscë
ë kùlturowëch znanków, rozwij kùlturë,
jãzëka, wiarë, tradicëji ë zwëków, prócz
przëtrôfków czéj ne prakticzi szargaj¹
miedzënôrodowé abò krajewé prawò.
Duszan-W³adis³ôw Pazdzersczi
wac kaszëbsk¹ kùlturã. Chcemë le so to
rzekn¹c ùtcëwie – kùltura bez dëtków ni
ma szansów na przedërchanié ë rozwicé.
Z jedny starnë Pòlôszë gôdaj¹, ¿e jesma
separatiscë, z drëd¿i nie ùjawerniaj¹
swòjich òbrzeszków wedle kaszëbsczich
wespó³òbiwatelów. Jesmë traktowóny,
jakbë më nie bëlë we gwôsnym kraju!
Téj dze ma jesma?! Dok¹dka mómë jic?
A mò¿e naju maj¹ ògardzëc ë wsadzëc
do rezerwatu? Té¿ s¹ taczé g³osë…
Nieùtcëwi pòlitik widzy wkó³ le ³apówkarzów, temù ¿e sóm bierze ³apòwczi.
¯ar³ok chce wëto³maczëc swòje picé tim
, ¿e „kò wszëtcë pij¹”. Ten dlô jaczégò
nôwô¿niészé w ¿ëcym s¹ dëtczi, a nié
deje, wiedno widzy le¿nosc do bëlnégò
biznesa. Në, nié dzëwòta, ¿e wasta Tomasz Krzy¿ak òskar¿i³ Kaszëbów ò taczé
ùdbë… Nié nóm zrobi³ krziwdã, le se.
„Swinia sã wiedno òprosy”, mô rzek³é
filozoféra Friderik Niczé (Nietzsche).
T.T.v.Piechòwsczi
Starna 7
Nié le Kaszëbë...
NÔWIKSZI MÔ£I NÔRÓD
Wiele czesczich turistów sztërkùje swòje
ferije na hiszpañsczim Dzëwim Wëbrze¿im. Tatk familëje sã nôuczi³ pò hiszpañskù ë mësli so, ¿e mdze miec
wszëtczé dwiérze òtemk³é. Stónie sã
bòwiém to, ¿e nichto z nim pò hiszpañskù
nie mdze chcô³ gadac. Czemù? Bò na
ca³im wzénicznym wëbrze¿u Hiszpanii ë
téj té¿ w Barcelonie lëdze nie gôdaj¹ pò
hiszpañskù, ale maj¹ swój gwôsny jãzëk
- kataloñsczi. Dzysô to ju tak nie wëzérô,
ale ta mòwa, o jaczi wikszosc lëdzy nie
wié, ¿e je abò mësli, ¿e je to le takô
môlowô gwara hiszpañsczégò, bë³a jesz
we strzédnëch stalatach g³ówn¹ mòw¹
w zôpôdnym dzélu Europë przë Strzódzemnym Morzu. Trzeba wic rzec, ¿e kataloñsczi bé³ mòw¹ òficjaln¹ królewstwa
aragoñsczégò. W czasach, czéj
pòmòrsczi w³adca Swiãtopô³k III. bòjowa³ z Krzë¿ôkama, aragòñsczi Jakub I.
dobé³ òd Arabów ca³¹ zemiã walencëjsk¹
ë òstrowë Balearsczé, dze sã òd nëch
czasów gôdô pò kataloñskù. Aragoñsczi
królowie ale zajëlë té¿ nordowé wëbrze¿é
Francëji (Prowencëj¹), jitalsczé òstrowë
ë ca³¹ nordow¹ Jitalij¹. Grëpa ¿o³nierzów
katalonsczich biôtka z Tërkama na òsce
ë bezma³a ca³é 14 stalaté rz¹dzë³o w
Grecëji strzédny. Muszã rzec, ¿e jesz do
dzys sã w jednym gardze na Sardiniji
(Alghero) u¿iwô mòwã kataloñsk¹ ë té¿
w kraju kòl gardu Perpignan w pó³nocny Francji.
Ma³o lëdzy wié, ¿e kataloñsczi bé³ pierszi romañsczi prozaiczny jãzëk. Pierszi
kataloñsczi pisôrz bé³ Ramon Llull, jaczi
w swojim jãzëkù pisô³ ju w 13. stalatim
knéd¿i filozoficzné ë romansë. Wiôld¿i
rozwij kataloñsczi lëteraturë bé³ ju w 14.
