docSkuteczność systemów zarz¹dzania bezpieczeństwem i higien¹ pracy
download 
Reklamacja Transkrypt
Skuteczność systemów zarz¹dzania bezpieczeństwem i higien¹ pracy
BEZPIECZEÑSTWO PRACY 6/2002 dr in¿. ZOFIA PAW£OWSKA Centralny Instytut Ochrony Pracy Skutecznoæ systemów zarz¹dzania bezpieczeñstwem i higien¹ pracy u¿ w roku 1931 Heinrich, autor znanej w wiecie i wielokrotnie wydawanej w Stanach Zjednoczonych ksi¹¿ki pt. Industrial Accident Prevention, która ujmuje w sposób kompleksowy zagadnienia bezpieczeñstwa i higieny pracy stwierdzi³ [7]: Najbardziej wartociowe metody profilaktyki wypadkowej s¹ analogiczne do metod sterowania jakoci¹, kosztami i iloci¹ produkcji. Pogl¹d ten, potwierdzony licznymi dowiadczeniami, nie utraci³ do dzi swojej aktualnoci. Przedsiêbiorstwa coraz powszechniej wdra¿aj¹ systemy zarz¹dzania bezpieczeñstwem i higien¹ pracy, projektowane na wzór tych, które sprawdzi³y siê w obszarze zarz¹dzania jakoci¹ i zarz¹dzania rodowiskowego. Systemy takie s¹ uznawane za skuteczne narzêdzia, umo¿liwiaj¹ce pracodawcom osi¹ganie sta³ej poprawy bezpieczeñstwa i ochrony zdrowia pracowników. System zarz¹dzania bezpieczeñstwem i higien¹ pracy (bhp) jest czêci¹ systemu zarz¹dzania przedsiêbiorstwem i stanowi kompozycjê o ró¿nym stopniu z³o¿onoci zasobów, personelu, polityki i procedur, której elementy wspó³dzia³aj¹ ze sob¹ w zorganizowany sposób, w celu zapewnienia realizacji zadañ zwi¹zanych z zarz¹dzaniem ryzykiem zawodowym wystêpuj¹cym w rodowisku pracy [10]. papierowym tygrysem, który istnieje przede wszystkim jako zbiór dokumentów, nie u³atwiaj¹cych dzia³añ praktycznych. Skutecznoæ systemowego zarz¹dzania bhp w przedsiêbiorstwach w wybranych krajach zachodnich Jednym z przedsiêbiorstw, które najwczeniej rozpoczê³o wdra¿anie zasad systemowego zarz¹dzania bhp, by³y Zak³ady DuPont, uznawane za wiatowego lidera w tym zakresie. Przyjêty w tych zak³adach model systemu, wdra¿any i doskonalony od wielu lat, sta³ siê wzorcem dla wielu przedsiêbiorstw, nie tylko amerykañskich. Skutecznoæ modelu zarz¹dzania przyjêtego w Zak³adach DuPont potwierdzaj¹ w jednoznaczny sposób statystyki wypadków przy pracy (rys.1.). Wynika z nich, ¿e poziom bezpieczeñstwa w Zak³adach DuPont ulega sta³ej poprawie, a wskaniki wypadków przy pracy s¹ corocznie znacznie ni¿sze ni¿ w innych przedsiêbiorstwach przemys³u amerykañskiego. I tak na przyk³ad w roku 1997 by³ on ponad 11 razy mniejszy ni¿ w innych zak³adach przemys³u chemicznego, za ponad 24 razy mniejszy ni¿ w ca³ej dzia³alnoci wytwórczej. W wietle tych danych system zarz¹dzania bezpieczeñstwem i higien¹ pracy wdro¿ony w Zak³adach DuPont mo¿na uznaæ za skuteczny. Znaczn¹ poprawê stanu bezpieczeñstwa osi¹gaj¹ równie¿ inne przedsiêbiorstwa amerykañskie, stosuj¹ce zasady systemowego zarz¹dzania promowane przez OSHA (Occupational Safety and Health Administration). W 1994 roku zasady te stosowa³o 178 przedsiêbiorstw amerykañskich. W dziewiêciu z nich nie odnotowano ani jednego wypadku przy pracy, a w przypadku 31 przedsiêbiorstw nie odnotowano wypadków powoduj¹cych niezdolnoæ do pracy zwi¹zan¹ z absencj¹. rednia liczba wypadków w tych przedsiêbiorstwach kszta³towa³a siê na poziomie 45% redniej w danej ga³êzi przemys³u. W Thrall Car Manufacturing