ARTYKUŁY POPULARNONAUKOWE na torfowisku Kusowskie Bagno

ARTYKUŁY POPULARNONAUKOWE
M A R I A N CIACIURA, M A R C I N
WILHELM
Katedra Taksonomii
Roślin i
Fitogeografii,
Uniwersytet
Szczeciński,
71-415 Szczecin, ul Wąska 13
Turzyca bagienna Carex
limosa
na torfowisku Kusowskie Bagno
Wstęp
T u r z y c a b a g i e n n a Car ex limosa reprezentuje we florze p o l ­
skiej grupę gatunków c y r k u m b o r e a l n y c h . Jej e u r o p e j s k i zasięg
k o n c e n t r u j e się w północnej i środkowej części k o n t y n e n t u .
S t a n o w i s k a wysunięte najdalej n a południe, obejmują Pireneje,
A l p y oraz północną część Półwyspu Bałkańskiego ( K a ź m i e r c z a k o w a , Z a r z y c k i red. 2001).
W Polsce t u r z y c a b a g i e n n a osiąga skraj zwartego zasięgu.
Najwięcej s t a n o w i s k o d n o t o w a n o w północnej (Pomorze Za­
c h o d n i e - J a s n o w s k i 1 9 6 2 , J a s n o w s k a , J a s n o w s k i 1983,
B o i ń s k i 1985 i Pojezierze M a z u r s k i e - P o l a k o w s k i 1963, F a ­
g a s i e w i c z 1990) oraz w s c h o d n i e j części k r a j u (Polesie L u b e l ­
skie i Równina Biłgorajska - F i j a ł k o w s k i 1953). Rozproszone
s t a n o w i s k a s p o t y k a się również n a Pojezierzu W i e l k o p o l s k i m
( D e n i s i u k 1964), Nizinie Wielkopolskiej ( Z a b a w s k i , M a t u l a
1988), Nizinie Śląskiej ( K u c z y ń s k a 1974) i Wyżynie Śląskiej
( H e r e ź n i a k 1983), n a t o m i a s t w środkowej i południowej Polsce
t u r z y c a b a g i e n n a u z n a n a j e s t za bardzo r z a d k i i ginący gatunek.
J e s t o n a c h a r a k t e r y s t y c z n a d l a torfowisk przejściowych oraz
t o r f o w i s k w y s o k i c h t y p u bałtyckiego i atlantyckiego, gdzie pora­
sta z b i o r o w i s k a d o l i n k o w e oraz tworzy pło mszarne nasuwające
się n a dystroficzne z b i o r n i k i wodne ( M a t u s z k i e w i c z 2002).
31
Prezentowane materiały są częścią badań realizowanych n a
t o r f o w i s k u w Leśnictwie Kusowo od 2 0 0 0 r. W terenie t y m w y k o ­
n a n o spisy florystyczne oraz zdjęcia fitosocjologiczne klasyczną
metodą B r a u n - B l a n q u e t a . Nazewnictwo gatunków roślin n a ­
c z y n i o w y c h przyjęto za M i r k i e m i i n . (2002), a nomenklaturę
z b i o r o w i s k roślinnych przedstawiono według M a t u s z k i e w i c z a
(2002). Stopień zagrożenia gatunków określono n a podstawie
u s t a w y o o c h r o n i e g a t u n k o w e j roślin (Rozporządzenie
Mini­
stra... 2004) oraz regionalnej l i s t y gatunków ginących i zagro­
żonych ( Ż u k o w s k i , J a c k o w i a k r e d . 1995).
T e r e n badań
B a d a n i a przeprowadzone n a obszarze t o r f o w i s k a Kusowskie
Bagno w Leśnictwie Kusowo, Nadleśnictwie Szczecinek (po­
w i a t Szczecinek) wykazały występowanie t u r z y c y bagiennej w
zespole Cańcetum limosae. Jest to jednocześnie potwierdzenie
wcześniejszego n o t o w a n i a g a t u n k u n a t y m terenie przez J a s n o w s k ą i J a s n o w s k i e g o (1983), przy czym a k t u a l n i e poda­
no dokładnejszą lokalizację jego s t a n o w i s k .