ë 15. stalatim, czéj zjawia sã epika ricerskô, pòézëjô, kroniczi samëch królów,
dokôzë filozoficzné ëtd. Piersz¹ ren¹ dlô
Katalonów bë³o wëmiarcé dinastiji barceloñsczi (1410), ale autonomijô mielë
Katalonë ja¿ do 1714. rokù, czéj jich kandidat (Habsbùrg) przegrô³ w wòjnie ò
hiszpañsk¹ erbã. Dzéñ 11égò séwnika,
czéj òsta³a dobëtô Barcelona je do dzys
kataloñsczim narodnym swiãtã (terô znô
to datum kò¿den, ale z jinszégò pòwodu). Pòtemù bë³o ù¿ëcé kaatloñsczi mòwë
wzbarnioné, ja¿ w 19. stalatim pòwsta
nowé pòkòlenié òdrodzenców, jaczi doStarna 8
stón¹ kùlturã zôs na europejsk¹ rówiznã.
W³adzô Franka znaczë³a znów wzbarnienié mòwë nôrodowi, ale pò ji skùñczenim, kùlturô kataloñskô znów sã zaczë³a
rozwijac, kataloñsczizna sã sta drëg¹ oficjaln¹ mòw¹ w Kataloniji, Walencëji ë
na Baléarach.
Terô pò kataloñskù gôdô jaczé 7 miliónów lëdzy, je to mòwa nôuczi, u¿iwô sã ji
zwëczajno na uniwersytetach ë pracodawcë ¿¹daj¹ òd swojich pracowników
egzaminów z nôrodowi mòwë. Problém
je, ¿e w centrze stolëcë ti zemi - w Barcelonie, sã gôdô g³ównie pò hiszpañskù ë
¿e òglowi rz¹d popiérô g³ównie mòwã
pañstwowã. Jistnieje telewizëjô kataloñskô, dze té¿ wszëtczé cëzé filmë maj¹
dabink kataloñsczi, rz¹d autonomiczny
(Generalitat) dôwô dëtczi té¿ na rozwij
czinematografiji kataloñsczi. Jistnieje
wiele grëp mùzycznëch, jaczé spiéwaj¹
pò kataloñskù, przedew wszëtczim rock
abò mùzykã folkòw¹ ¿ebë zrobic òpòzycj¹ muzyce hiszpañsczi. Cekaw¹ spraw¹
je, ¿e s¹ pòpùlarné té¿ piesnie z tekstama procëm hiszpañiznie. Przecã dlô wiele Kataloñczików je òbraza, czéj jim chtos
powié, ¿e s¹ Hiszpanë. Pòkazac hiszpañsk¹ fanã w Katalonii je përznã nierozwô¿no.
Widzyta të wëniczi, je¿lë wiémë, ¿e jesz
przed 30 latama bë³o pùbliczné ù¿ëcé
mòwë zabronioné. Kataloñszczizna sã
wcyg rechùje jakno miészëznowô mòwa,
chòcz mùszi jesz rzec, ¿e w Andorze je to
jedurnô pañstwowô mòwa, s¹ w ni
wszëtczé dokùmentë ë nôdpisë na ùlicach. Prawd¹ je, ¿e statisticzi pòkazaj¹,
¿e nôwikszô mòwa tégò ma³égò pañstwa
je hiszpañskô. Kataloni cë dokôzëj¹, jak
je mò¿lëwé biôtkac za swòjã mòwã ë kulturã procëm „rozwijowi historije” ë to
gwôscëwie jô chcô³ pòkazac Kaszëbóm
– gwôsnô mòwa ë kùltura je skôrb, jaczi
mùszi chronic.
Vladislav Knoll
V. Knoll je sztudéra Ùniwersytetu w Pradze. Je
Czech. Jinteresëje sã kaszëbizn¹, chòc jegò
sztudérówóny wark je klasyczny filologa. Je
autora Jinternétowi starnë ò Kaszëbach ë
jinszëch miészëznowëch jãzëkach. Òd rokù
wespó³robi z naju cz¹dnikã.
Kùltura
RËSZË SÃ!
DO ZÔBAWË!
Sã gôdô „Casubia non cantat” Kaszëbë nie spiéwaj¹. A nie je to
prôwda. Mò¿e té¿ sã rzeknie, ¿e
Kaszëbë nie tuñcëj¹?
Tuñce bë³ë ë s¹ dzél ¿ëcégò Kaszëbów.
Bë³ë przedstôwióné òb czas wszelejaczich ùroczëznów: domôcëch wëdarzeniów jak ò¿ënk, wieselé, jak ë
cz¹dnëch - ¿niwa. Rzeszë³ë sa té¿ z
ceremónijama ritualnyma, jaczé swòje
kòrzénie maj¹ w pògañsczich zwëkach.
Do przëmiarów tégò ôrta tuñców nôle¿¹: Rëbôcczi tunc, Kòsec, Brutczi tunc,
Wiwat ë Ògnia tunc. Do tuñców
wëkònywónëch w ca³oscë dlô ùcéchë
nôlegaj¹ Nasza nënka, Marëszka,
Òkrãc sã wkól, Zãc, Wiém jô wiém,
Nasza kòza ë Krzë¿nik. Té¿ dô tuñców, jaczé zobrazowaj¹ robòtã, jak
Dzëk (maréni tuñc), Szewc (szewiécczi), Kòwal (kòwalsczi), òwczôrz
(szépersczi).