Company wdra¿anie zasad systemowego zarz¹dzania bezpieczeñstwem pracy i ochron¹ zdrowia rozpoczêto w 1989 roku. Do roku 1992 liczba dni nie przepracowanych wskutek wypadków przy pracy zmala³a ponad trzykrotnie, a do roku 1994 trzy- Pod pojêciem skutecznoci systemu zarz¹dzania rozumie siê jego zdolnoæ do osi¹gania wytyczonych celów. System zarz¹dzania bhp mo¿na wiêc uznaæ za skuteczny wówczas, gdy jego funkcjonowanie prowadzi do poprawy stanu bezpieczeñstwa i higieny pracy. Wymiernym tego efektem jest zmniejszenie liczby wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Opinie na temat skutecznoci systemów zarz¹dzania bezpieczeñstwem i higien¹ pracy s¹ czêsto niejednoznaczne. W zale¿noci od sposobu zaprojektowania i wdro¿enia systemu, a tak¿e ustalanych w ramach systemu celów w zakresie bhp, mo¿e on byæ sprawnie funkcjonuj¹cym narzêdziem zarz¹dzania lub te¿ Rys. 1. Wskaniki wypadków przy pracy i wydarzeñ wypadkowych w Zak³adach DuPont (obliczane na 200 tys. roboczogodzin) na tle wskaników w przemyle chemicznym i przemyle wytwórczym w USA (ród³o: http://www.dupont.com) 9 BEZPIECZEÑSTWO PRACY 6/2002 dziestokrotnie. Równoczenie wysokoæ wyp³aconych odszkodowañ z tytu³u wypadków przy pracy zmala³a niemal siedmiokrotnie (z 1 376 000 $ w 1989 roku do 204 000 $ w roku 1992). W innym przedsiêbiorstwie, Occidental Chemical Company, liczba wypadków przy pracy i chorób zawodowych w latach 19871993 zmniejszy³a siê prawie czterokrotnie. Dane o osi¹gniêciach tych przedsiêbiorstw s¹ publikowane przez OSHA [11] jako dowód skutecznoci systemowego zarz¹dzania bezpieczeñstwem i higien¹ pracy. W Wielkiej Brytanii od lat ogromn¹ popularnoci¹ cieszy siê opublikowany w 1981 roku przez HSE (Health and Safety Executive) przewodnik Successful health and safety management, zawieraj¹cy wytyczne zarz¹dzania bhp w przedsiêbiorstwach. Do roku 1997 zosta³ on rozpowszechniony w ponad 70 000 egzemplarzy i przyczyni³ siê do wdra¿ania nowoczesnych systemów zarz¹dzania bhp w przedsiêbiorstwach brytyjskich, a tak¿e w przedsiêbiorstwach w innych krajach Europy. Zgodnie z zawartymi w przewodniku wytycznymi, wynikiem wdro¿enia systemu zarz¹dzania bhp powinno byæ ukszta³towanie wysokiej kultury bezpieczeñstwa i higieny pracy w przedsiêbiorstwie [6]. Wiele przedsiêbiorstw, które wdro¿y³y ten system, osi¹gnê³o znaczn¹ poprawê stanu bhp. Jako przyk³ad podaje siê firmê LucasVarity, w której po wdro¿eniu zasad zarz¹dzania zgodnie z wytycznymi HSE wskanik wypadków zmala³ do 30% stanu wyjciowego, za liczba chorób zawodowych do 25%. W przedsiêbiorstwach norweskich systemy zarz¹dzania bhp powinny byæ wdra¿ane obligatoryjnie pocz¹wszy od 1992 roku. Po siedmiu latach systemy takie wdro¿y³o oko³o 50% przedsiêbiorstw. W wiêkszoci przypadków stwierdza siê pozytywny wp³yw wdro¿enia systemu na stan bhp. I tak na przyk³ad, w norweskich zak³adach produkcji aluminium po wprowadzeniu zasad systemowego zarz¹dza- 10 biorstw wp³ywaj¹ na poprawê stanu bhp. Mo¿na jednak oceniæ, czy istnieje zale¿noæ miêdzy stopniem zgodnoci systemu zarz¹dzania bhp z wymaganiami normy a stanem bhp w przedsiêbiorstwie. W celu dokonania takiej oceny przeprowadzono badania w 71 polskich przedsiêbiorstwach ró¿nej wielkoci, reprezentuj¹cych przetwórstwo przemys³owe. Do