Strategia adaptacji do zmian klimatu dla m.st. Warszawy

Transkrypt

Strategia adaptacji do zmian klimatu
dla m.st. Warszawy do roku 2030
z perspektywą do roku 2050
Założenia do konsultacji
Warszawa, styczeń 2017
Projekt LIFE_ADAPTCITY_PL dofinansowany jest ze środków instrumentu finansowego LIFE+ Komisji Europejskiej oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
Warszawa mądra przed szkodą
SPIS TREŚCI
SŁOWNICZEK
3
1.
JAK POWSTAŁY ZAŁOŻENIA STRATEGII ADAPTACJI?
5
2.
ADAPTACJA DO ZMIAN KLIMATU JEST WSPÓLNYM WYZWANIEM
8
2.1 Od lat obserwujemy zmiany klimatu
8
2.2 Co się robi, co można zrobić i dlaczego jest to ważne dla Warszawy?
9
3.
KLUCZOWE ZAGROŻENIA I RYZYKA Z NIMI ZWIĄZANE
12
3.1 Klimat Warszawy i przewidywane jego zmiany
12
3.2 Zróżnicowanie ryzyka klimatycznego w dzielnicach miasta
17
4.
WIZJA WARSZAWY – MIASTA DOSTOSOWANEGO DO ZMIAN KLIMATU
22
5.
CELE ADAPTACJI DO ZMIAN KLIMATU
24
6.
KIERUNKI DZIAŁANIA NA RZECZ ADAPTACJI MIASTA
27
7.
WSPÓŁZALEŻNOŚĆ STRATEGII ADAPTACJI I DOKUMENTÓW
STRATEGICZNYCH OBOWIĄZUJĄCYCH W WARSZAWIE
32
CO DALEJ?
33
8.
ZAŁĄCZNIKI
36
1.
Lista osób zaangażowana w przygotowanie opracowań naukowych do Strategii adaptacji
37
2.
Lista opracowań naukowych wykonanych na potrzeby Strategii adaptacji
39
3. Lista osób wchodzących w skład Warszawskiego Okrągłego Stołu ds. Adaptacji do Zmian Klimatu
(WOSAK)
41
4. Ocena poszczególnych informacji i wskaźników służąca określeniu stopnia zagrożenia ryzykiem
klimatycznym Warszawy według dzielnic
42
5.
Lista analizowanych dokumentów strategicznych Warszawy
2
44
Słowniczek
adaptacja – według Organizacji Narodów Zjednoczonych to przystosowanie się do zmian w systemach ekologicznych, społecznych i ekonomicznych w odpowiedzi na rzeczywiste lub oczekiwane zmiany klimatu oraz
ich skutki lub wpływ. Dotyczy to przekształceń w procesach, praktykach i strukturach prowadzących do
ograniczenia ewentualnych szkód, a także do wykorzystania możliwości związanych ze zmianami klimatu.
albedo – stosunek ilości promieniowania odbitego do padającego; określa zdolność odbijania promieni przez
daną powierzchnię.
Burmistrzowie na rzecz adaptacji do zmian klimatu – inicjatywa Komisji Europejskiej realizowana w ramach
Porozumienia Burmistrzów i wspierana przez Europejską Agencję Środowiska (European Environmental
Agency, w skrócie EEA). Jest ona związana z Europejską Platformą ds. Adaptacji do Zmian Klimatu (ClimateADAPT), która jest efektem partnerstwa między Komisją Europejską a Europejskim Obszarem
Gospodarczym. Wsparcie udzielane jest uczestniczącym miastom poprzez punkt informacyjno-doradczy
(helpdesk), w którego skład wchodzą eksperci z całej Europy 1.
ekstremalne zjawiska atmosferyczne – gwałtowne i intensywne opady, silne wiatry, fale upałów, burze, sztormy, tornada, gradobicia itp.
fala upałów – okres co najmniej trzech następujących po sobie dni z temperaturą maksymalną powietrza powyżej 30°C.
globalne ocieplenie klimatu – zjawisko związane ze zwiększającą się zawartością gazów cieplarnianych w atmosferze, takich jak dwutlenek węgla, metan czy podtlenek azotu. Globalne ocieplenie to wzrost naturalnego efektu cieplarnianego. Efekt ten polega na tym, że gazy cieplarniane występujące w atmosferze przepuszczają promieniowanie słoneczne, które ogrzewa Ziemię, zatrzymują natomiast długofalowe promieniowanie cieplne emitowane z jej powierzchni. Zatrzymane promieniowanie cieplne ogrzewa Ziemską atmosferę, a reszta tego promieniowania uchodzi w kosmos. Zwiększona zawartość gazów cieplarnianych w atmosferze powoduje, że większa część promieniowania długofalowego z powrotem kieruje się ku powierzchni
planety. Gazy cieplarniane tworzą przysłowiową pułapkę dla ciepła, która działa dokładnie tak samo jak
szklarnia. Gdyby nie gazy cieplarniane, średnia temperatura na Ziemi byłaby niższa o ok. 33°C, tj. wynosiłaby
–18°C, podczas gdy obecnie wynosi +15°C2.
infrastruktura techniczna – urządzenia, sieci przesyłowe i związane z nimi obiekty świadczące niezbędne usługi
dla danej jednostki przestrzenno-gospodarczej (osiedla, dzielnicy, miasta, zakładu przemysłowego) w zakresie energetyki, dostarczania ciepła, wody, usuwania ścieków i odpadów, transportu, teletechniki i tym podobnych3.
infrastruktura zielona i błękitna – sieć przyrodniczych powiązań, która wpływa korzystnie zarówno na warunki
życia w mieście, jak i funkcjonowanie w nim środowiska przyrodniczego. Obejmuje ona tereny zieleni, tj.
parki, skwery, zieleńce, zieleń przyuliczną, zielone dachy i ściany, oraz zasoby wodne, tj. rzeki, strumyki, rowy, jeziora i zbiorniki, tereny podmokłe oraz rozwiązania służące zagospodarowaniu wód opadowych.
kanał ulgi – kanał przeciwpowodziowy wybudowany w celu bezpiecznego odprowadzenia wód powodziowych
przez określony teren.
miejska wyspa ciepła – zjawisko polegające na wyższej temperaturze na terenach silnie zabudowanych (zurbanizowanych) w stosunku do otaczających je obszarów niezabudowanych lub słabo zurbanizowanych. Wynika ono głównie z istotnej zmiany właściwości środowiska obszarów miejskich, głównie w zakresie pochłaniania i oddawania ciepła, przepływów powietrza atmosferycznego i obiegu wody.
Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu (Intergovernmental Panel on Climate Change, w skrócie IPCC) –
zespół klimatologów prowadzący prace studialne, na podstawie których rządy i organizacje międzynarodowe mogą inicjować działania i wyznaczać ramy polityki przeciwdziałania zmianom klimatu. IPCC zostało powołane w 1988 roku przez Światową Organizację Meteorologiczną oraz Program Środowiskowy Organizacji
Narodów Zjednoczonych, aby zajmować się oceną ryzyka związanego z wpływem działalności człowieka na
klimat. IPCC od 1989 roku regularnie przygotowuje raporty podsumowujące obecne i przewidywane zmiany
klimatu. Ostatni, piąty raport (ang. The Fifth Assessment Report, w skrócie AR5) został opublikowany 2 listopada 2014 roku.
odporność miasta na zmiany klimatu – zdolność miasta do przygotowania się do zaistniałych zagrożeń związanych z ekstremalnymi zjawiskami atmosferycznymi przy utrzymaniu jego prawidłowego funkcjonowania.
1
Mayors Adapt, The Covenant of Mayors Initiative on Adaptation to Climate Change; zob. http://mayorsadapt.eu/about/about-the-consortium/.
2
A. Arcipowska, A. Kassenberg, Małe ABC… ochrony klimatu, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2007.
3
Zob. https://pl.wikipedia.org/wiki/Infrastruktura_techniczna [dostęp 31.01.2017].
3
polityka miejska – ukierunkowane przestrzennie, wykorzystujące potencjał rozwojowy działanie władz miasta
na rzecz zrównoważonego rozwoju miasta i jego obszaru funkcjonalnego.
Porozumienie Burmistrzów – największa na świecie inicjatywa władz miejskich dotyczącą energii i klimatu,
zrzeszająca przedstawicieli ponad 7 tys. władz lokalnych i regionalnych, które dobrowolnie realizują na swoim terenie europejskie cele klimatyczne i energetyczne oraz wdrażają zintegrowany program łagodzenia
zmian klimatycznych i adaptacji do ich skutków4.
ryzyko klimatyczne – ryzyko wynikające ze zmian klimatu i powiązanych z nimi ekstremalnych zjawisk atmosferycznych w odniesieniu do ich wpływu na ludzi, tereny zabudowane, w tym infrastrukturę techniczną oraz
środowisko przyrodnicze łącznie z infrastrukturą zieloną i błękitną.
szczyt klimatyczny – coroczna międzynarodowa konferencja organizowana przez ONZ poświęcona problematyce zmian klimatu w odniesieniu do wypełniania zobowiązań zapisanych w Ramowej Konwencji Narodów
Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu.
usługi ekosystemów – korzyści, które środowisko przyrodnicze dostarcza społeczeństwu i gospodarce, takie jak
warunki do produkcji żywności dobrej jakości, zaopatrzenie w wodę pitną i drewno, regulacja klimatu i
ochrona przed naturalnymi zagrożeniami, kontrola erozji gleb czy miejsca rekreacji.
wrażliwość miasta na zmiany klimatu – ocena możliwości wystąpienia negatywnych skutków dla miasta (ludzi,
terenów zabudowanych, w tym infrastruktury technicznej oraz środowiska przyrodniczego, łącznie z infrastrukturą zieloną i błękitną) w wyniku pojawienia się zagrożeń będących konsekwencjami zmian klimatu
(powodzie, podtopienia, fale upałów, susze, gwałtowne burze, silne wiatry).
wzrost temperatury do 2°C – szacuje się, że w wyniku wzrostu średniej temperatury na Ziemi o 2°C w stosunku
do okresu przedprzemysłowego w większości rejonów Ziemi nastąpią nieodwracalne zmiany. Przyjęta przez
naukowców granica 2°C odnosi się do tzw. punktów krytycznych, tj. zaniku lodu morskiego, zaniku lądolodu
Grenlandii, zaniku wiecznej zmarzliny, nasilenia susz, zaniku lasów. Po przekroczeniu tych punktów zmiany
następujące w globalnym klimacie wymkną się spod naszej kontroli. Sprzężenia zwrotne występujące w
przyrodzie będą popychać klimat w stronę nowego, odmiennego stanu równowagi, który może być wysoce
niekorzystny dla ludzi, gospodarki i środowiska przyrodniczego, dlatego dotrzymanie progu 2°C powinno zabezpieczyć nas przed przekroczeniem większości punktów krytycznych5.
zagrożenie (termiczne i hydrologiczne) miasta ze strony zmian klimatu – stopień zagrożenia termicznego miasta wynika z oceny obejmującej średnie promieniowanie całkowite, albedo powierzchni czynnej, pokrycie
terenu oraz średnią temperaturę powierzchni czynnej, natomiast stopień zagrożenia hydrologicznego wynika z oceny skali podtopień po opadach i zatopień w wyniku powodzi.
zasada przezorności – działania zapobiegawcze powinny występować, zanim pojawi się obowiązek naprawienia
ewentualnej szkody, a to oznacza, że należy myśleć prewencyjnie już na etapie planowania.
zrównoważony rozwój – zgodnie z definicja zapisaną w Ustawie o ochronie środowiska rozumie się przez to taki
rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb zarówno żyjących
współcześnie obywateli oraz poszczególnych społeczności, jak i przyszłych pokoleń.
4
Więcej o Porozumieniu Burmistrzów w sprawie klimatu i energii na stronie:
http://www.porozumienieburmistrzow.eu/index_pl.html [dostęp 31.01.2017].
5
Aleksandra Kardaś, O co chodzi z „progiem wzrostu temperatury o 2°C”, http://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/o-co-chodziz-progiem-wzrostu-temperatury-o-2c-61 [dostęp 31.01.2017].
4
1. Jak powstały założenia Strategii adaptacji?
Niniejszy dokument powstał w ramach projektu Przygotowanie strategii adaptacji do
zmian klimatu miasta metropolitalnego przy wykorzystaniu mapy klimatycznej i partycypacji
społecznej, w skrócie ADAPTCITY, realizowanego przez Fundację Instytut na rzecz Ekorozwoju, Urząd m.st. Warszawy, Unię Metropolii Polskich i Verband Region Stuttgart. Przygotowania do jego stworzenia przebiegały w dwóch etapach.
Efektem pierwszego etapu było opracowanie dotyczące zagrożenia miasta ze strony
zmian klimatu obecnie oraz pod koniec XXI wieku. Zostało ono przygotowane przez zespoły
naukowców pracujących zarówno nad zagadnieniem zmian klimatu dzisiaj i w przyszłości, jak
i wpływu tego zjawiska na miasto, ludzi w nim mieszkających oraz środowisko przyrodnicze
Warszawy. W załączniku 1 znajduje się lista osób w to zaangażowanych, a w załączniku 2 –
lista opracowań wykonanych na potrzeby Strategii adaptacji.
Drugim etapem były prace Warszawskiego Okrągłego Stołu ds. Adaptacji do Zmian
Klimatu (WOSAK). Powołała go Prezydent m.st. Warszawy, a w skład tego organu weszło 18
przedstawicieli organizacji pozarządowych, świata nauki, Urzędu m.st. Warszawy oraz podmiotów świadczących usługi dla mieszkańców (patrz załącznik 3). Jego zadaniem było przygotowanie materiałów do opracowania projektu założeń Strategii adaptacji do zmian klimatu
dla m.st. Warszawy do roku 2030 z perspektywą do roku 2050 (zwanej Strategią adaptacji),
czyli niniejszego dokumentu.
W trakcie 6 spotkań WOSAK zapoznano się z opracowaniem o zagrożeniach związanych ze zmianami klimatu, a także:
I.
Przygotowano zasady, jakimi miasto powinno się kierować w realizacji polityki miejskiej,
aby uwzględnić zagadnienia adaptacji do zmian klimatu.
II.
Wskazano kluczowe obszary ryzyka z punktu widzenia wrażliwości miasta na zmiany klimatu.
III.
Sformułowano wizję i cele, jakie powinny być zawarte w Strategii adaptacji.
IV.
Określono kierunki działań, które pozwolą zrealizować cele.
V.
Przedyskutowano i zaakceptowano założenia do Strategii adaptacji.
Niniejsze założenia do Strategii adaptacji będą przedmiotem szerokiej konsultacji
społecznej w ramach 16 wydzielonych rejonów miasta. Każdy z tych rejonów cechują zbliżone zagrożenia i podobne ryzyko w efekcie przewidywanych zmian klimatu oraz ich skutków.
Poniższy rys. 1 przedstawia rejony miasta, w których odbędą się konsultacje.
W każdym z nich odbędzie się spotkanie ze społecznością lokalną. W jego trakcie zaprezentowane zostaną zagrożenia związane ze zmianami klimatu i propozycje kierunków
działań odnoszące się bezpośrednio do danego rejonu. Oczekuje się, że w trakcie konsultacji
doprecyzowane zostaną zagrożenia oraz zaproponowane zostaną działania wzbogacające
założenia Strategii adaptacji.
5
Rys. 1. Rejony konsultacji społecznych założeń Strategii adaptacji
Rys. 2. Proces przygotowania i wdrażania Strategii adaptacji
6