Kaszëbsczé tuñce maj¹ wiele przirodnëch merków, jaczé rozszlachòwùj¹
je òd tuñców jinszëch zemiów, jak Warmiji, Wialgòpòlsczi, a nawetka Sl¹ska. Ale mò¿e nalézc wzãtczi miemiecczé, czë szwédczé w mùzyce ë krokach.
Kaszëbsczé tuñce pisóné s¹ zwëczajno
w durowi tonacëji ë metrum na 2/4
abò té¿ 5/4.
Pòchôdanié czë merczi nëch tuñców
gwësno s¹ cekawé, ale nôcekawszé s¹
gôdczi z nyma spar³ãczoné. Mac¹cô ë
dzywnô historijô rzeszi sã z tuñcã
Dzëk, jaczi òznôczô dzëka abò przëdownik dzëwi, dërny, gwô³towny. S¹ dwie
wërsëje melodiji: jedna wòlniészô z
¯elewa, z nordowëch Kaszub, a drëgô
chùtczészô z Brus, z pô³niowëch Kaszub.
Òpòwiesc gôdô, ¿e na Bô³ce ¿ëlë
mòrsczi rojbrowie, jaczi bëlë ùrzasã
kò¿dégò wiesóna, rëbôka. To je wiedzec, ¿ëlë òni z rabcziñstwa. Kòl nich
bëlë kaszëbsczi rëbôcë, jaczi bë prze¿ëc
ca¿czi lata, wëp³ëwelë na nieùbëtné
wòdë. Nierôz bia³ka ë matka dzëcy
òstawa gdow¹. Leno czasã dopùst
wiaze baro daleczi gwiôzdë. RojbroRujan 2002
wie ë rëbôcë mielë spólnégò warga,
jaczi zdzerô³ wiesóna ë biôtkòwô³ z
rojbrama. Bëlë to mò¿ny, pòlsczi
òbsôdélcë. Dzãka niepisóny ùgòdze
midzë piratama a rëbôkama, nawléka
sã wespó³robòta midzë nyma. Mòrsczi
rojbrowie dôwalë z³oto ë jinszé bògactwa a czasã ë ¿ëwnoscë, za przëchòwanié ë strze¿enié rénionëch piratów.
Taczi ù³o¿ënk pasowô³ wszëtczim starnóm. Sómna ë mònotonowô robòta
Kaszëbów, bë³a ò¿ëwióna dzãka
òdwiôdzënóm rojbrów, jaczi wiedno
przëwano¿ëlë z rabczëznama, picym ë
ùceszb¹. Nick téj dzywnégò, ¿e niejedne rojbrów prakticzi, té¿ tuñce, bëlë
zeszlachòwónë przez Kaszëbów. Sóm
tuñc - Dzëk, przedstôwiô biôtczi
mòrsczëch rojbrów z wargã abò
rëbôków z rojbrama, wëkònywónëch
przez dwa karna ch³opów. Té¿ je
wërsëjô tuñca samëch marénëch (abò
rëbôków), wëkònywónëch przez jedno karno ch³opów abò bia³czi.
Jinszi cekawi ch³opsczi tuñc je
Rëbôcczi tuñc. Je to dzél òbrz¹dkù,
jaczi bé³ dobiéróny przez Kaszëbów,
przed ë pò wëp³ëniãcym w mòrze.
Dëcht le tuñc ten wës³owiô ùcechã z
ùda³ëch ³owów. Wzérôczë, bë
pòdtrzëmac na dëchù tuñcôrzów,
wò³alë „heja hip”, na kùñcu mùzycczi frazë.
Ritm tégò tuñca zwikszô sã òbez czi¿wë
tuñcôrzów, jaczi mielë na stopach
drzewiané klómpë, zwóné kòrkama.
Dôwa³ë rëmòt w tuñcu sprôwiô³, a
wëkònanié apartnëch kroków w tuñcu, bë³o ca¿czé.
W prawi rãce tuñcôrze trzimelë zedel
piwa, jaczi, jak wiémë bél rëbôcczim
picym. St¹dka dëcht drëd¿é miono
tégò tuñca - kùflôrz. Tuñcôrze òb tuñc
w se na wzój tima zedlama cëskelë.
Czasã sã kùñczë³o pòt³ëczenim
wszëtczich zedlów.
W jinszëch stronach, miast zedla,
tuñcôrze trzimelë w rãce pipã abò
czerwiony, rutowati sznëpelnik.
Mò¿lëwé, ¿e pò st³uczenim wszëtczich
zedlów, nie syga³o dëtków na nowé…
Jô przedstôwia blós dwa tuñce, jaczi
maj¹ cekawich historëjach, a z nëch
wëchôdô, ¿e Kaszëbi bëlë ë s¹ nôrodã
pòdjimnym ë radim, jednoczasowò nie
rezygnacëj¹cym z bëlny zôbawë.