badañ wykorzystano kwestionariusz zawieraj¹cy pytania dotycz¹ce struktury systemu zarz¹dzania bhp i jego poszczególnych elementów, a tak¿e sposobu ich funkcjonowania, zwi¹zanego z ukszta³towan¹ w przedsiêbiorstwie kultur¹ bezpieczeñstwa i higieny pracy. Kwestionariusz umo¿liwia³ ocenê systemu w kategoriach ilociowych; w odniesieniu do systemów lub ich elementów w pe³ni spe³niaj¹cych wymagania normy i funkcjonuj¹cych w sposób sprzyjaj¹cy kszta³towaniu wysokiej kultury bezpieczeñstwa, stopieñ zgodnoci z wymaganiami oceniano jako 100%; brak okrelonego elementu systemu zarz¹dzania powodowa³ przypisanie temu elementowi oceny 0%. Oceny systemów zarz¹dzania w wiêkszoci badanych przedsiêbiorstw wskazuj¹, ¿e mimo niepe³nego spe³nienia wymaWyniki badañ gañ normy rozwinê³a siê tam wysoka kulskutecznoci systemów tura bezpieczeñstwa; w niektórych przedzarz¹dzania bhp siêbiorstwach do osi¹gniêcia zgodnoci w polskich przedsiêbiorstwach z wymaganiami normy PN-N-18001 W wiêkszoci polskich przedsiêbiorstw mo¿e wystarczyæ usystematyzowanie wdra¿anie systemów zarz¹dzania bhp roz- dzia³añ oraz udokumentowanie ju¿ istniej¹cych i funkcjonuj¹cych zwyczajowo poczê³o siê stosunkowo niedawno. procedur. Na du¿e zainteresowanie problemami bezpiePodstawowym impulsem do wdra¿ania tych systemów czeñstwa i higieny pracy by³o ustanowienie w lipcu 1999 roku polskiej normy w tych przedsiêbiorstwach PN-N-18001 Systemy zarz¹dzania bezpieczeñstwem i hi- mo¿e wskazywaæ sam fakt gien¹ pracy. Wymagania. ich udzia³u w badaniach oraz deklarowanie przez wiêkPoniewa¿ na podstawie dowiadczeñ szoæ z nich wdro¿enia systemów zarz¹zagranicznych mo¿na oszacowaæ, ¿e dzania zgodnych z norm¹ PN-N-18001. wdro¿enie systemu zarz¹dzania bhp trwa W grupach badanych przedsiêbiorstw naprzeciêtnie od 2 do 5 lat, brak jest obec- le¿¹cych do tej samej dzia³alnoci (hutnie jednoznacznych dowodów, ¿e zacho- nictwo, pozosta³a dzia³alnoæ produkcyjdz¹ce wraz z wdra¿aniem tych systemów na oraz dzia³alnoæ us³ugowa i handlowa) zmiany w funkcjonowaniu przedsiê- stwierdzono istnienie zwi¹zku miêdzy nia wskanik wypadków przy pracy zmala³ szeciokrotnie (od 30 do 5 na milion roboczogodzin) [7]. Jednak w Australii, gdzie przedsiêbiorstwa od lat wdra¿aj¹ systemy zarz¹dzania bhp, nie stwierdzono dotychczas wystêpowania zale¿noci miêdzy wdro¿eniem takiego systemu a wskanikami wypadków i chorób zawodowych [1]. W rozwa¿aniach dotycz¹cych skutecznoci systemów zarz¹dzania bhp wskazuje siê, ¿e w niektórych przedsiêbiorstwach starannie zaprojektowane, z³o¿one systemy zarz¹dzania bhp nie doprowadzi³y do osi¹gniêcia poprawy stanu bezpieczeñstwa i higieny pracy [7]. Charakterystyczny dla tych przedsiêbiorstw jest brak przekonania pracowników, ¿e kierownictwo mimo deklaracji i wprowadzenia wielu usprawnieñ w zakresie bhp rzeczywicie troszczy siê o ich bezpieczeñstwo i zdrowie (sytuacja taka wystêpuje równie¿ w wielu polskich przedsiêbiorstwach, wdra¿aj¹cych systemy zarz¹dzania bhp), a tak¿e brak zaufania kierownictwa do informacji dotycz¹cych bhp, przekazywanych przez pracowników. BEZPIECZEÑSTWO PRACY 6/2002 ocen¹ zgodnoci systemu zarz¹dzania bezpieczeñstwem i higien¹ pracy z wymaganiami normy PN-N-18001 a wskanikami wypadkowoci. Na przyk³ad w przedsiêbiorstwach