Charakterystyczną, kopułowa s y l w e t k a złoża torfowego, pła­
s k a w i e r z c h o w i n a z n a c h y l o n y m i zboczami oraz minerotroficzn y o k r a j e k pozwalają zaliczyć K u s o w s k i e Bagno do t o r f o w i s k
w y s o k i c h t y p u bałtyckiego. Jego geneza wiąże się z istnieją­
c y m t u wcześniej p o l o d o w c o w y m j e z i o r e m r y n n o w y m . Przepływ
wód, w k o l e j n y c h s t a d i a c h zasiedlania z b i o r n i k a przez roślin­
ność, zmniejszał się, a następnie uległ z a h a m o w a n i u , s t w a ­
rzając w a r u n k i d l a r o z w o j u fitocenoz w y s o k o t o r f o w i s k o w y c h .
Autogeniczne i allogeniczne przeobrażenia tego e k o s y s t e m u ,
które zaszły w ciągu o s t a t n i c h 2 0 l a t , wywołały istotne z m i a n y
w fitocenozach z turzycą bagienną. Z a najważniejszą przyczynę
uważa się zaprzestanie eksploatacji t o r f u , prowadzonej dawniej
w południowej części t o r f o w i s k a . Zainicjowało to proces s p o n ­
tanicznej s u k c e s j i n a p o t o r f i a c h i i c h całkowitą regenerację.
Korzystne z m i a n y , w p o s t a c i p o p r a w y warunków hydrologicz­
n y c h , zaobserwowano również w północnej części t o r f o w i s k a .
W t y m rejonie K u s o w s k i c h Bagien odnaleziono k i l k a s t a n o w i s k
t u r z y c y bagiennej. J e s t to idealnie z a c h o w a n a kopuła torfo­
w i s k o w a , p o k r y t a m s z a r e m z r z a d k i m i i ginącymi g a t u n k a m i
oraz znaczną ilością karłowatej sosny. Na obrzeżach m s z a r u
znajduje się b a g i e n n y bór sosnowy Vaccinio
uliginosi-Pinetum.
Z b i o r o w i s k a z turzycą bagienną rosną w oddziałach 3 0 4 f i 3 1 0 a
32
Ryc. 1. Rozmieszczenie t u r z y c y bagiennej n a terenie K u s o w s k i c h Bagien.
1 - s t a n o w i s k a liczniejszego występowania g a t u n k u . - D i s t r i b u t i o n of
Carex limosa w i t h i n t h e K u s o w s k i e B a g n a . 1 - localities of the more
n u m e r o u s o c u r r e n c e o f t h e species.
( r y c . 1). S ą t o n i e w i e l k i e ( o k . 1 0 - 6 0 m ) , u b o g i e n o r y s t y c z n i e pła­
ty, r e p r e z e n t o w a n e także przez równie r z a d k i g a t u n e k - b a g n i cę t o r f o w ą Scheuchzeńa
palustńs.
S t a n o w i ą o n e s k ł a d n i k pła
mszarnego, wkraczającego n a niewielkie z b i o r n i k i w o d n e o c h a ­
rakterze dystroficznym. Z b i o r o w i s k o w oddziale 3 0 4 f znajduje
się n a t r z e c h s t a n o w i s k a c h s ą s i a d u j ą c y c h ze s o b ą . O d d z i e l a j e
o d siebie wąski p a s z kępami wełnianki p o c h w o w a t e j
Eńophorum uaginatum
oraz p o j e d y n c z y m i o k a z a m i sosny zwyczajnej
0 k a r ł o w a t e j f o r m i e Pinus syluestńs f. turfosa.
Fitocenozy cha­
rakteryzuje dobrze wykształcona w a r s t w a mszysta z torfowca­
m i Sphagnum
s p . T u r z y c a b a g i e n n a t w o r z y t u z w a r t e połacie
1 z d e c y d o w a n i e p r z e w a ż a n a d bagnicą torfową. O m a w i a n e m u
z b i o r o w i s k u t o w a r z y s z y także w e ł n i a n k a p o c h w o w a t a , przygiełk a b i a ł a Rhynchospora
alba, t u r z y c a s i w a Carex canescens
oraz
r o s i c z k a d ł u g o l i s t n a Drosera
anglica.