A. Bradtke
Òdroda. N o 7 (19).
Pòzdrzatczi ë kòmentarze
DISKÙTËJEMË CZË
ÙCÉKÓMË?
Jô mëszlô³, ¿e wierã pò òg³oszenim
wiñdzeniów òglowégò spisënkù,
sprawë kaszbsczi nôrodnoscë
pêrznã prziñd¹ do se. Nimò zwielonëch ùcã¿eniów, 20.000 lëdzy
pòda³o kaszëbsk¹ nôrodnosc.
Gwësnym je, ¿e dosc wiald¿i dzél
lëdzy, wedle nieùtcëwòce
rachméstrów abò pòddaniémù sã
òglowémù cëskòwi procëmników,
taczi lë¿noscë ni mia. Cekawi je
równak fakt, ¿e nôwikszima
procëmnikama òkôzelë sã nié
Pòlôszë, a karno samëch
Kaszëbów, a dok³adno ti, jaczi jich
maj¹ reprezentowac.
Prócz jednégò satirika – felietonistë
z gazétë Dziennik Ba³tycki, wszëtczé
g³osë procëmné tak równo przed ë
pò spisënkù wëchôda³ë z przédnictwa Kaszëbskò-Pòmòrsczégò
Zrzeszeniô! Ta stowôra, dze wiedno bë³a wielëzna pòzdrzatków, terô
weznôwô le jeden.
Jeden ze stôrëch, znónëch nôle¿ników ti stowôrë, jeden z ji
zak³ôdców, fefloce gazétóm ò niezasadnoscë nôuczi kaszëbsczégò
jãzëka w szkò³ach czë ù¿iwaniégò
gò w kòsco³ach (wej té¿ na starnie
2). Za jedurny môl jegò przekazywaniégò ùznôwô rodzënné dodóm!
Czë ten stôri dzejôrz zabôczi³ jak
to je z tim przekôzywanim doma?
Nen pòstójc, pùbliczno straszi, ¿e
je¿lë Kaszëbi òstón¹ ùznóny za
nôród, téj òn òprzestónie sã z
Kaszëbama ùjuwerniac. Në – téj
tegò jô sã dëcht ni mógã do¿dac!
Co cekawi: na zôcz¹tkù 90ëch latów òn – autora Bedekra
Kaszëbsczégò, znajôrz ë barnicél
S³owiñców, przëznô³ ¿e ti nigdë
Pòlôchama nie bëlë. A kò wszëtcë
wiedz¹, ¿e S³owiñcë to nadlebiansczi Kaszëbi. Terô ju czéj ti s¹ w
Hambùrgù ni¿óden nie chce z nim
gadac (czëtôj té¿ na s.6).
Na òdbiwaj¹c¹ sã 4. rujana l.r. w
redakcëji Pomerani diskùsëji, jakô
bë³a namienionô nym cã¿czim sprawóm slédnëch mies¹ców, òstelë
zarôczony tczëwôrtny gòscë, satiricë, nawetka (mést dlô szpòrtu nen
felietonista z gazétë Dziennik Ba³tycki). Jak wiedno zafela³o rôczbë
dlô przedstôwców redakcëji
Òdrodë – jedurnégò cz¹dnika
kaszëbskòjãzëkòwégò. Równak
më bëlë na ny diskùsëji – le blós
jakno gazétnictwò (bez prawa g³osu).
W rozmòwach z drëchama ë w karnie Òdrodë bë³o czëc, ¿e K-PZ nie
widzy ce¿ je „lós” na dole – westrzód lëdzy. Terô wiémë, ¿e nie
chce wiedzec. Jinicjatiwów wszëlejaczich je ë wiedno bë³o, a ne s¹
gaszoné czãsto ju kòle zdrzód³a. Na
szczescym z corôz s³abszim skùtkã.
Zapëzglenié w pòlitikã wszejelaczich ôrtów, partikùlarné priwatné
jinteresë, kariéra, pseudolojalnota a
nié czëstô mësl ò kaszëbiznie
sprôwiaj¹, ¿e jejich rozs¹dzënczi ë
wëpòwiedzë s¹ òpòrtunisticzné ë
szkòdz¹ kaszëbsczémù nôrodowi.
Nôród, jaczi sã zmieniô, jidze w
nowé zgrôwë… Chto tegò nie widzy – òstónie na „bòcznym torze”.
A. Kléina
Starna 9
Kùltura
Chto nie znaje historëji swòji zemi, chto zabôczi³ ò starkach, jich ¿ëcym, smiéchù ë
p³aczu, jiwrach, spiéwkach, gôdkach, mëslach, wierze – nen je jak no drzewò bez
kòrzeniów, abò jak ptôch w klatce – ¿ëje pó³ ¿ëcym. Taczé przekònanié je we mnie
ë temù jô napisô³ cykel artiklów, chtërnym dô³ wspólne miono: Kaszëbsczé zwëczi
ë wierzenia. S¹ to tekstë ò zwëkach, òbrzãdach, ë ò wszelejaczich sztrôszkach,
ùkôzkach ë rzec bë tak bë³o mò¿no – òpiecznëch dëchach ë tich, co z³é czëni¹.