przemys³u hutniczego, w których system zarz¹dzania bezpieczeñstwem i higien¹ pracy jest w znacznym stopniu zgodny z norm¹ PNN-18001, wskaniki wypadków s¹ ponad trzykrotnie mniejsze ni¿ w przedsiêbiorstwach, których funkcjonowanie w zakresie bhp jest nastawione przede wszystkim na spe³nienie wymagañ zawartych w obowi¹zuj¹cych przepisach (rys. 2.). Natomiast w przedsiêbiorstwach reprezentuj¹cych dzia³alnoæ us³ugow¹ i handlow¹, które charakteryzuj¹ siê wysok¹ ocen¹ systemu zarz¹dzania bhp wskaniki wypadków s¹ o oko³o 30% ni¿sze ni¿ w przedsiêbiorstwach handlowych i us³ugowych, w których zgodnoæ systemu zarz¹dzania z polsk¹ norm¹ zosta³a oceniona nisko (rys. 3.). Stwierdzono równie¿, ¿e wdro¿enie systemów zarz¹dzania w innych obszarach dzia³añ przedsiêbiorstwa (systemu zarz¹dzania jakoci¹ lub systemu zarz¹dzania rodowiskowego) pozytywnie wp³ywa na stan bezpieczeñstwa i higieny pracy. W kilku badanych przedsiêbiorstwach, mimo wysokiej oceny systemu zarz¹dzania bhp (deklarowania nawet stuprocentowej zgodnoci z norm¹), wskaniki wypadkowoci by³y wysokie. Przeprowadzone dodatkowo wywiady wykaza³y, ¿e system zarz¹dzania w tych przedsiêbiorstwach traktowany jest tam przede wszystkim jako struktura formalna, a udzia³ ogó³u pracowników w jego wdra¿aniu jest znikomy. Podstawowe czynniki wp³ywaj¹ce na skuteczne funkcjonowanie systemów zarz¹dzania bhp Wyniki osi¹gane przez ró¿ne przedsiêbiorstwa zarówno zagraniczne, jak i krajowe wskazuj¹, ¿e system zarz¹dzania bhp mo¿e byæ skutecznym narzêdziem, stosowanym w celu poprawy warunków pracy w przedsiêbiorstwie. Jednak nie wszystkie przedsiêbiorstwa wdra¿aj¹ce systemy zarz¹dzania bhp odnosz¹ sukces. Czêsto stwierdza siê brak ró¿nic w skutecznoci funkcjonowania tych systemów ukszta³towanych pod wp³ywem wymagañ prawa i systemów spe³niaj¹cych wymagania norm. Nie stwierdzono równie¿, aby skutecznoæ systemów certyfikowanych przez organizacje zewnêtrzne by³a wy¿sza ni¿ skutecznoæ systemów nie certyfikowanych [7]. Ma³a skutecznoæ systemu zarz¹dzania bhp w przedsiêbiorstwie wi¹¿e siê na ogó³ z koncentracj¹ na jego strukturze formalnej, co w efekcie mo¿e spowodowaæ pominiêcie w procesie zarz¹dzania ok. 75% czynników decyduj¹cych o skutecznoci systemu [7]. Takich w³anie, traktowanych jako struktura formalna systemów mo¿e dotyczyæ wyra¿ona przez Hale i Hovdena [9] opinia, ¿e: wszystko to, co przedsiêbiorstwa uznawane za dobre robi¹ w imiê zapewnienia bezpieczeñstwa i ochrony rodowiska nie jest spraw¹ wa¿n¹ dla ich funkcjonowania. Niewiele ró¿ni je od z³ych przedsiêbiorstw. ...Formalne systemy i struktury odgrywaj¹ wa¿n¹ rolê w przypadku niskiego poziomu funkcjonowania, lecz przestaj¹ j¹ odgrywaæ, je¿eli poziom ten jest co najmniej redni. Badania przeprowadzone przez HSL (Health and Safety Laboratory) w 12 papierniach [8] wykaza³y, ¿e wskaniki wypadków przy pracy s¹ silniej skorelowane z czynnikami charakteryzuj¹cymi poziom kultury bezpieczeñstwa i higieny pracy ni¿ z czynnikami zwi¹zanymi z formalnym system zarz¹dzania bhp. Z badañ przeprowadzonych w przedsiêbiorstwach kanadyjskich [4] wynika, ¿e na spadek wskaników wypadkowoci wp³ywaj¹ przede wszystkim te czynniki zwi¹zane z zarz¹dzaniem bhp, które kszta³tuj¹ inicjatywy pracowników i wp³ywaj¹ pozytywnie