Niewielkie otwarte lustro
w o d y w s k a z u j e n a z a a w a n s o w a n y proces s u k c e s j i wtórnej.
D r u g i e s t a n o w i s k o z turzycą bagienną, rosnące w oddziale
3 1 0 a j e s t l i c z n i e j s z e i z a j m u j e w i ę k s z ą p o w i e r z c h n i ę (ok. 2 0 2
33
- 1 2 0 m ) . N a b r z e g a c h d y s t r o f i c z n e g o j e z i o r k a t w o r z y rozległe
p i a t y , w k t ó r e w n i k a w e ł n i a n k a w ą s k o l i s t n a Eńophorum
angustifolium.
L u s t r o w o d y tego z b i o r n i k a j e s t d o p i e r o w e w c z e s n e j
f a z i e s u k c e s j i w t ó r n e j , stąd w i ę k s z a j e g o c z ę ś ć p o z o s t a j e n i e zarośnięta. Wśród gatunków budujących zespół t u r z y c y b a ­
giennej n i e s t w i e r d z o n o obecności b a g n i c y torfowej. N a g r u b y m
k o ż u c h u t o r f o w c ó w pojawiają się g a t u n k i , m o g ą c e r o s n ą ć n a
podłożu m n i e j w i l g o t n y m , j a k : wełnianka p o c h w o w a t a , bażyna
c z a r n a Empetrum
nigrum, ż u r a w i n a b ł o t n a Oxycoccus
palustńs,
b a g n o z w y c z a j n e Ledum
palustre.
2
Możliwości o c h r o n y torfowiska
K u s o w s k i e Bagno mocą uchwały (nr X X X I V / 2 7 3 / 2 0 0 1 ) Rady
G m i n y Szczecinek z d n i a 1 0 . 1 1 . 2 0 0 1 uzyskało s t a t u s użytku
ekologicznego. T a f o r m a o c h r o n y j e s t j e d n a k niewspółmierna
d o wartości p r z y r o d n i c z e j t o r f o w i s k a i zagrożeń roślinności,
wynikających z pośredniej i bezpośredniej działalności człowie­
k a . T o r f o w i s k o t o o b f i t u j e w c e n n e g a t u n k i roślin p o d l e g a j ą c e
o c h r o n i e p r a w n e j ( r o s i c z k a długolistna, r o s i c z k a okrągłolistna
Drosera
rotundifolia,
bagno zwyczajne, bagnica torfowa, t u r z y ­
c a b a g i e n n a - Rozporządzenie
Ministra...
2004) oraz t a k s o n y
r z a d k i e i z a g r o ż o n e w y g i n i ę c i e m ( m o d r z e w n i c a z w y c z a j n a An­
dromeda
polifolia,
bażyna c z a r n a , przygiełka biała - Ż u k o w ­
s k i , J a c k o w i a k red. 1995).