Czasã do artikla móm dodón¹ jak¹s pòwiôstkã (nie ze Zëchtë, bò òn ju mô swój
plac w najim cz¹dnikù). Wiedza ò tich wszëtczich zwëkach ë ùkôzkach brónô je z
wiarëgòdnëch zdrzód³ów, ks¹¿ków napisónëch bez lëdzy, co maj¹ pòwô¿anié w
krãgach ùcza³ëch zajimaj¹cëch sã folklorã.
Na zôcz¹tk chcã Wama, Drodzy Czëtincë, dac tekst ò krwi ¿¹dnëch nie³ôpach,
chtërne w dëszach najich òjców rodzë³ë wcale nie mô³i ùrzas. ¯ëczã mie³i lekturë.
G.J. Schramke
KASZËBSCZÉ
ZWËCZI
Ë WIERZENIA
DZÉL
ÒPI
Òpi – nôstraszniejszi kaszëbsczi nie³ôp,
òsoblëwò paskùdni strôszk, swégò ôrtu
wampir. Ë wieszczi – w ti naji demónologiji „bracczi” òpiégò, k¹sk lepszi, ale nie
za wiele. Ca³i pòmòrsczi swiat mielë nafulowóni ùrzasã. Przë nich smãtczé,
pùrtczé ë jinszé strôszczé to ¿³óbk
pòs³ësznich dzecy. Nawetka mòra, té¿
ùrzasnô, wëzdrzi przë nich jak dobrô ë
mi³ô, chòc k¹sk psotnô sostra.
Wieszczi ë òpi, czãsto bez dzysdniowich
lëdzy (je¿le jich znaj¹) brani za jedno ë to
samò, s¹ nie³ôpama, chtërne dejade nie
s¹ równe se. No, ale ò jinotach pózni.W
pùst¹ noc ùmar³i le¿ô³ w pansczi jizbie.
Nen i ów chùtkò, a sprowôdno rzuci³ òkã
na niebòszczëka. Je¿le zmar³i wcyg miô³
czerwòne skarnie ë wëzdrzô³, jakbë leno
spô³, ë jesz na dok³adkã òkaza³o sã, ¿e
nie je sztiwny, to to ju bë³o baro zle.
Wszëtkò tedë wskôzëwa³o, ¿e je òn
wieszczim, abò (co gòrsza) òpim. A je¿le
jesz jegò rodzena bë³a „pòdejrzano”, to
je gôdano, ¿e mia ju czedës w rodze
taczégò nie³ôpa, to ju ledzama szarpô³
ùrzas. Ë ni ma sã czémù dzewòwac, bò
dlô nich òpi, pò reszce tak jak ë wieszczi,
równô³ sã smierc, ë to czasã té¿ dlô jich
blisczich
ë
drëchów.
Nie³ôp bùdzë³ sã w cemnim grobie ë jaStarna 10
1:
Ë WIESZCZI
czis czas cëchò sedzô³ w zarkù. ¯wô³
tedë swòjé ruchna, a pózni, czej ju ni móg³
sã do jich resztków dostac, òb¿érô³ paluchë, a czasã té¿ ë kòlana. Kù reszce,
jedny nocë wë³a¿i³ z swégò môlu
swiãtégò òdpòczinkù ë szed³ do wsë,
òblek³i leno w niedo¿arté szôtorë.
Zdarzëwa³o sã, ale rzôdkô, ¿e trup sã tak
w trëmie ze¿érô³, ¿e nie bë³o na nim ju
nick miãsa, leno gnôtë. Nicht nie rozmiô³
rozwidnic, jak òn to móg³ zrobi³, ale lëdze
wierã ë taczich nie³ôpów widzelë.
Je¿le to bé³ wieszczi, czérowô³ sã do
chëczë swòjich nôblë¿szich, wchòdzë³ do
wëstrzódka, wëbierô³ òfiarã ë wëpijô³ ji
krew. Òna reno sã bùdzë³a, bë³a s³abò,
chòrô, ale nick nie przëbôczëwa sã, ani
ni mia ni¿ôdnégò szlachù ùk¹szeniégò.
Nie³ôp co noc przëchôdô³ do ni, tak
d³ëgò,
ja¿
ta
zmar³a.
Ë tuwò trza pòwiedzec ò pierszi jinoscë
midzë wieszczim a òpim. Pierszi z nich
móg³ do smiercë doprowadzëc leno
swòjich krewnich, drëd¿i ca³o wies, a
nawetka òkòlëca. Wieszczi tedë wano¿ë³
do chëczë swòjich naszôców, co le ma³o
nôblë¿szich, a czej wëbrónô òfiara zmar³a, dobierô³ sã do nôstãpnégò
domôcégò, abò szed³ do jinszégò dodómu swòjich krewnich. Mòg³o to sã dze-
jac tak d³ëgò, ja¿e nie wëd¿in¹³ ca³i ród.