W wyniku tych konsultacji przygotowany zostanie projekt Strategii adaptacji zawierający działania wraz z harmonogramem i listą instytucji odpowiedzialnych za ich wdrażanie
oraz opis mechanizmu ich finansowania. Strategia zostanie poddana kolejnym konsultacjom
społecznym, a następnie będzie rozpatrywana i przyjęta przez Radę Warszawy. Po zatwierdzeniu dokument przekazany zostanie do wdrażania przede wszystkim przez władze miasta
oraz społeczność i przedsiębiorców Warszawy. W Strategii adaptacji zostaną zawarte wskaźniki i instytucje monitorujące proces wdrażania. Będzie to podstawą do jej aktualizacji co trzy
lata. W ten sposób dokument będzie dynamiczny i otwarty na zmiany w nawiązaniu do zachodzących przekształceń klimatu. Cały proces przygotowania i wdrażania Strategii adaptacji
przedstawia rys. 2.
Zmiany klimatu zachodzą powoli, choć już obecnie coraz częściej obserwujemy występowanie ekstremalnych zjawisk atmosferycznych. Kształtowanie miasta, jego zabudowy,
infrastruktury technicznej, zielonej oraz błękitnej to także długi proces (tab. 1). W związku z
tym dla dokumentu strategicznego, jakim jest Strategii adaptacji, przyjęto horyzont 2030
roku z perspektywą do 2050 roku.
Tab. 1. Przykłady obszarów wymagających długoterminowego planowania
Źródło: ISPRA, Planning for adaptation to climate change. Guidelines for municipalities, ACT – Adapting to Climate change in Time; za
Podręczniki adaptacji dla miast – wytyczne do przygotowania Miejskiego Planu Adaptacji do zmian klimatu, Ministerstwo Środowiska,
2014.
Wdrożenie Strategii adaptacji ma przygotować miasto do nadchodzących
zmian klimatu, głównie poprzez złagodzenie ich skutków i zapewnienie
sprawnego jego funkcjonowania przy akceptowalnych kosztach ekonomicznych, społecznych i przyrodniczych.
7
2. Adaptacja do zmian klimatu jest wspólnym wyzwaniem
2.1
Od lat obserwujemy zmiany klimatu
Obserwacje i badania naukowe pokazują, że postępujące od połowy XX wieku zmiany
klimatu są faktem. Związane z nimi ekstremalne zjawiska atmosferyczne występują coraz
częściej, a ich gwałtowność rośnie. Klimat na Ziemi ociepla się (rys. 3) w związku z rosnącą w
atmosferze koncentracją gazów cieplarnianych emitowanych przez człowieka. Zdaniem
klimatologów z Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu (IPCC) „jest niezwykle
prawdopodobne, że człowiek wpłynął w sposób dominujący na obserwowane od połowy XX
wieku ocieplenie”. W języku IPCC „niezwykle prawdopodobne” oznacza
prawdopodobieństwo powyżej 95%.
Od okresu przedprzemysłowego (od ok. 1750 roku) średnia temperatura na Ziemi
wzrosła o ok. 1oC. Może się wydawać, że to bardzo niewiele, jednak w epoce lodowcowej
była ona zaledwie o 4˚C niższa niż obecnie!6 Globalne ocieplenie to nie tylko wzrost średniej
temperatury powierzchni Ziemi. To także spadek masy lodowców i lądolodów oraz zasięgu
pokrywy śnieżnej7, a także wzrost temperatury wody w oceanach. Zmiany klimatu to jedno z
największych wyzwań, przed którymi stoi obecnie ludzkość.
1884
2015
Źródło: NASA/GISS, http://climate.nasa.gov/vital-signs/global-temperature/ [dostęp 31.01.2017].
Rys. 3. Zmiany w temperaturze powierzchni Ziemi w odniesieniu do średniej z lat 1951–1980
(różnica temperatury w stopniach Fahrenheita)
Zagrożenia wynikające ze zmian klimatu dostrzec można nie tylko na poziomie globalnym, lecz także lokalnym, również w naszym kraju. Modele opracowane w Ministerstwie
Środowiska oraz w Instytucie Meteorologii i Gospodarki Wodnej przewidują, że do 2050 roku
w Polsce możemy się spodziewać następujących zjawisk8:
6
M. Popkiewicz, Doskonale szare, S. Malinowski, FOR: wzrost temperatury i poziomu CO2 to naturalny proces, zachodzący
co 25 tysięcy lat – artykuł na portalu Naukaoklimacie.pl, http://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/for-wzrost-temperatury-ipoziomu-co2-to-naturalny-proces-zachodzacy-co-25-tysiecy-lat-55 [dostęp 31.01.2017.
7
NASA Goddard Institute for Space Studies, Vital Signs: Land Ice, http://climate.nasa.gov/vital-signs/land-ice/ [dostęp
31.01.2017].
8
Synteza informacji z opracowań: SPA 2030 oraz wyników projektu Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej KLIMAT
http://klimat.imgw.pl, za: Powiatowy poradnik klimatyczny, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2014, s. 13.
8
 większej liczby dni w roku z temperaturą maksymalną wyższą od 25 oC, w tym także fal
upałów,
 większego chwilowego natężenia opadów, tj. wielkości opadów w ciągu jednej doby, a co
za tym idzie częstszych podtopień lokalnych,
 większej prędkości wiatrów i częstszego występowania tornad (trąb powietrznych) czy
huraganów,
 dłuższych i silniejszych susz, w szczególności w centralnej i wschodniej Polsce,
 dalszego podnoszenia się poziomu Morza Bałtyckiego, a tym samym m.in. szybszej erozji
brzegów morskich,
 mniejszej liczby dni w roku z ujemną temperaturą powietrza, a co za tym idzie dłuższego
okresu wegetacyjnego roślin i więcej bezśnieżnych zim.
W pewnym zakresie niekorzystnym zjawiskom można przeciwdziałać, jednak niektóre
z nich będą trudne lub wręcz niemożliwe do uniknięcia.
2.2
Co się robi, co można zrobić i dlaczego jest to ważne dla Warszawy?
W celu ograniczenia wpływu człowieka na zmiany klimatu podejmuje się na świecie
wiele działań. Nowy kierunek został wyznaczony na szczycie klimatycznym pod koniec 2015
roku w Paryżu, gdzie ponad 160 państw przedstawiło swoje dobrowolne zobowiązania co do
ograniczenia emisji gazów cieplarnianych do 2030 roku. Niestety ani te zobowiązania, ani już
prowadzone działania nie gwarantują ograniczenia wzrostu temperatury do 2°C w stosunku
do okresu przedprzemysłowego. Warto podkreślić, że naukowcy uważają wzrost o 2°C za
wielkość graniczną. Bez dodatkowych działań i zobowiązań wzrost temperatury może przekroczyć 3°C. Według IPCC oznacza to m.in. daleko postępującą utratę bioróżnorodności, pustynnienie terenów zwrotnikowych, dalsze topnienie nie tylko lądolodu, lecz także lodowców
górskich, poważne problemy w zaopatrzeniu w wodę w wielu regionach świata, presję na
system opieki społecznej, globalne zmniejszenie produkcji żywności, wzrastające dla milionów ludzi zagrożenie powodziami i zatapianiem terenów przybrzeżnych oraz małych krajów
wyspiarskich9.
Ponieważ istnieje wysokie prawdopodobieństwo przekroczenia wspomnianej wyżej
wielkości granicznej, konieczne staje się przygotowanie zawczasu do nadchodzących niekorzystnych zmian klimatu. Oznacza to konieczność postępowania zgodnie z zasadą przezorności. Z jednej strony kładzie ona nacisk na konieczność uniknięcia niekorzystnego wpływu
zmian klimatu, z drugiej jednak niezbędne jest również przygotowanie się na sytuacje, kiedy
ten niekorzystny wpływ stanie się faktem. Chodzi zatem o postawę wobec ryzyka, jakie niosą
ze sobą zmiany klimatu. W konsekwencji prowadzi to do konieczności zarządzania tym ryzykiem, w którym strategie są formułowane w nawiązaniu do uzyskanej już wiedzy o potencjalnych przyszłych zagrożeniach10.
9
IPPC, Climate Change 2007: Synthesis Report – Summary for Policymakers.
Zob. http://www.ipcc.ch/ipccreports/tar/wg3/index.php?idp=437 [31.01.2017].
10
9
Zgodnie z zasadą przezorności niepewność nie jest argumentem za opóźnianiem działań. Jak zapisano w artykule 3.3 Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie
zmian klimatu, strony (czyli wszystkie kraje, a więc i Polska) powinny „podjąć środki zapobiegawcze dla przewidzenia, zapobieżenia lub zminimalizowania przyczyn zmian klimatu i złagodzenia ich negatywnych skutków. W przypadku zagrożenia poważnymi lub nieodwracalnymi szkodami brak całkowitej naukowej pewności nie powinien być uważany za powód do
opóźnienia podjęcia takich środków zapobiegawczych…” 11.
Kierując się zaleceniami ONZ, Unia Europejska podjęła działania przygotowawcze.
Pierwszym kluczowym dokumentem mówiącym o adaptacji w UE była zielona księga zatytułowana Adaptacja do zmian klimatycznych w Europie – warianty działań na szczeblu UE12 z
29 czerwca 2007 roku. Poza określeniem obecnych i przyszłych zagrożeń zwracano w niej
uwagę na konieczność opracowania strategii adaptacyjnych również na szczeblach regionalnym i lokalnym. W oparciu o zieloną księgę i przeprowadzony proces konsultacyjny do jej
zapisów Komisja Europejska 1 kwietnia 2009 roku opublikowała białą księgę pt. Adaptacja do
zmian klimatu: europejskie ramy działania 13. Określa ona zakres działań na rzecz zmniejszenia wrażliwości UE na oddziaływanie zmian klimatu. Ważną jest także inictywa burmistrzów
miast, zwana Burmistrzowie na rzecz Adaptacji (Mayors Adapt)14, na wzór Porozumienia
Burmistrzów w sprawie wdrażania zrównoważonej energetyki i ograniczenia emisji gazów
cieplarnianych. Jej celem jest zwiększenie wsparcia lokalnych działań, stworzenie platformy
w celu większego zaangażowania sieci miast oraz wzrost poziomu świadomości społecznej na
temat adaptacji i niezbędnych środków do jej podejmowania.
Wypełniając unijne zobowiązania Polski w obszarze adaptacji do zmian klimatu, 29
października 2013 roku Rada Ministrów przyjęła dokument pt. Strategiczny plan adaptacji
dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020 z perspektywą do roku
2030 (tzw. SPA 2020). Celem głównym SPA 2020 jest „(…) zapewnienie zrównoważonego
rozwoju oraz efektywnego funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa w warunkach zmian
klimatu”. Zgodnie z tym opracowaniem obszary miejskie z uwagi na duże zagęszczenie ludności są rejonami, gdzie negatywne skutki zmian klimatu mogą być najbardziej odczuwane.
Zwraca się uwagę na to, że miasta w sposób bezpośredni zagrożone są trzema zjawiskami:
intensyfikacją miejskiej wyspy ciepła, silnymi ulewami powodującymi podtopienia oraz suszą
sprzyjającą deficytowi wody w miastach. Pośrednio zagrożenie stanowią powodzie zwłaszcza
dla obszarów silnie zurbanizowanych położonych w dużych dolinach rzecznych 15.
11
Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu sporządzona w Nowym Jorku dnia 9 maja 1992
roku (Dz.U. z dnia 10 maja 1996 r.).
12
Adaptacja do zmian klimatycznych w Europie – warianty działań na szczeblu UE, Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela
2007,
http://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2004_2009/documents/com/com_com(2007)0354_/com_com(2007)0354_pl.p
df [dostęp 31.01.2017].
13
Adaptacja do zmian klimatu: europejskie ramy działania, Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela 2009, http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2009:0147:FIN:pl:PDF [dostęp 31.01.2017].
14
Zob. http://mayors-adapt.eu/.
15
Strategiczny plan adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020 z perspektywą do roku
2030, Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2013, https://klimada.mos.gov.pl/wp-content/uploads/2013/11/SPA-2020.pdf
[dostęp 31.01.2017].
10
W nawiązaniu do wyżej wymienionego dokumentu Ministerstwo Środowiska podjęło
inicjatywę, by we współpracy z władzami opracować strategie adaptacji dla 44 miast (liczących ponad 90 tys. mieszkańców)16. Celem tych działań planistycznych jest rozpoznanie i analiza wyzwań związanych z adaptacją do zmian klimatu w poszczególnych miastach, zaplanowanie działań na szczeblu lokalnym, wraz ze wskazaniem źródeł ich finansowania, oraz
zwiększanie świadomości potrzeb adaptacji. Każde z tych miast zostanie poddane indywidualnej ocenie, która określi jego podatność na zmiany klimatu, następnie na tej podstawie
zostaną wskazane opcje adaptacji do zmian klimatu konieczne do wdrożenia na terenie danego miasta. W celu ujednolicenia podejścia do przygotowywanych planów Ministerstwo
Środowiska opracowało Podręcznik adaptacji dla miast – wytyczne do przygotowania Miejskiego Planu Adaptacji do zmian klimatu 17. Stanowi on także wytyczną do opracowania Strategii adaptacji dla Warszawy.
W odpowiedzi na rosnące zagrożenia związane ze zmianami klimatu,
zgodnie z zaleceniami oraz zobowiązaniami wynikającymi zarówno unijnych, jak i polskich dokumentów, Warszawa rozpoczęła pracę nad Strategię adaptacji do zmian klimatu dla m.st. Warszawy do roku 2030 z perspektywą do roku 2050. Dokument przygotowywany przez stolicę ma
charakter pilotażowy i poprzedza 44 plany adaptacji pozostałych dużych
miast Polski.
16
Projekt Ministerstwa Środowiska – powstaną miejskie plany adaptacji do zmian klimatu, 13.02.2015,
http://klimada.mos.gov.pl/blog/2015/02/12/2804/ [dostęp 31.01.2017].
17
Adaptacja miast, Ministerstwo Środowiska, https://www.mos.gov.pl/srodowisko/polityka-klimatyczna/adaptacja-dozmian-klimatu/adaptacja-miast/ [dostęp 31.01.2017].
11
3.
Kluczowe zagrożenia i ryzyka z nimi związane
3.1 Klimat Warszawy i przewidywane jego zmiany
Położenie Warszawy względem układu kontynentów i oceanów powoduje, że klimat
miasta jest wypadkową wilgotnego i łagodnego powietrza morskiego oraz, częściowo, suchego i surowego powietrza kontynentalnego. Klimatolodzy nazywają taki klimat przejściowym. Oznacza to, że nad miastem przechodzą dwie różne masy powietrza, które wymieniają
się z dużą częstotliwością, co powoduje bardzo zmienną pogodę. Średnie warunki klimatyczne charakteryzujące Warszawę w całym XX wieku były następujące:





Średnia temperatura roczna zawierała się w przedziale od 7 do 8°C, z minimum w styczniu, a maksimum w lipcu.
Dni gorących (średnia temperatura powyżej 25°C) było ok. 40.
Suma roczna opadów wynosiła ok. 520 mm, z maksimum miesięcznym w lipcu i minimum w lutym.
Śnieg zalegał w Warszawie od 50 do 60 dni w roku przy 33 dniach mroźnych (średnia
temperatura poniżej 0°C).
Średnia prędkość wiatru w mieście wynosiła ok. 4 m/s.
Już pod koniec XX wieku i na początku XXI wieku warunki te ulegały zmianie. Od lat
50. XX wieku zauważalny jest wzrost średniej rocznej temperatury oraz sumy opadów w
Warszawie. Temperatura ta w całym mieście przekroczyła już 8°C, a w centralnych rejonach
miasta nawet 10°C (rys. 4).
Źródło: H. Lorenc, Studia nad 220-letnią (1779–1998) serią temperatury powietrza w Warszawie oraz ocena jej wiekowych tendencji, materiały badawcze nr 31, IMGW, seria „Meteorologia”, Warszawa 2000 oraz projekt badawczy IMGW „Klimat”, Warszawa 2012
Rys. 4. Średnia temperatura w Warszawie w latach 1779–2012
12
Częściowo za wzrost temperatury w stolicy Polski odpowiada zjawisko tzw. miejskiej wyspy
ciepła, a częściowo globalne ocieplenie klimatu. Wraz ze wzrostem średniej temperatury
maleje długość okresu zalegania śniegu i rośnie liczba dni gorących, choć nie zaobserwowano
na razie spadku liczby dni mroźnych. Wyraźnie gwałtowniejsze i bardziej obfite są opady w
okresie letnim. Prowadzone w latach 1981–2013 obserwacje i badania pozwoliły na opisanie
kilku zjawisk związanych z klimatem, które mają niekorzystny wpływ na miasto i jego mieszkańców:
1) Wzrost temperatury, a tym samym liczby i intensywności dni upalnych. We wspomnianym okresie zaobserwowano wzrost w ciągu roku liczby gorących dni i nocy. Ekstremalne
upały powodują latem zwiększone zapotrzebowanie na chłodzenie i związane z tym niedobory energii, spadek jakości powietrza, pogłębienie efektu wyspy ciepła, zwiększenie
zapotrzebowania na wodę. Śmiertelność wśród warszawiaków wzrasta średnio o 17%
podczas tzw. fal upałów. To ok. 5 dodatkowych zgonów dziennie. Bardziej narażeni na negatywne skutki upałów są osoby starsze, dzieci i mieszkańcy z chorymi sercem lub płucami. Dokuczliwość gorąca w mieście wynika przede wszystkim z dużej ilości nieprzepuszczalnych nawierzchni, zwartej zabudowy i ograniczonego występowania terenów zieleni
(rys. 5).
Źródło: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta st. Warszawy. Część I. Uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego m.st. Warszawy, Prezydent miasta Stołecznego Warszawy, http://www.architektura.um.warszawa.pl/tekststudium [dostęp 31.01.2017].
Rys. 5. Gęstość zabudowy m.st. Warszawy
13
2) Zwiększenie częstotliwości i intensywności opadów powodujących lokalne podtopienia. Podtopienia to zjawisko, które, według szacunków Straży Pożarnej, w latach 2008–
2013 spowodowało największe straty materialne w mieście. Obfite opady nie trwają
długo i w krótkim czasie powodują podtopienia, często w miejscach trudnych do przewidzenia. Skutkiem są nie tylko utrudnienia transportowe, lecz także zagrożenie mienia i
życia osób, które znajdą się w zasięgu szybko wzbierającej wody. Jednym z powodów
występowania tego typu podtopień jest duża liczba terenów nieprzepuszczalnych. Wyczerpują się także, ze względu na zwiększającą się powierzchnię terenów mieszkaniowych, możliwości warszawskiej kanalizacji. Niestety jest to kanalizacja tzw. ogólnospławna, czyli wspólna dla wód opadowych i ścieków. Dodatkowo w wielu miejscach instalacje sanitarne i melioracyjne wymagają lepszego utrzymania. Zdecydowanie należy
również zadbać o wzrost poziomu świadomości właścicieli nieruchomości i zarządców
dotyczącej pilnych działań mających na celu gromadzenie wody deszczowej na posesjach.
3) Wzrost skali susz spowodowany większymi temperaturami powietrza. Choć oddziaływanie w postaci niedoborów wody ma dużo większe bezpośrednie znaczenie dla terenów rolniczych i leśnych, to wpływa także na miasta. Z jednej strony może powodować
ograniczenia w dostępie do wody, z drugiej – przyczyniać się do wzrostu cen żywności.
Ponadto okresowe braki opadów obijają się na kondycji terenów zieleni oraz obszarów
wodnych o charakterze rekreacyjnym. Susze spowodowane są głównie niską przepuszczalnością gruntów w mieście oraz ich odizolowaniem od poziomów wód podziemnych.
W granicach miasta nie występuje praktycznie sieć rzeczna, ponieważ została skanalizowana i większość wody z terenu miasta, która mogłaby być wykorzystana w okresie suszy, odpływa do Wisły.
4) Wzrost częstości i intensywności burz oraz występowania silnych wiatrów. Wiatr jest
praktycznie każdego roku przyczyną największej liczby interwencji Straży Pożarnej w
mieście. Zwiększenie się siły wiatru może prowadzić do przerw w dostawach prądu, zakłóceń w transporcie, w tym publicznym, a także przyczyniać się do utraty mienia. Prowadzi to także, tak jak przy powodziach oraz nawalnych deszczach, do wzrostu wypłat z
tytułu odszkodowań, a w konsekwencji do podniesienia wysokości składek polis ubezpieczeniowych. Intensywne burze i silne wiatry powodują również zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi oraz mienia mieszkańców miasta oraz straty w drzewostanie.
5) Wzrost częstości i skali występowania powodzi. W ciągu ostatnich kilku lat w Warszawie przeważały okresy suche, ale występujące naprzemiennie z nimi okresy mokre miały
niespotykany dotychczas charakter. W 2010 roku fala powodziowa przechodziła przez
Warszawę czterokrotnie, co wcześniej nigdy nie miało miejsca. Wały na Wiśle zabezpieczają miasto przed falą powodziową, której prawdopodobieństwo wystąpienia wynosi
raz na 100 lat. Oznacza to przede wszystkim tyle, że ich przerwanie musi nastąpić, a pytanie brzmi jedynie, kiedy to nastąpi. Mając na uwadze skutki takiej powodzi – choć nie
musi się ona wydarzyć w ciągu najbliższych lat – należy podjąć środki zapobiegawcze.
Gdyby wały zostały przerwane, zagrożonych będzie wiele budynków znajdujących się w
dolinie Wisły. Zagrożenia lokalne stanowią także mniejsze rzeki w obrębie miasta, np.
Kanał Bródnowski, rzeka Długa czy Potok Służewski.
14
Na niekorzystne trendy związane ze zmianami klimatu, które są obserwowane w
Warszawie, nakłada się zanieczyszczenie powietrza z indywidualnych i lokalnych palenisk, a
także to pochodzenia komunikacyjnego, tzw. smog. Szczególnie w okresie jesienno-zimowym
występują przekroczenia dopuszczalnych poziomów stężenia w powietrzu pyłu zawieszonego
i benzo(a)pirenu. Natomiast podczas fali upałów emisje z pojazdów dają synergiczny, niekorzystny efekt i wpływają na zdrowie ludzi i kondycję środowiska przyrodniczego.
Według uczestników WOSAK do największych zagrożeń związanych ze zmianami
klimatu należy zaliczyć powodzie, potem upały, a w dalszej kolejności silne wiatry. Nieco
mniejsze zagrożenie związane jest z podtopieniami i suszami. Szczególnie wysokie ryzyko
związane z wyżej wymienionymi zagrożeniami dotyczy infrastruktury zielonej i błękitnej, czyli
terenów biologicznie czynnych (rys. 6), a także infrastruktury technicznej. Mniejsze ryzyko
związane ze wspomnianymi zagrożeniami dotyczy nieprawidłowego funkcjonowania zaopatrzenia w wodę, odprowadzenia ścieków, zagospodarowania odpadów komunalnych czy też
transportu publicznego oraz zaopatrzenia miasta w żywność. W sensie skali najmniejsze ryzyko omawianymi zagrożeniami dotyczy zdrowia i życia ludzi, choć straty te mogą być społecznie dotkliwe. Powiązania pomiędzy poszczególnymi zagrożeniami obrazuje rys. 7.
Źródło: J. Adamczyk, A, Pirowski, M. Wasilewski, Rozpoznanie terenów biologicznie czynnych miasta stołecznego Warszawy, ze szczególnym
uwzględnieniem Systemu Przyrodniczego Warszawy (SPW), Warszawa 2015.
Rys. 6. Ubytek i niedobór18 powierzchni biologicznie czynnej
18
Ocena skali niedoboru jest orientacyjna, gdyż dla znacznej ilości jednostek urbanistycznych brak jest danych.
15
Rys. 7. Powiązania pomiędzy zagrożeniami a systemem miasta
W projekcie ADAPTCITY modelowanie dalszego, do końca bieżącego stulecia, przebiegu zmian klimatu w regionie Warszawy przeprowadzono w formie dwóch scenariuszy:
łagodnych zmian i znaczących zmian. Przewiduje się, że średnia temperatura roczna w mieście będzie rosła o ok. 0,5°C w ciągu każdych 25 lat i może osiągnąć wartość od 10 do 12°C w
2100 roku (rys. 8). W konsekwencji tego wzrostu w Warszawie zmienią się wzorce pogodowe, co może prowadzić do:

wzrostu liczby dni i nocy bardzo ciepłych w ciągu roku (rys. 9) wraz z rozszerzaniem
się okresu występowania tych dni poza okres letni (wiosna i jesień), liczba i długość tzw. fal
upałów także ulegnie wzrostowi,
Źródło: Klimat Warszawy w 21. wieku, opracowanie wykonane na potrzeby projektu ADAPCITY przez zespół w składzie Małgorzata Liszewska, Krystyna Konca-Kędzierska, Bogumił Jakubiak, Bartosz Niezgódka.
Rys. 8. Rozkład średniorocznej temperatura w mieście Warszawie – historyczny i przewidywany do 2090 roku według łagodnego scenariusza zmian klimatu
16
Źródło: Klimat Warszawy w 21. wieku, opracowanie wykonane na potrzeby projektu ADAPCITY przez zespół w składzie Małgorzata Liszewska, Krystyna Konca-Kędzierska, Bogumił Jakubiak, Bartosz Niezgódka.
Rys. 9. Liczba nocy tropikalnych średniorocznie w ujęciu historycznym i przewidywanym
do 2090 roku według łagodnego scenariusza zmian klimatu




spadku liczby dni mroźnych oraz skrócenia się okresu zalegania śniegu w zimie,
wzrostu liczby dni z opadami nawalnymi w ciągu roku i wzrostu maksymalnych wartości
opadów nawalnych powyżej 80 mm na dobę,
wzrostu wysokości fal powodziowych na Wiśle oraz mniejszych rzekach w obrębie miasta,
wzrostu siły wiatru w przypadkach przesuwania się frontów atmosferycznych nad miastem.
Przewidywane zmiany klimatu dotyczą scenariusza o łagodnym przebiegu, ale mimo
to będą one dotykać najbardziej wrażliwe grupy społeczności miasta, tj. osób starszych, dzieci oraz tych, którzy znajdują się na granicy ubóstwa. W wyniku wzrostu temperatury wzrosną
nakłady na służbę zdrowia oraz zapotrzebowanie na energię (pobór prądu przez urządzenia
chłodzące). Mogą pojawić się trudności w zaopatrzeniu miasta w energię elektryczną, pogorszą się też warunki funkcjonowania infrastruktury zielonej i błękitnej. W sytuacji pojawiających się coraz częściej i z większym nasileniem ekstremalnych zjawisk atmosferycznych nie
można wykluczyć pogorszenia się funkcjonowania infrastruktury technicznej i transportu.
Prawdopodobnie wzrośnie zapotrzebowanie na wodę pitną, co może okazać się dużym wyzwaniem dla miasta. Przełożyć się to może również na wzrost wytwarzania odpadów (butelki
po wodzie pitnej).
3.2 Zróżnicowanie ryzyka klimatycznego w dzielnicach miasta
Zagrożenie termiczne. Biorąc pod uwagę średnie promieniowanie całkowite, albedo powierzchni czynnej, pokrycie terenu oraz średnią temperaturę powierzchni czynnej, określono
zagrożenie termiczne w skali trzy stopniowej, a mianowicie zidentyfikowano:
 obszary wzmacniające zagrożenie termiczne,
 obszary niewpływające na zagrożenie termiczne,
 obszary osłabiające zagrożenie termiczne.
17
Obszary zwiększonego zagrożenia termicznego odpowiadają gęsto zabudowanym
terenom dzielnic centralnych po obydwu stronach Wisły (Śródmieście, Praga Północ, Praga
Południe). Występują również w silnie zurbanizowanych dzielnicach zachodnich: Wola,
Ochota, Ursus, północne Włochy. Obszary te odznaczają się największą ekspozycją na zagrożenie wysokimi wartościami temperatury powietrza, jednak mniejsze obszary o zwiększonym
zagrożeniu występują niemal w każdej dzielnicy, w tym na Białołęce, Bielanach czy w Rembertowie.
Tereny o zmniejszonym zagrożeniu termicznym odpowiadają obszarom słabiej zurbanizowanym, o mniejszej gęstości zabudowy i zwiększonym udziale roślinności, która łagodzi
warunki termiczne w ciągu dnia. W podobny sposób działają wody powierzchniowe, stąd
koryto Wisły odznacza się jako największa homogeniczna strefa zmniejszonego zagrożenia
termicznego (oddziaływanie wód powierzchniowych zostaje wzmocnione przez oddziaływanie nadbrzeżnej roślinności, w szczególności prawobrzeżnych lasów łęgowych). Stosunkowo
duża liczba niewielkich, izolowanych obszarów zmniejszonego zagrożenia termicznego występuje na obrzeżach Warszawy, na południowym Ursynowie, w Wilanowie, wschodnim
Wawrze czy Wesołej. Również zachodnie Bielany, Bemowo i przeważająca część Białołęki
cechują się zmniejszonym lub przeciętnym zagrożeniem termicznym19.
Zagrożenie hydrologiczne. Rozkład przestrzenny obszarów eksponowanych na zagrożenie w
wyniku zdarzeń hydrologicznych (podtopienia po opadach i zatopienia w wyniku powodzi)
nawiązuje przede wszystkim do przebiegu osi hydrograficznej miasta, jaką jest Wisła wraz z
jej doliną, oraz do zasięgu zwartej zabudowy miejskiej. Z jednej strony potencjalny zasięg
powodzi wyznaczają granice terenów wysoce zagrożonych zalaniem. Zagrożenie to maleje z
reguły wraz z oddalaniem się od rzeki. Z drugiej natomiast strony połączenie zwartej zabudowy miejskiej z wysokim udziałem powierzchni nieprzepuszczalnych oraz niekorzystnego
ukształtowania terenu w postaci zagłębień bezodpływowych wyznacza granice terenów
średnio i wysoce zagrożonych podtopieniami. Stąd zwarty kompleks terenów wysoce zagrożonych zdarzeniami hydrologicznymi, który w dużej części pokrywa się z potencjalnym zasięgiem powodzi (przy założeniu awarii wałów przeciwpowodziowych).
Duże zagrożenie dotyczy południowej (Ursynów, Wilanów) i północnej części miasta
(Żoliborz, Bielany), gdzie istotną rolę odgrywają zagłębienia bezodpływowe na powierzchni
Równiny Warszawskiej, podlegające silnej presji inwestycyjnej (rozbudowa kolejnych części
osiedli mieszkaniowych wraz z ich infrastrukturą) oraz zwiększone lokalnie w skali miasta
możliwe maksymalne sumy dobowe opadów atmosferycznych. Są to największe zwarte obszary silnie eksponowane na skutki zjawisk hydrologicznych, które położone są poza doliną
Wisły. Podwyższone zagrożenie widoczne jest także na wschodnim brzegu Wisły (Białołęka,
Targówek), w odgałęzieniu doliny rzeki, którym poprowadzono Kanał Żerański i gdzie dokonał się gwałtowny rozwój zabudowy mieszkaniowej. Analizowany rozkład przestrzenny zagrożenia zjawiskami hydrologicznymi wykazuje ścisły związek przynajmniej średniego jego
stopnia z występowaniem zwartej zabudowy miejskiej.
Zagrożeń pozbawione są obszary o względnie niezmienionej charakterystyce powierzchni (kompleksy leśne na peryferiach, zieleń miejska, nieużytki). Najsilniej zagrożone
19
E. Żmudzka, K. Nelken, K. Leziak, A. Magnuszewski, M. Lenartowicz, Mapa współczesnych zagrożeń klimatycznych m.st.
Warszawy wraz z komentarzem, projekt LIFE13 INF/PL/000039 LIFE ADAPTCITY PL, Preparation of a strategy of adaptation
to climate change with use of city climate mapping and public participation, finansowany ze środków instrumentu finansowego LIFE+ Komisji Europejskiej oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Warszawa 2016.
18
wydają się kompleksy zabudowy mieszkaniowej zlokalizowane w dolinie Wisły, np. Gocław, Saska Kępa czy Powiśle, gdzie miejscami zagrożenie zatopieniem w wyniku powodzi
potencjalnie łączy się z zagrożeniem podtopienia w związku z intensywnymi opadami atmosferycznymi.
Najbardziej rozległym zwartym obszarem o silnej ekspozycji na skutki zjawisk hydrologicznych jest szeroko rozumiana dolina Wisły (nie tylko ograniczona do międzywala)
na odcinku powyżej najwęższego miejsca – tzw. gorsetu warszawskiego, czyli okolic mostu
Śląsko-Dąbrowskiego. Poniżej tego odcinka rzeki zagrożenie w dolinie jest również widoczne,
ale szerokość strefy wysokiego ryzyka nie jest już tak duża20.
Biorąc pod uwagę informacje o zagrożeniu ryzykiem klimatycznym patrz przedstawione w załączniku 421 oraz syntezę zagrożeń termicznych oraz hydrologicznych (omówionych powyżej), zagrożenie ryzykiem klimatycznym przedstawiono według dzielnic. Informacje te zestawione z przewidywanym do 2030 roku wzrostem liczby jednostek mieszkalnych
pozwalają na ocenę, jak poszczególne dzielnice mogą reagować na niekorzystne zmiany klimatu. I tak:
A. Grupa o najniższym zagrożeniu klimatycznym (194,6 km 2, tj. 37,6% powierzchni miasta).
Do niej zalicza się przede wszystkim Wesołą, która charakteryzuje się bardzo znacząca rolą
terenów zieleni i lasów. W tej dzielnicy nie przewiduje się do 2030 roku znacznego wzrostu jednostek mieszkalnych. Dość odmienna sytuacja występuje na Białołęce, gdzie obecne zagrożenia jest nieznaczne, ale rola terenów zieleni i lasów jest średnia, a w przyszłości, tj. do 2030 roku, przewiduje się znaczny rozwój jednostek mieszkalnych. Może to
prowadzić do znacznego wzrostu zagrożenia klimatycznego. Korzystna sytuacja występuje
również w Rembertowie, gdzie tereny zielone i zalesione odgrywają znaczną rolę, przewiduje się też tam niski rozwój jednostek mieszkalnych do 2030 roku. Jako ostatni do tej
grupy zaliczony został Wawer z istotną rolą terenów zieleni i lasów oraz z umiarkowanym
rozwojem jednostek mieszkaniowych.
B. Grupa o niskim zagrożeniu klimatycznym (111,2 km 2, tj. 21,8% powierzchni miasta). W
pierwszej kolejności zaliczyć do niej należy Ursynów, gdzie tereny zieleni i lasów pełnią
znaczną funkcję, ale gdzie przewiduje się też znaczny wzrost liczby jednostek mieszkalnych. Może to prowadzić do wzrostu zagrożenia klimatycznego. Podobna sytuacja występuje w Wilanowie. Natomiast na Bielanach, przy dzisiejszym niskim zagrożeniu klimatycznym i bardzo dużej roli terenów zieleni i lasów, należy się liczyć w przyszłości z jego wzrostem wynikającym z rozwoju jednostek mieszkalnych.
C. Grupa o średnim zagrożeniu klimatycznym (87,2 km2, tj. 11,9% powierzchni miasta). W tej
grupie najniższym zagrożeniem klimatycznym charakteryzuje się Targówek, gdzie tereny
zieleni i lasów odgrywają znaczącą rolę. Zagrożenie może jednak wzrosnąć w wyniku
istotnego rozwoju jednostek mieszkalnych w perspektywie 2030 roku. Podobna sytuacja
występuje na terenie Bemowa, choć rola terenów zieleni i lasów jest tam mniejsza. Natomiast dzielnice Włochy i Ursus ze znacznym zagrożeniem klimatycznym oraz małą rolą
20
E. Żmudzka, K. Nelken, Mapa współczesnych zagrożeń…, op. cit.