S z a n s ą d l a t e g o u n i k a l n e g o t o r f o w i s k a j e s t objęcie o c h r o n ą
r e z e r w a t o w ą . O d k i l k u l a t c z y n i o n e są s t a r a n i a o u t w o r z e n i e r e ­
z e r w a t u n a terenie K u s o w s k i c h Bagien, jeziora Wielatowo i i c h
bezpośredniego otoczenia ( K u j a w a - P a w l a c z y k ,
Pawlaczyk
2003). Współczesna tendencja w ochronie przyrody dopuszcza
ograniczoną ingerencję człowieka w dynamikę s u k c e s j i e k o s y s ­
t e m u . Umiejętne u k i e r u n k o w a n i e p r o c e s u s u k c e s j i , zgodnie
z n a t u r a l n y m szeregiem z m i a n s u k c e s y j n y c h , umożliwi szybszą
renaturyzację b a d a n e g o t o r f o w i s k a oraz z a h a m o w a n i e z j a w i s k a
s y n a n t r o p i z a c j i ( A n d r z e j e w s k i 1995). Właściwą metodą w y d a ­
j e się w y k o n a n i e z a s t a w e k h a m u j ą c y c h o d p ł y w w o d y z t o r f o w i ­
s k a . Poza t y m u t w o r z e n i e r e z e r w a t u p r z y r o d y w y e l i m i n u j e s i l n y
nacisk ekonomiczny n a pozyskiwanie torfu z Kusowskich Ba­
g i e n . Realizacja działań zmierzających do u r a t o w a n i a tego t o r ­
f o w i s k a wpłynie n a poprawę żywotności p o p u l a c j i zagrożonych
w y g i n i ę c i e m g a t u n k ó w , u t r z y m a j e g o w a ż n ą rolę b i o c e n o t y c z n ą
oraz podniesie w a l o r y przyrodnicze p o w i a t u Szczecinek.
34
SUMMARY
Carex limosa o n t h e K u s o w s k i e Bagno r a i s e d bog
Carex limosa is a c i r c u m b o r e a l species i n Polish flora. I t achieves
the border of its range i n Poland. The m o s t of the localities have been
n o t e d i n the n o r t h e r n a n d eastern p a r t of o u r c o u n t r y .
The studies w h i c h were c a r r i e d o u t i n the area of the B a l t i c raised
bog i n the Kusowo Forestry (Szczecinek a d m i n i s t r a t i v e d i s t r i c t ) ,
showed t h a t Carex limosa f o r m e d Cańcetum limosae p l a n t association
i n t h i s area. The a u t h o r c o n f i r m e d the previous r e c o r d of t h i s species
i n Kusowo Forestry (Jasnowska, J a s n o w s k i 1983), a n d presented i t s
a c c u r a t e localities a n d phytosociological c h a r a c t e r i s t i c . Carex
limosa
have been f o u n d i n the n o r t h e r n p a r t of K u s o w s k i e Bagno (forest
sections 3 0 4 f a n d 310a). I n the sections 3 0 4 f few s m a l l (ca 1 0 - 6 0 m )
a n d floristically m e a n patches, represented also b y the o t h e r rare
species - Scheuchzeńa palustńs have been n o t e d . The second l o c a l i t y
of Carex limosa o c c u r i n g i n t h e section 3 1 0 a occupies greater area
( 2 0 - 1 2 0 m ) . O n t h e shores of t h e d i s t r o p h i c lake i t creates extensive
expanses, p e n e t r a t e d also b y Eńophorum angustifolium.
Scheuchzeńa
palustńs h a v e n ' t been f o u n d here.
Since 2 0 0 1 K u s o w s k i e Bagno have been p r o t e c t e d as a n ecological
g r o u n d . T h o u g h t h i s f o r m of the p r o t e c t i o n is i n a p p r o p r i a t e to t h e
vegetation t h r e a t s , r e s u l t i n g f r o m d i r e c t a n d i n d i r e c t h u m a n activities.
T h i s m i r e a b o u n d s i n v a l u a b l e protected t a x o n s (Drosera
anglica,
Drosera
rotundifolia,
Ledum palustre,
Carex limosa,
Scheuchzeńa
palustńs) a n d species rare a n d endangered w i t h e x t i n c t i o n (Andromeda
polifolia,
Empetrum
nigrum, Rhynchospora
alba). A chance to t h i s
u n i q u e object is t a k i n g i t u n d e r the p r o t e c t i o n as a reserve. I t w i l l
cause the i m p r o v e m e n t of v i t a l i t y of endangered species, keep i t s
i m p o r t a n t biocenotic role a n d i m p r o v e the n a t u r e values of Szczecinek
administrative district.
2
2
PIŚMIENNICTWO
A n d r z e j e w s k i R. 1995. Ekologiczna
interpretacja
ścisłej i częścio­
wej ochrony ekosystemów. Chrońmy Przyr. Ojcz. 5 1 , 6: 5-15.
B o i ń s k i M . 1985. Szata roślinna Borów Tucholskich.