Òpi bé³ gòrszi. Gôdô sã, ¿e té¿ pi³ krew,
czãsto (tak jak wieszczi) swòjich blisczich, ale ë tak samò móg³ lezc bez wies,
klepac w òkna ë pitac sã: „Hej, spita
wa?”, a czej wërwôni ze spikù cz³owiek
òdrzekn¹³: „Spimë”, to nie³ôp miô³ pòwiadac: „Spijta na wieczi”, ë wszëscë w
chëczë zarô ùmieralë. St¹dka wzã³o sã
pòwiedzenié ò tim, co d³ëgò ¿u¿kô: „Spi,
jakbë gò òpi zamówi³”. Czãsto sã
zdarzëwa³o, ¿e òpi szed³ do zwònnicë.
Trza wiedzec, ¿e je¿le bë sã na niã dostô³
ë zazwòni³, to ùmarli bë wszëscë tak dalek w òkòlim, jak dalek pòniós³ sã g³os
zwònu. Na szczescé bë³ë spòsobë, abë
gò wstrzëmac. ¯le kòscelni widzô³, co sã
dzeje, to chùtkò lecô³, bë zazwònic pierszi, bò tedë òpi tracë³ mòc nad zwónama. Jednak czej nie³ôpòwi ju da³o sã
wëlezc na zwonnicã ë zazwónic, to chòc
bë³o baro zle, to jesz nie wszëstkò òsta³o
stracone; kòscelni móg³ pòdlecec do
wie¿ë, pòcygn¹c za snurk ë próbòwac
zwalic nie³ôpa na zemiã. Je¿lë mù to sã
ùdôwa³o, retowô³ òd smiercë sebie ë ca³é
òkòlé, bò òpi tracë³ mòc. Òd kòscelnégò
wiksz¹ së³ã do biôtczi ze strôszkã ò zwónnicã miô³ ks¹dz. Dëchòwni òblëk³i w
kòscelné ruchna, ùbarnioni w klucze òd
kòsco³a, móg³ òpiégò waln¹c nima kluczama ë pòzbawic gò mòcë, a nawetka
na
môlu
ùsmiercëc.
Dôwni lëdze mielë wiele spòsobów, abë
zabezpieczëc sã òd tich strôszków, abò
jich zrobic nieszkódnymi. Je wôrt
pòwiedzëc chòc ò niechternich z tich
ô
r
t
ó
w
.
Ju jak sã dzeckò rodzë³o, bë³o mò¿no
scwierdzëc, czë òno nie je nie³ôpã. Je¿le
przësz³o na swiat z przédnima zãbama,
to bë³a znank¹, ¿e pò smiercë bãdze òpim,
a je¿le w mùcë (skórka na g³owie) – ¿e
wieszczim. Rada na to, abë dzeceszkò
sta³o s㠄czësté”, bë³a leno jedna: z¹bczi
wëbic, mùca spòlëc, a pòpió³ z ni
schòwac ë dac do wëpicu z wòd¹ z
Wiôld¿i Sobòtë, czej dzeckò ju bãdze
mia³o 7 lat. Nie wiedno dejade tak robilë
lëdzë z dzecama, co wedle òglowé wiarë
miô³ë bëc wieszczim, czë òpim. Zëchta
notérëje, ¿e w XIX wiekù mia³o dóñc na
Òksywsczi Kãpie do taczégò zdarzeniégò, ¿e dzeckò, co bë³o ùrodzoné w
mùce òsta³o pòwieszoné na ró¿añcu!
G.J. Schramke
dalszi cyg za mies¹c!
Rujan 2002
Kùltura
Kòmpanijô Wãdzëbôków
nowé mùzyczné karno
Przë Brusczi Kaszëbsczi Òglowi Liceji
naczã³o grac rockòwé karno mùzyczne.
Je to ju trzecô naszô formacëjô (pierwsz¹ je Chëcz), co mô ùdbã robic mùzykã
dlô m³odich ë spiewac dlô nich pò
kaszëbskù. Karno nazëwò sã chwëtliwie,
a przë tim k¹sk enigmaticzno ë szportowno – Kòmpanijô Wãdzëbôków. Równak
je¿le chtos pò nym mionie bë so mëszlô³,
¿e Kòmpanijô letkò pòdchòdô do graniô, mili³ bë sã baro.
Sekcja jinsrtumentalnô je bòkadnô: dwie
gitarë elektriczne, basowò gitara,
perkùsëjô ë grëpa skrzëpiców (trzë
sztëczi). Der¿éñ formacëji je òpiarti na
mùzykach karna Horn, co ze sob¹ ju graj¹ pôrã lat. Skrzëpice, chtërne robi¹ baro
widza³i czëcowi ùstôw, ë jedna elektricznô gitara s¹ w rãkach ùczniów brusczégò KLO. Wòkalistk¹ Kòmaniji
Wãdzëbôków (charakteristny, czekawi
g³os wôrt ùwôd¿i) je sztudérka Mùzyczny Akademiji w Gduñskù – Damroka
Kwidzyñskô.