Informacje te dotyczyły następujących zagadnień: nieprzepuszczalność terenu, gęstość zabudowy, udział terenów zabudowanych i zurbanizowanych, albedo, wskaźnik zieleni, średnia temperatura, sytuacja w zakresie obszarów biologicznie
czynnych, zagrożenie powodziowe, liczba nocy ciepłych, zagrożenie podtopieniami, okresy bezopadowe, przewidywany
przyrost jednostek mieszkalnych do 2030 roku, miejska wyspa ciepła (średnio) oraz udział terenów zieleni i lasów.
21
19
terenów zieleni i lasów nie są w istotnym stopniu zagrożone jego wzrostem w wyniku
rozwoju jednostek mieszkalnych.
D. Grupa o znacznym zagrożeniu klimatycznym (53,6 km 2, tj. 10,4% powierzchni miasta). W
najtrudniejszej sytuacji w przyszłości może znaleźć się Mokotów. Obecnie wykazuje on
najniższe zagrożenie w tej grupie przy małej roli terenów zieleni i lasów, ale w perspektywie 2030 roku przewiduje się na jego terenie znaczny wzrost liczby jednostek mieszkalnych. Prowadzić to może do wzrostu zagrożenia klimatycznego. W pewnym sensie odmienna sytuacja występuje na Żoliborzu. Przede wszystkim rola terenów zieleni i lasów
jest większa, ale nie przewiduje się znaczącego wzrostu liczby jednostek mieszkalnych do
2030 roku. Takimi samymi cechami charakteryzuje się Ochota.
E. Grupa o największym zagrożeniu klimatycznym (68,7 km2, tj. 13,36% powierzchni miasta).
Obecnie wysokie zagrożenie klimatyczne dotyczy obu Prag, tj. Południowej i Północnej.
Charakteryzują się one średnim znaczeniem terenów zieleni i lasów, a jednocześnie do
2030 roku nie przewiduje się tam znaczącego wzrostu jednostek mieszkaniowych. Bardzo
wysokie obecnie zagrożenie klimatyczne występuje na terenie dzielnicy Wola, gdzie rola
terenów zieleni i lasów jest zaliczana do średnich, ale w perspektywie 2030 roku może
tam nastąpić znaczny rozwój jednostek mieszkalnych, co w istotnym stopniu może spowodować wzrost zagrożenia klimatycznego. Najwyższym zagrożeniem klimatycznym w
Warszawie, przy niskiej roli terenów zieleni i lasów, charakteryzuje się Śródmieście. Jednak w perspektywie 2030 roku nie przewiduje się znaczącego wzrostu liczby jednostek
mieszkalnych.
Na rys. 10 przedstawiono graficznie położenie poszczególnych grup w Warszawie.
Rys. 10. Ocena ryzyka klimatycznego m.st. Warszawy według dzielnic
20
21
4.
Wizja Warszawy – miasta dostosowanego do zmian klimatu
Mimo starań podejmowanych przez społeczność międzynarodową zmiany klimatu
nadal postępują. Oznacza to, jak szczegółowo opisano w rozdziale 3, wzrost zagrożenia dla
miasta i jego mieszkańców w postaci coraz większej liczby i coraz silniejszych ekstremalnych
zjawisk atmosferycznych, a przede wszystkim upałów, susz, powodzi i podtopień. Biorąc to
pod uwagę, członkowie WOSAK zaproponowali, aby miasto Warszawa i jego mieszkańcy kierowali się następującą wizją.
Warszawa – wspólnota odpowiedzialna wobec zmian klimatu
Aby powyższa wizja znalazła swoje odbicie w polityce miejskiej m.st. Warszawy, podczas obrad WOSAK zaproponowano, aby władze miasta oraz mieszkańcy miasta kierowali się
następującymi 10 zasadami adaptacji miasta do zmian klimatu i jego skutków:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Władze miast podczas opracowywania dokumentów planistycznych, a w szczególności w
zakresie zagospodarowania przestrzennego, oraz przyjmowania budżetu biorą pod uwagę potrzebę działań na rzecz adaptacji do zmian klimatu i ich skutków.
Każdorazowo przy podejmowaniu aktywności związanych z twardymi inwestycjami czy
zakupami (tam, gdzie jest to uzasadnione) rozpatruje się potrzebę rozwiązań adaptacyjnych wynikających ze zmian klimatu i ich skutków oraz stosuje się standardy i normy
wynikające z przyszłych warunków klimatycznych.
Administracja miasta jako pierwsza wprowadza wzorcowe (modelowe) rozwiązania służące adaptacji do zmian klimatu i jego skutków.
Potrzeby służb ratowniczych stanowią priorytet zarówno w rozwiązaniach przestrzennych, jak i w zagospodarowaniu poszczególnych obiektów.
Równoprawnie oraz sprawiedliwie, z punktu widzenia potrzeb działań adaptacyjnych,
traktuje się poszczególne obszary (zgodnie ze specyfiką lokalną) oraz grupy społeczne
(zgodnie z ich wrażliwością).
Informacje dotyczące zmian klimatu, ich skutków i dane meteorologiczne są jednolicie
gromadzone oraz w pełni dostępne dla służb i podmiotów zajmujących się ryzykiem klimatycznym. W sposób zrozumiały przekazywane są również społeczeństwu Warszawy.
Zagrożenia nie mogą być ukrywane.
W mieście władze, społeczności lokalne i przedsiębiorstwa prowadzą permanentną edukację o zagrożeniach wynikających ze zmian klimatu i ich skutków według zasady: zobacz, dotknij, zrozum, działaj. Każde ważne działanie w mieście służące ochronie klimatu
czy adaptacji do jego zmian jest wykorzystywane do prowadzenia, równolegle z jego rea-
22
lizacją, edukacji i informacji mieszkańców, co będzie miało wpływ na budowanie świadomość klimatycznej.
8. Tworzone są warunki do lokalnych działań i wzmacniania możliwości na rzecz samoorganizacji i samowystarczalności (wykorzystanie kapitału społecznego) w obliczu nastających zagrożeń.
9. Obszary i obiekty zagrożone poważnym ryzykiem wynikającym ze zmian klimatu i jego
skutków obligatoryjnie obejmowane są planami awaryjnymi przygotowanymi z pełnym
udziałem społecznym.
10. Ze względu na specyfikę zmian klimatu oraz ich skutków w odniesieniu do ważnych
szczegółowych zagadnień miasto kieruje się poniższymi zasadami:
 w okresie ciepłym stosuje się rozwiązania ograniczające dopływ ciepła do obiektów
budowlanych, a w okresie zimnym ogranicza się ucieczkę ciepła z budynków;
 gospodarowanie wodami opadowymi odbywa się zgodnie z następującą hierarchią:
gromadź, przechowaj, wykorzystaj, odprowadź (rys. 11);
 zielona i błękitna infrastruktura jest w maksymalnym stopniu zachowywana, wzmacniana i rozwijana w nawiązaniu do idei usług ekosystemów.
23
Rys. 11. Hierarchia gospodarowania wodą opadową
5. Cele adaptacji do zmian klimatu
Aby wypełnić zarysowaną wizję, w ramach realizacji Strategii adaptacji kierując się
powyższymi zasadami dążyć się będzie do osiągnięcia poniższych celów. Cele zostały podzielone na horyzontalne i szczegółowe. Pierwsze z nich mają charakter ogólny i dotyczą zagadnień przekrojowych związanych z adaptacją do zmian klimatu. Drugie natomiast odnoszą się
do szczegółowych aspektów. W sposób syntetyczny obrazuje je rys. 12, a ich omówienie zawiera poniższa lista.
Rys. 12. Cele adaptacji do zmian klimatu
CELE HORYZONTALNE
1.
Zwiększenie poziomu świadomości na temat zachowań w obliczu ekstremalnych zjawisk
atmosferycznych.
Istotą tego celu jest, z jednej strony, prowadzenie działań edukacyjnych na temat charakteru i skali zagrożeń związanych z ekstremalnymi zjawiskami atmosferycznymi, a z
drugiej strony stworzenie systemu informacji dotyczącego zjawisk ekstremalnych oraz
postępowania w czasie ich występowania. Ponadto ważne jest budowanie zrozumienia
potrzeby pomocy międzysąsiedzkiej i samoorganizowania w sytuacji zagrożenia lub klęski żywiołowej.
24
2. Zapewnienie w planach przestrzennego zagospodarowania wymogów dostosowania się
do zmian klimatu, głównie na terenach zagrożonych powodzią.
Uwzględnienie w procesie przygotowania, konsultowania i realizacji planów przestrzennego zagospodarowania konsekwencji zmian klimatu – i to zarówno wynikających z długoletnich trendów, jak i coraz częstszych oraz silniejszych ekstremalnych zjawisk atmosferycznych. Szczególnie ważnym jest zwrócenie uwagi na zagospodarowanie terenów
zagrożonych powodzią, a także budowanie systemu pozwalającego kontrolować przepływ wody w rzekach.
3. Podnoszenie odporności na zmiany klimatu, zwiększenie powierzchni oraz optymalizacja
rozmieszczenia infrastruktury zielonej i błękitnej zapewniających wysoką jakość usług
ekosystemów.
Zwrócenie uwagi na konieczność równoprawnego traktowania infrastruktury zielonej i
błękitnej w stosunku do infrastruktury technicznej oraz terenów zabudowanych. Infrastruktura zielona i błękitna z jednej strony jest instrumentem łagodzenia i adaptacji do
zmian klimatu, a z drugiej strony jest nimi zagrożona i wymaga ochrony przed ekstremalnymi zjawiskami atmosferycznymi. Podejście do tej infrastruktury ulega przekształceniu, co każe zwrócić uwagę również na konieczność zapewnienia usług ekosystemów
w związku ze zmianami klimatu i ekstremalnymi zjawiskami atmosferycznymi. Dotyczy to
takich usług, jak warunki do produkcji żywności dobrej jakości, zaopatrzenie w wodę pitną i drewno, regulacja klimatu i ochrona przed naturalnymi zagrożeniami, kontrola erozji
gleb czy miejsce rekreacji.
4. Zapewnienie współpracy na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym dotyczącej adaptacji do zmian klimatu.
Gwarancja funkcjonowania powiązań infrastruktury zielonej i błękitnej. Współpraca przy
eliminowaniu lub ograniczeniu niekorzystnego wpływu ekstremalnych zjawisk atmosferycznych, które wystąpiły poza Warszawą, a oddziałują na nią negatywnie.
CELE SZCZEGÓŁOWE
1.
Zapewnienie możliwości bezpiecznego zagospodarowania lub gromadzenia wody na
terenie miasta.
Gospodarowanie wodami opadowymi powinno być realizowane zgodnie z następującą
hierarchią: gromadź, przechowaj, wykorzystaj, odprowadź. Działania z tym związane
mogą być realizowane zarówno poprzez urządzenia techniczne, jak i w wyniku funkcjonowania usług ekosystemów, których dostarcza infrastruktura zielona oraz błękitna.
2.
Zapewnienie funkcjonowania infrastruktury technicznej oraz zaopatrzenia miasta w
przypadku wystąpienia ekstremalnych zjawisk atmosferycznych.
Standardy budowy infrastruktury technicznej powinny zostać dostosowane do zmieniających się ekstremalnych zjawisk atmosferycznych tak, aby infrastruktura była w stanie z
nimi sobie poradzić (przeciwdziałać im). Na wypadek wystąpienia zjawisk ekstremalnych