na ich zachowania probezpieczne. Natomiast czynnikiem wp³ywaj¹cym w najwiêkszym stopniu na sk³onnoæ pracowników do anga¿owania Rys. 2. Wskaniki wypadków przy pracy w zale¿noci od stopnia zgodnoci systemu zarz¹dzania bhp z wymaganiami normy dla przedsiêbiorstw przemys³u hutniczego Rys. 3. Wskaniki wypadków przy pracy w zale¿noci od stopnia zgodnoci systemu zarz¹dzania bhp z wymaganiami normy dla przedsiêbiorstw nale¿¹cych do pozosta³ej dzia³alnoci produkcyjnej siê w dzia³ania na rzecz poprawy stanu bezpieczeñstwa i higieny pracy jest w³aciwa polityka najwy¿szego kierownictwa. Do istotnych elementów systemu, wp³ywaj¹cych na stan bezpieczeñstwa i higieny pracy zaliczono równie¿ szkolenie pracowników i w³aciwe komunikowanie siê, oparte na wzajemnym zaufaniu. Przekonanie o znaczeniu wspó³udzia³u pracowników w dzia³aniach dotycz¹cych bhp znajduje swoje odbicie w wymaganiach prawa, a w szczególnoci w postanowieniach dyrektywy 89/391/ EWG. Koniecznoæ anga¿owania pracowników w tworzenie i funkcjonowanie systemu zarz¹dzania bhp w przedsiêbiorstwie jest w szczególny sposób podkrelana w wytycznych Miêdzynarodowej 11 BEZPIECZEÑSTWO PRACY 6/2002 Organizacji Pracy dotycz¹cych systemów ³añ i mo¿e skutkowaæ pewn¹ popraw¹ zarz¹dzania bhp [9]. Jest ona równie¿ warunków pracy. Jednak samo og³oszeuwzglêdniona w wymaganiach polskiej nie deklaracji polityki i opracowanie pronormy PN-N-18001. cedur systemowych, bez zapewnienia, ¿e Maj¹c na uwadze skutecznoæ oma- pracownicy uwierz¹ w og³oszone przez wianego systemu nale¿y wiêc przy jego kierownictwo deklaracje i zaanga¿uj¹ siê projektowaniu zwróciæ szczególn¹ uwa- w podejmowane w ramach systemu dziagê na te elementy, od których przede ³ania, nie oznacza jeszcze wdro¿enia syswszystkim zale¿y kszta³towanie postaw temu. i zachowañ pracowników wobec bezpieczeñstwa i hi- System zarz¹dzania, który nie aktywizuje wszystkich gieny pracy. Mo¿na do nich pracowników i nie wp³ywa pozytywnie na zmiany kultury bezpieczeñstwa i higieny pracy bêdzie mia³ niewielzaliczyæ: ki wp³yw na poprawê stanu bhp w przedsiêbiorstwie, zaanga¿owanie kierow- a jego skutecznoæ i zdolnoæ doskonalenia stanie pod nictwa i politykê bezpie- znakiem zapytania. czeñstwa i higieny pracy ustalanie celów w zakresie bhp PIMIENNICTWO kompetencje i szkolenie [1] Gallagher C. Health and safety management systems: an analysis of system types and motywacjê effectiveness. National Key Centre in Industrial komunikowanie siê Relations, Melbourne 1997 monitorowanie. Hale A., Hovden J. Magement and CultuRzeczywiste i wyranie demonstrowa- [2] re: the Third Age of Safety. A review of Apne zaanga¿owanie kierownictwa, odpo- proaches to Organizational Aspects of Safety, wiednio organizowane i prowadzone Health and Environment. In Feyer A. Williamszkolenia, zapewnienie w³aciwego prze- son A. Occupational Injury: Risk, prevention p³ywu informacji oraz wzajemne zaufa- and Intervention. Taylor & Francis, London nie pracowników i kadry kierowniczej, 1998 Paw³owska Z., Pêci³³o M., Dudka G. Baa tak¿e szerokie zaanga¿owanie pracow- [3] dania wp³ywu zarz¹dzania bezpieczeñstwem ników w dzia³ania zwi¹zane z monitoro- i higien¹ pracy na wskaniki wypadków przy waniem rodowiska pracy sprzyjaj¹ roz- pracy. Bezpieczeñstwo