Redakcëjô Òdrodë
dzãkùje
Wastestwù Bigùsóm
z Kartuz
Karolowi Schramke
z Brus
Môrcënowi Bòrowie
z Tëchòlë
ë wszëtczim jinszim drëchóm
jaczi chcelë òstac anonymòwi
za pòmòc przë wëdôwkù
najégò cz¹dnika
Òdroda. N o 7 (19).
Karno nie òd¿egniwô sã òd najégò folkloru. Bierze z niegò wëchòdaj¹ce z
przekònanégò, ¿e òd kòrzeniów nie nôle¿i òdchòdzëc. Dejade nie je mò¿no nazwac Kòmpaniji Wãdzëbôków karnã folkloristicznym – je karnã rockòwim, co
czasã jidze w starnã bluesa, a ne tekstë
lëdowe s¹ przërëchtowóne w nowich
aran¿acëjach. W swòjim repertuarze formacëjô mô, na dzys dzéñ, jeden cover.
Grô té¿ balladã Michô³a Piépera –
Kôrbiónkã z anio³ã. Do jinszégò tekstu
Piépra ...niechôj pòlecã... stwòrzë³a
mùzykã.
Karno je nafulowane chãc¹ grania ë je
widzec, ¿e nie je to blós chãc s³omianô
(jô bë³ na jich próbie). Graje dobrze ë rozmie sã w mërgniãcy òkã. Wierzã, ¿e ùdô
jemù sã dostac na szersze mùzyczne
wòdë. A terô bãdze gò mò¿no pòs³ëchac
na zakùñczenim III Kònkùrsu Kaszëbsczi
Pòezëji, co òdbãdze sã w brusczim liceum
16égò smùtana latos ò gòdz. 10.00.
Jôbard
ZE S£OWÔRZA
ZËCHTË
Ò zbójcu Derze1
Sz³o rôz dzéwczã z Pùzdrowa do Srëkòjc,
pòtka³o Derã, ale òno gò nie pòzna³o.
Tak òn gò spitô³: - Ni môsz të zbójcë Derë
strachù, ¿e të tak sãma bez las jidzesz? –
nié, Dera mie mò¿e kùszn¹c w rzëc! – Jo,
jo, dzéwkò, môsz prôwdã, chtë¿bë sã
Derë bòjô³. Ale wiész të, czé të ju do
Srëkòjc jidzesz, nó¿e mie przëniesë za
dëtka pënkowich gòzdzi. Jak no dzéwczã
z gòzdzoma przësz³o nazôdk, tak Dera
nick nie rzek³, le dzéwczã z³api³, prze³o¿i³
sobie przez kolano, sëknie òdchlastn¹³ i
wszësczé pënczi wbi³ mù w rzëc. Té
dzéwczã pùsci³ i mù rzek³: - Téj le bié
dodóm i pòwiédz wszësczim, ¿e ce Dera
kùszn¹³ w rzëc.
Ò tim, jak ks¹dz i òrganista pòjachalë
krasc
Jeden ks¹dz i òrganista mielë wiélg¹
biédã. Rôz òni zaprzëglë kònia i jachelë
krasc, kònia przëwi¹zelë do p³otu i szlë
do chléwa. Chtos jich jednak sp³oszë³.
Kònkùrs w brusczim
KLO
Kaszëbskô Òglowô Licejô w Brusach ju
pò rôz trzecy òrganizëjë pòeticzny
kònkùrs. Jegò célama je promòwanié
regionalnégò dokôzu pòeticczégò, a té¿
ùwszednienié kaszëbsczi mòwë ë pismienniznë. Kònkùrs je adresowóny do
m³odich ë starszich, wszëstczich tich, co
ju maj¹ skùñczon¹ spòdleczn¹ szkò³ã. Ò
nôdgrodë, dëtkòwë ë ks¹¿kòwe, bëtnicë
bãd¹ sã biôtkòwac w trzech wiekòwich
kategòrëjach: gimnazjalisci; m³odi ze
szkó³ów strzédnich ë zawòdowich; doros³i. Trzë s¹ té¿ rówiznë wespó³zgrôwë:
1. pòezëjô recëtatorskô w kaszëbsczim
jãzëkù (trza so wëbrac dwa wierztë do
deklamacëji); 2. dokôz w³asny (chãtni do
bëcô w kònkùrsu przesë³aj¹ do 31 rujana 2002 r. na adresã szkò³ë: Kaszëbskô
Òglowô Licejô, ùl. Ògrodowô 2, 89 –
632 Brusë, tel/fax 0 – 10 ... 523982455
lub na szkò³owégò é – mejla:
[email protected] dwie swòje wierztë.