pogodowych potrzebne jest wypracowanie alternatywnych rozwiązań dotyczących zao-
25
patrzenia w żywność, dostaw energii, odprowadzania ścieków i odpadów oraz funkcjonowania transportu.
3.
Ochrona zdrowia i życia ludzi na wypadek ekstremalnych zjawisk atmosferycznych,
głównie upałów, powodzi i nawalnych deszczy oraz związanych z tym zagrożeń sanitarno-epidemiologicznych.
Bezpieczeństwo mieszkańców Warszawy wymaga zbudowania systemu ochrony zdrowia
i życia ludzi, dającego daleko idące gwarancje wyeliminowania zagrożeń dla ludności w
sytuacji wystąpienia ekstremalnych zjawisk atmosferycznych, takich jak powódź, upał,
susza, podtopienie czy też silny wiatr.
4.
Wzmocnienie odpowiedzialnych działań lokalnych zapobiegających i usuwających skutki
ekstremalnych zjawisk atmosferycznych ze szczególnym uwzględnieniem silnego wiatru.
Konsekwencją zmian klimatu są ekstremalne zjawiska atmosferyczne, do których należy
się przygotować, a w sytuacji wystąpienia ich negatywnych skutków dążyć do usuwania
szkód. Musi się odbywać to odpowiedzialnie, czyli zgodnie z wymogami ochrony środowiska i zapewnienia sprawnego funkcjonowania miasta. Lokalność działań w ramach tego celu powinna przede wszystkim dotyczyć samoorganizacji i samopomocy.
26
6.
Kierunki działania na rzecz adaptacji miasta
Na etapie założeń do Strategii adaptacji sformułowane zostały kierunki działań, których realizacja przyczyni się do osiągnięcia zdefiniowanych celów. Poniżej zaprezentowano
ich zestaw.
Cel: Zwiększenie poziomu świadomości na temat zachowania w obliczu ekstremalnych zjawisk atmosferycznych.
1. Podniesienie poziomu świadomości i zrozumienia zmian klimatu wśród mieszkańców, a co za tym idzie – zwiększenie ich zdolności do reagowania na ryzyko, jakie
niosą za sobą zmiany klimatu.
2. Edukacja specjalistyczna (przede wszystkim działania nakierowane na zwiększenie
świadomości, umiejętności i wiedzy wśród urzędników, decydentów, planistów,
urbanistów, architektów) obejmująca:
 hierarchię gospodarowania wodą,
 postępowanie przed powodzią, w jej trakcie oraz po niej (np. zalecenia dla
nowych budynków: brak piwnic, wysoki parter, opracowanie domowego planu działania na wypadek powodzi),
 postępowanie w trakcie silnego wiatru,
 postępowanie podczas upałów,
 postępowanie w trakcie suszy.
3. Aktywne aplikacje, zintegrowane i powszechnie dostępne informujące o:
 deszczach nawalnych,
 sytuacji powodziowej,
 zagrożeniach związanych z silnym wiatrem,
 sytuacji w trakcie upałów,
 sytuacji w trakcie suszy.
4. Wprowadzanie zakazów, zaleceń i ograniczeń związanych z zagrożeniami (takich
jak np. zakaz wstępu do lasu ze względu na zagrożenie pożarowe).
5. Tworzenie pilotażowych rozwiązań prewencyjnych – takich, które muszą być instalowane w domach jednorodzinnych lub na terenach publicznych.
6. Stworzenie zintegrowanej platformy internetowej wymiany informacji wraz z
punktem informacji i edukacji nt. zmian klimatu i adaptacji do ich skutków.
Cel: Zapewnienie w planach przestrzennego zagospodarowania wymogów dostosowania się do zmian klimatu, głównie na terenach zagrożonych powodzią.
1. Koordynacja procesów programowania w gminnych dokumentach strategicznych i
planistycznych na obszarze metropolii w zakresie dotyczącym adaptacji do zmian
klimatu.
2. Wprowadzenie do wszystkich opracowań planistycznych, a w szczególności planów
przestrzennego zagospodarowania, ustaleń zapewniających realizację działań na
rzecz adaptacji do zmian klimat, takich jak:
 budowanie zwartego, zrównoważonego miasta i przeciwdziałanie rozlewania
się zabudowy,
 zapewnienie strefowania w planach przestrzennych z punktu widzenia obecnego i przyszłego ryzyka klimatycznego,
27
 identyfikacja i zarezerwowanie w dokumentach planistycznych terenów o
charakterze polderów, ogrodów deszczowych itp. (retencja i zatrzymywanie
wód opadowych) na terenach zagrożonych okresowym podtapianiem z wykorzystaniem na ten cel terenów o funkcjach rekreacyjno-wypoczynkowych lub
rolniczych,
 ograniczanie (ew. zakaz) zabudowy na terenach charakteryzujących się wysokim prawdopodobieństwem wystąpienia powodzi,
 zwiększanie terenów zajmowanych przez zieloną i błękitną infrastrukturę
(priorytet).
3. Stosowanie zapisów w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego
wprowadzających takie rozwiązania adaptacyjne do zmian klimatu jak:
 zielone dachy i ściany,
 przywrócenie zdolności retencyjnych (odbetonowywanie) powierzchni zabetonowanych,
 wprowadzanie szpalerów drzew i krzewów wzdłuż ulic.
4. Wykorzystanie programów i działań w zakresie rewitalizacji do wprowadzania
rozwiązań służących adaptacji do zmian klimatu.
Cel: Podnoszenie odporności na zmiany klimatu, zwiększenie powierzchni oraz optymalizacja rozmieszczenia infrastruktury zielonej i błękitnej zapewniających wysoką jakość usług ekosystemów.
1. Uświadamianie społeczeństwu roli zielonej i błękitnej infrastruktury w przestrzeni
miejskiej.
2. Zwiększenie bioróżnorodności i retencyjności terenów zieleni wraz ze wzrostem
ich powierzchni, tak by oferowały wyższej jakości usługi ekosystemów.
3. Poprawa gospodarowania wodą w mieście w wyniku:
 gromadzenia wody deszczowej (zbiorniki przydomowe lub publiczne),
 wprowadzania oczek wodnych,
 tworzenia terenów okresowo zalewanych wykorzystywanych na funkcje rekreacyjne i rolnicze,
 przywrócenia zdolności retencyjnych – zmniejszenia (likwidacji) powierzchni
nieprzepuszczalnych, zwiększenia udziału powierzchni biologicznie czynnej,
 tworzenia suchych kanałów ulgi (np. Kanał Gocławski i Kanał Wystawowy),
 wykorzystania wody deszczowej do podlewania w okresie suchym.
4. Wzmocnienie roli zielonej infrastruktury w wyniku:
 zakładania:
 zielonych dachów,
 zielonych ścian,
 ogrodów deszczowych,
 ogrodów sąsiedzkich;
 sadzenia drzew, w celu „wyciszenia” lokalnie silnego wiatru;
 zacieniania zielenią terenów publicznych.
Cel: Zapewnienie współpracy dotyczącej adaptacji do zmian klimatu na poziomie
lokalnym, regionalnym i krajowym.
1. Gromadzenie danych o występowaniu niekorzystnych zdarzeń klimatycznych oraz
skutkach ich występowania.
28
2. Stworzenie forum dyskusji o adaptacji na poziomie metropolii (służb reagowania i
planistów) w celu:
 podnoszenia świadomości samorządów lokalnych o współzależnościach w zakresie poszczególnych elementów klimatu w obszarze metropolitalnym Warszawy,
 wymiany informacji, doświadczeń, dobrych praktyk w zakresie działań adaptacyjnych i ich skuteczności.
3. Koordynacja działań na rzecz adaptacji do zmian klimatu w obszarze metropolitalnym Warszawy, takich jak:
 powołanie regularnie spotykającego komitetu koordynacyjnego działania adaptacyjne, służącego zintegrowanemu zarządzaniu z uwzględnieniem udziału
interesariuszy, np. poprzez zespoły złożone z reprezentantów różnych wydziałów w urzędach gminnych i powiatowych,
 wspólne prowadzenie działań edukacyjnych poświęconych hierarchii gospodarowania wodą czy postępowaniu przed powodzią, w jej trakcie i po niej,
 koordynacja dokumentów planistycznych dotyczących zmian klimatu i adaptacji (bezpośrednio i pośrednio),
 nadawanie wspólnej rangi adaptacji do zmian klimatu projektom realizowanym we współpracy między samorządami,
 tworzenie wspólnych programów i działań, których celem jest zwiększenie zaangażowania innych podmiotów w działania adaptacyjne (obywatele, NGO,
przedsiębiorcy oraz uczelnie wyższe, w tym techniczne) w prace nad adaptacją.
4. Wprowadzanie rozwiązań służących adaptacji do zmian klimatu, takich jak:
 identyfikacja i tworzenie w obszarze metropolitalnym terenów zalewanych w
okresie wysokiej wody z przeznaczeniem na funkcje rekreacyjne lub rolnicze,
 sformułowanie ograniczeń (ew. zakazu) zabudowy na terenach charakteryzujących się wysokim prawdopodobieństwem wystąpienia powodzi,
 usuwanie przeszkód na drodze wód powodziowych.
Cel: Zapewnienie możliwości bezpiecznego zagospodarowania lub gromadzenia
wody na terenie miasta.
1. Edukacja w zakresie hierarchii gospodarowania wodą.
2. Wspieranie przez miasto gromadzenia wody na terenach prywatnych i publicznych
poprzez: tworzenie zielonych dachów, odzyskiwanie powierzchni zabetonowanych w
celu retencji wody (np. trawniki deszczowe odzyskane z nadmiarowych powierzchni
jezdni i chodników, sadzenie drzew), tworzenie oczek wodnych, gromadzenie wody
deszczowej i jej wykorzystanie w okresie suchym.
3. Wprowadzenie podatku deszczowego w celu pozyskania środków, w szczególności
na wsparcie inwestycji prywatnych.
4. Rozwój i odtwarzanie sieci kanałów, rowów melioracyjnych i terenów okresowo
zalewanych odbierających wodę deszczową z powierzchni miasta.
5. Rozbudowa systemów przeciwdziałających powodzi, m.in. suchych kanałów ulgi,
terenów celowo zalewanych w okresie wysokiej wody z przeznaczeniem na funkcje
rekreacyjne lub rolnicze.
6. Przyznawanie pierwszeństwa powierzchniowym rozwiązaniom gromadzenia wody
29
opadowej.
Cel: Zapewnienie funkcjonowania infrastruktury technicznej oraz zaopatrzenia miasta w sytuacjach wystąpienia ekstremalnych zjawisk atmosferycznych.
1. Edukacja powszechna w zakresie zarządzania kryzysowego, w tym budowanie
świadomości i wiedzy na temat właściwego zachowania, np. konieczności tworzenia
zapasów przed okresem potencjalnych wystąpień ekstremalnych zjawisk pogodowych, pierwszej pomocy i ratowania życia.
2. Edukacja specjalistyczna wybranych grup (lekarze, kierowcy autobusów, taksówkarze) dotycząca procedur medycznych na wypadek ekstremalnych zjawisk atmosferycznych, pierwszej pomocy i ratowania życia.
3. Sprawny system monitorowania i powiadamiania na wypadek sytuacji kryzysowych, w tym zapewnienie informacji mieszkańcom o wystąpieniu danego zjawiska ze
wskazaniem możliwości uzyskania pomocy, scenariusze działań kryzysowych w skali