Pr. Popularn o n a u k . Tor. Tow. N a u k . , 4 2 : 1-110. Warszawa.
D e n i s i u k Z. 1964. Mateńały do znajomości flory Wielkopolski i Zie­
mi Lubuskiej. B a d . Fizjogr. Pol. Z a c h . 14: 1 5 1 - 1 6 2 .
F a g a s i e w i c z L. 1990. Mateńały do flory Polski w Herbańum Uniuersitatis Lodziensis.
Cz. XIV. A c t a U n i v . Lodz., Folia Bot. 7: 1 2 9 - 1 6 3 .
35
F i j a ł k o w s k i D. 1 9 5 3 . Wykaz rzadszych
roślin
Lubelszczyzny.
F r a g m . Flor. Geobot. 1, 2: 8 1 - 9 3 .
H e r e ź n i a k J . 1 9 8 3 . Nowe stanowiska
rzadkich i interesujących
gatunków roślin naczyniowych
w północnej części Wyżyny Śląsko-Krakowskiej.
F r a g m . Flor. Geobot. 2 9 , 3-4: 3 6 1 - 3 8 4 .
J a s n o w s k a J . , J a s n o w s k i M . 1983. Pojezierze
Zachodniopomor­
skie. Wiedza Powszechna. Warszawa, p p . 2 6 0 .
J a s n o w s k i M . 1962. Budowa i roślinność torfowisk Pomorza
Szcze­
cińskiego. STN t . X, PWRiL. Szczecin, p p . 3 0 9 .
K a ź m i e r c z a k o w a R., Z a r z y c k i K. r e d . 2 0 0 1 . Polska
Czerwona
Księga Roślin - Paprotniki
i Rośliny Kwiatowe.
PAN, Kraków, p p . 6 6 4 .
K u c h a r s k i L., G r z y l A. 1 9 9 3 . Rozmieszczenie
Carex limosa L.
i Scheuchzeńa palustńs L. w Polsce. Distńhution of Carex limosa L.
and Scheuchzeńa palustńs in Poland. A c t a U n i v . Lodz., F o l i a B o t .
10: 9 3 - 1 0 7 .
K u c z y ń s k a I . 1 9 7 4 . Stosunki geobotaniczne
Opolszczyzny.
I I Ana­
liza geograficzna flory. Podział geobotaniczny.
A c t a U n i v . W r a t i s l . , Pr.
Bot. 18: 1-114.
Kujawa-Pawlaczyk
J . , Pawlaczyk
P. 2 0 0 3 .
Inwentaryzacja
przyrody
gminy Szczecinek.
Operat szaty roślinnej. Szczecin, p p . 170
(msc).
M a t u s z k i e w i c z W. 2 0 0 2 . Przewodnik
do oznaczania
zbiorowisk
roślinnych Polski. PWN. Warszawa. Ss. 5 3 7 .
M i r e k Z., P i ę k o ś - M i r k o w a H., Zając A., Z a j ą c M . 2 0 0 2 . Floweńng
plants and pteńdiophytes of Poland. A checklist. Biodiversity
of Poland.
Vol. 1. I n s t . B o t . i m . W. Szafera PAN, Kraków.
P o l a k o w s k i B . 1 9 6 3 . Stosunki geobotaniczne
Pomorza
Wschodnie­
go. Zesz. N a u k . W S R O l s z t y n 15: 1-167.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w spra­
wie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. (Dz. U . n r
168, poz. 1764), załącznik 1, 2, 3, 4.
Z a b a w s k i K , M a t u ł a J . 1 9 8 8 . Stanowiska
reliktowego
mchu bru­
natnego na Pomorzu Zachodnim
i Dolnym Śląsku. Chrońmy Przyr. Ojcz.
4 4 , 5: 1 5 - 2 1 .
Ż u k o w s k i W., J a c k o w i a k B. (red.). 1 9 9 5 . Ginące i zagrożone
rośliny naczyniowe
Pomorza Zachodniego
i Wielkopolski
Prace Zakł.
T a k s . Rośl. U A M 3.
36