Pracy 1 (354), 2001, s. wojowi wysokiej kultury bezpieczeñstwa, 20-22 która znacznie silniej ni¿ najdoskonalsze, [4] Shannon H. S., Mayr J., Haines T. Oveale nieznane ludziom i przez nich nie za- rview of the relationship between organizatioand workplace factors and injury rates, akceptowane struktury formalne wp³ywa nal Safety Science 26, 1997, s. 201-217 na skutecznoæ wdra¿anego systemu za[5] Skrzypek E. Jakoæ i efektywnoæ. Wydawrz¹dzania bhp. nictwo UMCS, Lublin 2000 *** Dyskusjê na temat skutecznoci systemów zarz¹dzania bhp mo¿na zakoñczyæ przytaczaj¹c wypowied J. Jurana (za E. Skrzypek, [5]): System wart jest tyle, ile warci s¹ ludzie go tworz¹cy i w nim pracuj¹cy. Przy projektowaniu i wdra¿aniu systemu zarz¹dzania bhp i interpretowaniu odnosz¹cych siê do tego systemu wymagañ i wytycznych warto pamiêtaæ, ¿e skutecznoæ jego funkcjonowania zale¿y przede wszystkim od postaw i przekonañ ludzi. Opracowanie struktury formalnej s³u¿y niew¹tpliwie uporz¹dkowaniu dzia- 12 [6] Systematic Occupational Health and Safety Management. Perspectives on an international development. Edited by: Frick K. Jensen P. L. Quinlan M. Wilthagen T., Pergamon, Oxford 2000 [7] Research into health and safety in the paper industry. Health & Safety Laboratory, 1998 [8] Successful health and safety management, 2nd Edition, Health and Safety Series booklet HS9G0 65, HSE 1997 [9] Guidelines on occupational safety and health management systems (OSH-MS). International Labour Office, Geneva 2001 [10] PN-N-18001:1999 Systemy zarz¹dzania bezpieczeñstwem i higien¹ pracy. Wymagania. [11] http://www.osha.gov/oshprogs/vpp/benefits.html Rafa³ Bogus³awski, Wojciech B¹kiewicz, Adam Peringer Stres. Wyró¿nienie na ogólnopolskim konkursie na plakat bezpieczeñstwa pracy. CIOP, 1997 rzyjmuje siê, ¿e stres jest jedn¹ z g³ównych i najbardziej powszechnych uci¹¿liwoci zwi¹zanych z miejscem pracy. Potwierdza to wiele badañ psychologicznych oraz analiz ekonomicznych.* W raporcie amerykañskiej agencji rz¹dowej zajmuj¹cej siê bezpieczeñstwem i zdrowiem pracowników National Institute for Occupational Safety and Health (NIOSH) zebrano wiele danych na ten temat [1]. W cytowanych tam badaniach prowadzonych przez Northwestern National Life okaza³o siê, ¿e 40% pracowników ocenia swoj¹ pracê jako bardzo lub ekstremalnie stresuj¹c¹. W innych badaniach prowadzonych przez Families and Work Institute odnotowano, ¿e 26% pracowników stwierdza³o, i¿ czêsto lub bardzo czêsto s¹ wypaleni albo prze¿ywaj¹ silny stres zwi¹zany z prac¹. Podobny odsetek pracowników (29%) prze¿ywaj¹cych wysoki poziom stresu zanotowano w badaniach przeprowadzonych przez naukowców z Yale University [1]. Przyk³adem wiadcz¹cym o tym, i¿ stres mo¿e byæ spostrzegany jako jedno z podstawowych zagro¿eñ w miejscu pracy s¹ dane uzyskane przez Murphyego [2]: pracownicy proszeni o wskazanie czynników szkodz¹cych ich zdrowiu, na pierwszymi miejscu wymieniali ha³as (34,9% badanych), a zaraz po nim stres (29,7%). Stres w pracy traktowany jest jako proces, w którym czynniki zwi¹zane ze roTematyka artyku³u w nieco innym ujêciu zosta³a zaprezentowana w: R. Cielak, A. £uszczyñskaCielak Zarz¹dzanie stresem w pracy. Promocja Zdrowia. Nauki Spo³eczne i Medycyna. 21, 2001, s. 122-140. *