lokalnej społeczności, wpisanie ich w system miejski, tworzenie planów alternatywnych na wypadek awarii części systemów infrastruktury (rodzaje sieci, technologie,
rozmieszczenie sieci, systemy wykrywania i usuwania awarii, systemy zarządzania
kryzysowego).
4. Opracowanie planów oraz procedur mających podnieść odporność infrastruktury
technicznej na ekstremalne zjawiska pogodowe, a także ich wdrażanie, m.in. budowa
budynków i infrastruktury zabezpieczonych przed wysoką wodą (odpornych na zalanie) na terenach zalewowych czy przygotowanie się na czasowy brak energii elektrycznej, tzw. blackout.
5. Działania prewencyjne przeciwdziałające skutkom ekstremalnych zjawisk atmosferycznych, w tym gromadzenie wody deszczowej (zbiorniki przydomowe lub publiczne), zwiększanie przepustowości liniowych systemów kanalizacji deszczowej, tworzenie terenów celowo zalewanych w okresie wysokiej wody, prewencyjna przecinka
drzew przed okresem silnych wiatrów, ograniczenia w zużyciu wody kranowej w
okresach suchych, stosowanie OZE jako zasilania klimatyzacji oraz pomp ciepła, klimatyzowany transport publiczny, farmy hydrologiczne, sadzenie drzew wzdłuż ulic.
Cel: Ochrona zdrowia i życia ludzi na wypadek ekstremalnych zjawisk atmosferycznych – głównie upałów, powodzi i nawalnych deszczy oraz związanych z tym zagrożeń sanitarno-epidemiologicznych.
1. Identyfikacja grup ryzyka wśród mieszkańców Warszawy oraz realizacja działań
nakierowanych na ochronę tych grup, np. opieka w miejscu zamieszkania.
2. Edukacja o działaniach chroniących zdrowie i życie podczas zjawisk ekstremalnych,
np. przed powodzią i w jej trakcie, podczas upału.
3. Wskazywanie źródeł wiedzy (np. za pośrednictwem aplikacji) o niebezpiecznych
zjawiskach atmosferycznych (burze, wiatr, powódź, mróz, upał, smog).
4. Zwiększenie wiedzy służb o zagrożeniach związanych ze zdrowiem wynikających ze
zmian klimatu, np. poprzez przeszkolenie służb medycznych na wypadki ekstremalnych upałów, prowadzenie szkoleń i ćwiczeń podnoszących kwalifikacje służb i podmiotów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo i zdrowie mieszkańców.
30
5. Bieżący monitoring zagrożeń sanitarno-epidemiologicznych.
6. Publiczne działania obniżające dotkliwość ekstremalnych zjawisk atmosferycznych
dla zdrowia i życia, np. klimatyzowany transport publiczny, publiczne fontanny, zacienione zielenią tereny publiczne, publiczne poidełka z wodą wodociągową.
Cel: Wzmocnienie odpowiedzialnych działań lokalnych zapobiegających i usuwających skutki ekstremalnych zjawisk pogodowych ze szczególnym uwzględnieniem
silnego wiatru.
1. Aktywizacja urzędów dzielnic do działań adaptacyjnych.
2. Podnoszenie kwalifikacji służb i podmiotów odpowiedzialnych za usuwanie skutków występowania ekstremalnych zjawisk atmosferycznych.
3. Realizacja lokalnych inicjatyw wspólnotowych typu: odzyskiwanie powierzchni
zabetonowanych, miejsca zbiórki połamanych gałęzi i drzew (w tym kompostowniki),
sadzenie drzew w celu wyciszania lokalnego wiatru i retencji wody, ogrody sąsiedzkie, gromadzenie wody deszczowej.
4. Zapewnienie punktów pierwszej potrzeby na wypadek ekstremalnych zjawisk atmosferycznych z wybranymi narzędziami służącymi pomocy i informacjami dla
mieszkańców.
5. Udostępnienie mieszkańcom wiedzy o zieleni miejskiej, w szczególności o doborze
gatunków drzew pod kątem ich odporności na wiatr, o stanie ekologicznym drzew
itp.
31
7.
Współzależność Strategii adaptacji i dokumentów strategicznych
obowiązujących w Warszawie
Zagadnienia adaptacji do zmian klimatu i jego skutków dotyczą praktycznie wszystkich sfer funkcjonowania miasta i mają istotne znaczenie dla jakości życia i bezpieczeństwa
mieszkańców. W celu zidentyfikowania obszarów wspólnych dla Strategii adaptacji oraz innych dokumentów strategicznych Warszawy wybrano i przeanalizowano 19 dokumentów
obowiązujących lub będących na etapie aktualizacji bądź konsultacji (załącznik 5). Jedynie
Program ochrony środowiska dla m.st. Warszawy na lata 2017–2020 z perspektywą do 2023
roku odnosi się bezpośrednio do adaptacji do zmian klimatu. Natomiast w pozostałych dokumentach znajduje się wiele zagadnień i proponowanych działań dotyczących pośrednio
tych zagadnień. Mowa przede wszystkim o:
 Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m.st. Warszawy
ze zmianami (wersja z 2014 roku),
 Planie zarządzania kryzysowego m.st. Warszawy,
 Planie działań na rzecz zrównoważonego zużycia energii dla Warszawy w perspektywie
do 2020 roku,
 Planie gospodarki niskoemisyjnej dla m.st. Warszawy,
 Programie inwestycyjnym do Planu gospodarki niskoemisyjnej dla m.st. Warszawy,
 Polityce rozwoju systemu wodociągowo-kanalizacyjnego w Warszawie do 2025 roku.
Z analizy tej wynika, że niedostrzegane są przede wszystkim zagrożenia, jakie niosą ze
sobą zmiany klimatu dla zdrowia mieszkańców, oraz konieczność dostosowania do nich systemu ochrony zdrowia22. Tematyka ta wiąże się również ściśle z potrzebami szerszej edukacji
na rzecz zrozumienia zagrożeń klimatycznych i sposobów przeciwdziałania nim.
Na rys. 13 przedstawiono schemat powiązań, jakie występują albo powinny występować
pomiędzy Strategią adaptacji a innym dokumentami strategicznym Warszawy.
22
Zmiany klimatu mogą pośrednio wpływać na zdrowie poprzez tworzenie warunków do wzrostu zanieczyszczeń powietrza
i wody, rozwoju bakterii powodujących zakażenia pokarmowe (np. salmonelli), a także chorób zakaźnych przenoszonych
przez owady (np. boreliozy). Bardziej wrażliwe na choroby klimatozależne są grupy zwiększonego ryzyka, takie jak osoby
starsze, chorzy, osoby niepełnosprawne, osoby bezdomne i ubogie oraz dzieci. W obszarze ochrony zdrowia zmiany klimatu
mogą najsilniej objawić się w postaci zwiększonej zachorowalności na raka skóry i zgonów na czerniaka oraz zgonów związanych z chorobami układu krążenia i oddechowego. Wraz z wydłużeniem się sezonów pylenia roślin nasilą się objawy alergiczne. W oparciu o Strategiczny plan adaptacji dla sektorów i obszarów wrażliwych na zmiany klimatu do roku 2020 z perspektywą
do
roku
2030,
Ministerstwo
Środowiska,
Warszawa,
październik
2013,
https://bip.mos.gov.pl/fileadmin/user_upload/bip/strategie_plany_programy/Strategiczny_plan_adaptacji_2020.pdf [dostęp 31.01.2017].
32
8.
Co dalej?
W wyniku przeprowadzonych konsultacji społecznych w 16 rejonach miasta przygotowany zostanie projekt Strategii adaptacji do zmian klimatu dla m.st. Warszawy do roku
2030 z perspektywą do roku 2050. Celem konsultacji jest znalezienie właściwych, ze względu
na lokalną specyfikę i uwarunkowania, rozwiązań problemów związanych ze skutkami zmian
klimatu w mieście. Dzięki temu w ramach projektu Strategii adaptacji w stosunku do założeń
wzbogacona zostanie część dotycząca działań na rzecz adaptacji miasta do zmian klimatu.
Zostanie ona opracowana w formie harmonogramu, wraz z instytucjami odpowiedzialnymi
za ich realizację oraz przewidywanym mechanizmem finansowania. Do dyspozycji pozostaje
wiele źródeł ewentualnego finansowania przedsięwzięć adaptacyjnych, co obrazuje poniższe
zestawienie (tab. 2), oraz budżet miasta, partycypacyjny, spółdzielni i wspólnot mieszkaniowych, a także przedsiębiorstw. Ważne jednak jest uwzględnienie specyfiki działań na rzecz
ograniczenia podatności miasta na zmiany klimatu, gdyż większość z nich ma charakter długoterminowy. W tym celu wykorzystane zostaną takie instrumenty, jak wieloletnia prognoza
finansowa lub wieloletni program inwestycyjny. Mechanizmy pozwolą władzom Warszawy
na planowanie wydatków w dłuższym horyzoncie czasowym.
33
Rys. 13. Powiązania pomiędzy Strategią adaptacji a dokumentami strategicznymi dotyczącymi Warszawy
Tab. 2. Możliwości finansowania działań adaptacyjnych (poza budżetem miasta, spółdzielni i
wspólnot mieszkaniowych oraz przedsiębiorstw)
Źródło: Wytyczne do przygotowania miejskiej strategii adaptacyjnej, Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice 2014.
Projekt Strategii adaptacji będzie zawierał także system wskaźników umożliwiających
monitoring jej wdrażania. W tym celu stworzona zostanie jednolita, służąca temu baza danych. System ten obejmować będzie zarówno zmiany w zakresie zagrożeń, jak i podatność
miasta na zmiany klimatu, ale przede wszystkim zobrazuje przygotowanie miasta do nich i
związanych z nimi ekstremalnych zjawisk pogodowych. Osiągnięte wartości monitorowanych
wskaźników stanowić będą podstawę do aktualizacji Strategii adaptacji co trzy lata.
Projekt strategii, po kolejnych konsultacjach społecznych obejmujących całe miasto,
zostanie zaprezentowany i poddany dyskusji podczas spotkania Zespołu ds. Klimatu przy Prezydencie m.st. Warszawy. Po jego pozytywnym zaopiniowaniu i wprowadzeniu zasugerowanych zmian Strategia adaptacji będzie przedmiotem obrad i uchwały Rady Miasta.
Jednak działania adaptacyjne to nie tylko aktywności władz miasta. Konieczne jest,
aby przedsiębiorstwa i społeczności lokalne, spółdzielnie i wspólnoty mieszkaniowe, grupy
obywateli oraz pojedyncze jednostki włączyły się do działania na rzecz adaptacji. Samoorganizacja i pomoc sąsiedzka w sytuacjach kryzysowych jest niezbędna.
str. 35
Załączniki
str. 36
Zał. 1
1. Lista osób zaangażowana w przygotowanie opracowań naukowych do
Strategii adaptacji
Komitet konsultantów naukowych ADAPTCITY:
prof. Barbara Szulczewska – Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
prof. Halina Lorenc – Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej
prof. Tadeusz Markowski – Uniwersytet Łódzki
prof. Szymon Malinowski – Uniwersytet Warszawski
Autorzy opracowań:
Uniwersytet Warszawski
dr hab. Elwira Żmudzka
dr hab. Artur Magnuszewski
dr Małgorzata Liszewska
dr Maciej Lenartowicz
mgr Kinga Nelken
mgr Krystyna Konca-Kędzierska
dr Bogumił Jakubiak
Bartosz Niezgódka
mgr Kamil Leziak
mgr Paweł Milewski
Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN
prof. dr hab. Krzysztof Błażejczyk
dr Magdalena Kuchcik
dr Jarosław Baranowski
mgr Jakub Szmyd
mgr Jakub Kosowski
Instytut Geodezji i Kartografii
prof. dr hab. Katarzyna Dąbrowska-Zielińska
dr inż. Agata Hościło
mgr Monika Tomaszewska
mgr Wojciech Kiryła
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
dr Joanna Adamczyk
str. 37
mgr inż. Maciej Wasilewski
dr inż. Adam Pirowski
Państwowy Zakład Higieny
prof. Bogdan Wojtyniak
dr Daniel Rabczenko
Wojciech Seroka
oraz
mgr Karol Paradowski
str. 38
Zał. 2
2. Lista opracowań naukowych wykonanych na potrzeby Strategii adaptacji
Opracowanie
Zmienność zjawisk meteorologicznych na terenie
Warszawy
Autorzy
prof. dr hab. Krzysztof Błażejczyk
dr Magdalena Kuchcik, mgr Paweł Milewski, dr Jarosław Baranowski, mgr Jakub Szmyd, mgr Jakub Kosowski
Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN
Mapa współczesnych zagrożeń klimatycznych
m.st. Warszawy wraz z komentarzem
dr hab. Elwira Żmudzka, dr hab. Artur Magnuszewski,
prof. UW, dr Maciej Lenartowicz, mgr Kinga Nelken,
mgr Kamil Leziak
Zmienność czasowa i zróżnicowanie przestrzenne
podstawowych elementów klimatu w wybranych
punktach pomiarowych na terenie Warszawy (1981–
2014)
dr hab. Elwira Żmudzka
Klimat Warszawy w 21. wieku
dr Małgorzata Liszewska
mgr Krystyna Konca-Kędzierska
dr Bogumił Jakubiak
Bartosz Niezgódka
Opracowanie zestawu map:
•
mapy zróżnicowania pod względem powierzchni przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych dla
wód opadowych obszaru m.st. Warszawy wraz z jej
interpretacją
•
mapy zróżnicowania intensywności (gęstości)
zabudowy dla różnych części m.st. Warszawy wraz z
opisem
•
mapy zróżnicowania pod względem jakości i
stanu terenów zielonych m.st. Warszawy (jakość
zieleni miejskiej na podstawie wskaźnika NDVI i/lub
innych opracowywanych na podstawie zdjęć lotniczych lub satelitarnych) wraz z jej interpretacją
•
przygotowanie kompozycji zdjęć satelitarnych pokazujących temperaturę oraz albedo powierzchni m.st. Warszawy wraz z legendą
prof. dr hab. Katarzyna Dąbrowska-Zielińska
dr inż. Agata Hościło
mgr Monika Tomaszewska
mgr Wojciech Kiryła
Rozpoznanie terenów biologicznie czynnych miasta
stołecznego Warszawy, ze szczególnym uwzględnieniem systemu przyrodniczego Warszawy (SPW)
dr Joanna Adamczyk
mgr inż. Maciej Wasilewski
dr inż. Adam Pirowski
Instytut Geodezji i Kartografii
str. 39
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
Analiza związku umieralności mieszkańców Warszawy z poziomem maksymalnej temperatury dziennej w
latach 2008–2013
dr Bogdan Wojtyniak, prof. nadzw. NIZP-PZH
dr Daniel Rabczenko
Wojciech Seroka
Państwowy Zakład Higieny
Mapa interwencji straży pożarnych w latach 2008–
2013 na podstawie danych dostarczonych przez Państwową Straż Pożarną w Warszawie
mgr Karol Paradowski
Wstępny raport monitoringu środowiskowego na
potrzeby projektu ADAPTCITY
dr Andrzej Kassenberg
Fundacja Instytut na rzecz Ekorozwoju
str. 40
Zał. 3
3. Lista osób wchodzących w skład Warszawskiego Okrągłego Stołu ds. Adaptacji do Zmian Klimatu (WOSAK)
1. dr hab. inż. Artur Badyda – Wydział Instalacji Budowlanych, Hydrotechniki i Inżynierii Środowiska Politechniki Warszawskiej
2. Dariusz Bartoszewicz – Agora SA
3. Justyna Biernacka – Fundacja Blisko
4. Robert Buciak – Stowarzyszenie „Zielone Mazowsze”
5. Leszek Drogosz – dyrektor Biura Infrastruktury Urzędu m.st. Warszawy
6. Joanna Erbel – Fundacja Blisko
7. Marlena Happach – dyrektor Biura Architektury i Planowania Przestrzennego Urzędu m.st.
Warszawy
8. dr Andrzej Kassenberg – Fundacja Instytut na rzecz Ekorozwoju
9. Paweł Lisicki – zastępca dyrektora Biura Ochrony Środowiska Urzędu m.st. Warszawy
10. Zbigniew Malisz – dyrektor Warszawskiego Oddziału Polskiego Związku Firm Deweloperskich
11. Karolina Maliszewska – członek Zarządu Fundacja Sendzimira
12. Paweł Malka – Biuro Ochrony Środowiska Urzędu m.st. Warszawy
13. Rafał Mańkowski – Polska Izba Ubezpieczeń
14. Marta Mikiewicz – kierownik Działu Ochrony Środowiska w Miejskim Przedsiębiorstwie Wodociągów i Kanalizacji w m.st. Warszawie
15. kpt. Kacper Papis – Wydział Operacyjno-Szkoleniowy Komendy Miejskiej Państwowej Straży
Pożarnej m.st. Warszawy
16. dr Katarzyna Sadowy – Oddział Warszawski Stowarzyszenia Architektów Polskich
17. Artur Sieprawski – Biuro Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego Urzędu m.st. Warszawy
18. dr Wojciech Szymalski – prezes Fundacji Instytut na rzecz Ekorozwoju
str. 41
Zał. 4
Nieprzepuszczalność
Gęstość zabudowy
Udział terenów
zabudowanych
i zurbanizowanych
Albedo
Wskaźnik zieleni
Średnia temperatura
Sytuacja
Z powierzchnią
biologicznie czynną
Zagrożenie
powodziowe
Liczba
nocy
ciepłych
Zagrożenie
podtopieniami
Okresy bezopadowe
Przyrost jednostek
mieszkalnych
Miejska wyspa
ciepła
(średnio)
Udział terenów
zielonych i lasów
DZIELNICA
4. Ocena poszczególnych informacji i wskaźników służąca określeniu stopnia zagrożenia ryzykiem klimatycznym
Warszawy według dzielnic
średnia
b. duża i
duża
średnia i
słaba
wysoki
wysokie
średni
wysoka
b. zła
brak
średnia
niskie
mała
duży
mała
wysoki
niski
wysokie
średni
wysoka
b. zła
średnie
mała
niskie
mała
b. duży
mała
średni
b. duża i
duża
b. duża i
duża
b. duża i
duża
b. duża i
duża
b. duża i
duża
b. duża i
duża
b. duża i
duża
b. duża i
duża
b. duża i
duża
średnia i
słaba
średnia i
słaba
średni
średnie
b. wysoki
średnia
zła
średnia
duży
mała
b. wysoki
wysokie
wysoki
średnia
b. zła
średnia/duża
b. duży
mała
średni
b.
wysoki
b.
wysoki
b.
wysoki
średni
średnie
średni
wysoka
dobra
brak
b. duża
nisko/
średnie
średnie/
niskie
średnie
mała
wysoki
brak/
średnie
brak/duże
średnia/mała
mała
średnia
wysoki
wysoka
dobra
duże/brak
duża
średnie
średnia/duża
średni
mała
średni
wysoka
średnie
średnia
średnie
średnia
średni
duża
średni
średnie
b. wysoki
średnia
średnia
pn
średnia
brak
mała
niskie
średnia
mały
brak
b. wysoki
b.
wysoki
średni
niskie
niski
wysoka
zła
b. duża
średnie
średnia
mały
duża
wysoki
wysokie
wysoki
wysoka
b. zła
brak/
średnie
brak
średnia
średnia
duży
brak
wysoki
wysoki
wysokie
niski
dobra
brak
średnia
średnia
średni
brak
niski
średni
wysokie
średni
b.
wysoka
średnia
średnie/
niskie
średnie
b. zła
brak
średnia
średnia
duży
mała
b. wysoki
niski
średnie
wysoki
niska
b. zła
brak/duże
mała
wysokie/
niskie
średnie/
niskie
b. duża/duża
średni
brak
b. wysoki
średnia i
słaba
niski
niskie
b. wysoki
niska
dobra
brak
mała
niskie
duża
mały
brak
b. wysoki
BEMOWO
niska
BIAŁOŁĘKA
średnia
BIELANY
wysoka
MOKOTÓW
wysoka
OCHOTA
PRAGA POŁUDNIE
PRAGA POŁUDNIE(Pn)
wysoka
wysoka
niska
REMBERTÓW
wysoka
ŚRÓDMIEŚCIE
średnia
TARGÓWEK
wysoka
URSUS
średnia
URSYNÓW
niska
duża
WAWER
niska
WESOŁA
str. 42
niska
WILANÓW
średnia
WŁOCHY
wysoka
WOLA
wysoka
ŻOLIBORZ
średnia i
słaba
b. duża i
duża
b. duża i
duża
b. duża i
duża
niski
wysoki
b.
wysoki
b.
wysoki
b.
wysokie
b.
wysokie
średnie
niski
średnia
zła
duże/brak
średnia
duża
duży
brak
niski
duża
niskie/
średnie
niskie
niski
wysoka
zła
brak
średnia
mały
mała
niski
średni
wysoka
dobra
brak
b. duża
średnie
średnia
b. duży
duża
b. wysoki
średnie
średni
średnia
średnia
brak/
średnie
duża
średnie
średnia/niska
mały
duża
wysoki
str. 43
Zał. 5
5. Lista analizowanych dokumentów strategicznych Warszawy
1. Plan działań na rzecz zrównoważonego zużycia energii dla Warszawy w perspektywie do
2020 roku (SEAP)
2. Plan gospodarki niskoemisyjnej dla m.st. Warszawy (PGN)
3. Program inwestycyjny do Planu gospodarki niskoemisyjnej dla m.st. Warszawy
4. Plan działań na rzecz odnawialnych źródeł energii dla Warszawy
5. Polityka energetyczna m.st. Warszawy do 2020 roku
6. Strategia zrównoważonego rozwoju systemu transportowego Warszawy do 2015 roku i na
lata kolejne
7. Warszawska polityka mobilności
8. Uchwała nr 162/13 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 28 października 2013
roku w sprawie programu ochrony powietrza dla strefy aglomeracja warszawska, w której został przekroczony poziom dopuszczalny dla pyłu zawieszonego PM2,5
9. Uchwała nr 186/13 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 25 listopada 2013 roku
w sprawie programu ochrony powietrza dla strefy aglomeracja warszawska, w której zostały przekroczone poziomy dopuszczalne pyłu zawieszonego PM10 i dwutlenku azotu w
powietrzu
10. Uchwała nr 184/13 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 25 listopada 2013 roku
w sprawie programu ochrony powietrza dla stref województwa mazowieckiego, w których został przekroczony poziom docelowy benzo(a)pirenu w powietrzu
11. Strategia zintegrowanych inwestycji terytorialnych dla Warszawskiego Obszaru Funkcjonalnego 2014–2020+
12. Zintegrowany program rewitalizacji miasta stołecznego Warszawy do 2022 roku
13. Polityka rozwoju systemu wodociągowo-kanalizacyjnego w Warszawie do 2025 roku
14. Program ochrony środowiska dla m.st. Warszawy na lata 2017–2020 z perspektywą do
2023 roku (POŚ)
15. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m.st. Warszawy
ze zmianami (wersja z 2014 roku)
16. Wieloletnia prognoza finansowa m.st. Warszawy na lata 2016–2042
17. Plan zarządzania kryzysowego m.st. Warszawy
18. Program rozwoju edukacji w Warszawie w latach 2013–2020
19. Strategia rozwoju miasta stołecznego Warszawy do 2020 roku
str. 44

Strategia adaptacji do zmian klimatu dla m.st. Warszawy

Transkrypt

Podobne dokumenty

Filipiny: negatywny wpływ zmian klimatu na rolnictwo

Adaptacja do zmian klimatu

Kilka słów o zmianach klimatu Co słychać w projekcie

Inżynieria i Gospodarka Wodna Nazwa przedmiotu: Współczesne

AGENDA*

Czas na solidarność klimatyczną

1.Pojęcie przyrody i jej zasobów. 2.Środowisko – definicja i rodzaje

Globalne ocieplenie - Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni PAN