Mùsz¹ òne bëc pòdpisóne gòd³ã (pseudonimã), a w drëd¿i kòperce z wëpisónym na wierzchù nim gòd³ã mùsz¹ sã
nalezc jinformacëje ò bëtnikù, taczé midze jinszima jak: miono, przezwëstkò,
adresa); 3. spiéwne wëkònanié bez
mùzyczne karna dwóch, wëbrónych
przez
se,
pòeticznich
kaszëbskòjãzëkòwëch dokôzów.
Jury òstanie pòwò³ane bez òrganizatora. Roztrzëgniãce kònkùrsu òdbãdze sã
16 smùtana latos ò gòdzënie 10.00 w
Kaszëbsczim Òglowim Liceum w Brusach. Baro rôczimë do bëtnictwa w
kònkùrsu.
Jôbard
Ks¹dz zarô w nod¿i dodóm, a òrganista
lecô³ do kònia. Jak òn przëlecô³, té ju bë³ô
pò kòniu. Reno ks¹dz bë³ czekawi jak to
òrganisce sz³o i òn zacz¹³ òd wô³torza
spiewac: Je tam be2 abò me3? Òrganista
òdpòwiôdô: Ni ma tam be, ani me. Ùjad³a kùka4 kòle bùka hijaha5, me.
Ze S³owôrza Zëchtë przërëchtowô³
Jôbard
Dera – legendowi zbójca, co ¿ë³ na prze³ómanim 18. i 19. stalata w kaszëbsczich bòrach
pòd Srëkòjcama.
2
Be – celo
3
me – òwca
4
kùka – wilk
5
hijaha - kón
1
Starna 11
Òstatnô starna
ZACHÃCBA
MÒJE SERAKÒWSCZÉ MIES¥CE
ZACHÃCBA
ZACHÃCBA
ZACHÃCBA
ZACHÃCBA
Jaros³ôw Kroplewsczi
Pajicznik
Pòrénk s³uñce z plëtë wëniós³,
Ë swiãtno je wëstawi³
Ja¿ na kùñcu bùlewisków
Czéj hòstijô w zadôczny wsë.
A òd strzébrzny ti kòrónë
Kòrunczi ró¿ewëch jiskrów
Zwiésô³ pajiczën¹ pò òstach,
Bez stegnã, co më ni¹ szlë.
I tak më szlë, a szlë
przed ten wô³tôrz
z hôczkama
z czipkama
z miechama
z gòdzynkama
za bùlwama.
I tak më jidzemë,
a jidzemë,
a jidzemë...
Dërch, a dërch.
-Wiész të co? Czéjbë
mój tatk nie pi³, tej
më bë nie mielë co
jesc.
-Cë¿ të gôdôsz?! Jes
të czësto òd se?!
-Kò doch nié. Sklónczi më przedôwëlë
do skùpòwiszcza i
mielë dzãka temù
dëtczi na chléb.
***
-Mëmkò, czë
mùrzink Bambò té¿
mëje sã mëd³ã, jak
më?
-Jo Rémùskù, òn té¿
sã mëje.
-Jo?! Téj czemù je
taczi czôrny czéjbë
pùrtk?
S. Nôgel
Bialiska jacha na kòle ë pòtr¹ca ch³opa. Ten do ni wrzészczi:
- Të ni mòg³a zwònic?
- Wëbôczcë, jô do Waji numra telefòna nie zna!
Z òrãd¿i Rokù Derdowsczégò òstô³ zòrganizowóny kònkùrs
malôrstwa. Òsta³o nades³óné 100 òbrazów. Pierszi plac dostô³
òbrôzk „Derdowsczi w Americe” jak stojô³ nad sztrãdã Atlantikù, drëd¿i „Derdowsczi we Wiôld¿i Wsë”. Nie bé³ klasyfikòwóny le òbrôzk na jaczim bë³o widzec dwòje nad¿ich lëdzy.
Negò autora òstô³ zawò³óny ë kònkùrsowô kòmisëjô gò pitô:
- Cë¿ to je?
- To je dwòje zakòchónëch kaszëbsczich dzejôrzów!
- A Derdowsczi?
- A jô wiém? Abò w Americe abò we Wiôld¿i Wsë!
Przë weñcym do nieba s¹ dwiérze pò prawi na jaczich je napisóné: „Dlô samòbëtnëch ch³opów”, s¹ té¿ pò lewi - na jaczich je
napisóné „Dlô zanôle¿nëch ch³opów”. Przë tich drëd¿ich - ca³ô
ùrma ch³opsczich dëszów stoji, przë pierszëch - le jedna dësza.
Swiãti Pioter jã pitô:
- Czemù Të tuwò stojisz? Jes Të taczi samòbëtny?
- Nié, tak mie mòja bia³ka kôza!
ZACHÃCBA W ÒDRODZE?
BËLNÔ ÙDBA!
Starna 12
Rujan 2002