Przykładowe rozwiązania socjoterapeutyczne w profilaktyce dzieci
Transkrypt
Przykładowe rozwiązania socjoterapeutyczne w profilaktyce dzieci
MAŁGORZATA GIEC Przykładowe rozwiązania socjoterapeutyczne w profilaktyce dzieci agresywnych W poniższym artykule chciałabym omówić niezwykle istotną rolę osobowości nauczyciela w zapobieganiu oraz terapii agresji. Przedstawiam również metodę dramy w pracy z dziećmi, a także opisuję terapeutyczny wpływ muzyki oraz bajek na zachowania agresywne . Wszystkie z podanych rozwiązań sama wielokrotnie stosowałam w pracy ze swoimi uczniami. Nauczyciel powinien posiadać odpowiednią wiedzę, aby potrafił zdać sobie sprawę z tego, że agresja to nie tylko bójki, scysje, ale także nieodpowiednie słowa, spojrzenia, czy też gesty. Musimy być autorytetem i wzorem do naśladowania dla swoich uczniów. W praktyce uważam iż skuteczniejsze jest ignorowanie zachowań agresywnych, przy jednoczesnym nagradzaniu zachowań pożądanych. Oddziaływanie wychowawcze nauczyciela powinno opierać się na : -umiejętności wytwarzania przez nauczyciela odpowiedniej atmosfery w pracy z uczniami, - zdolności zapobiegania konfliktom oraz szybkim ich likwidowaniu, Nauczyciel pomaga dziecku jeżeli: • stara się zrozumieć dziecko, • traktuje zachowanie dzieci jako wyraz jego problemów, a nie złej woli, • postępuje tak, aby dziecko mogło mu zaufać i czuć się bezpieczne, • znajduje czas na indywidualny kontakt z dzieckiem, • potrafi wysłuchać bez wygłaszania potępiających uwag, • jest w stanie zachować pełną dyskrecję, • posiada takt i dużo cierpliwości, • pomaga dziecku odkryć jego wartości, • pomaga dziecku odnaleźć miejsce w grupie rówieśników, • potrafi nawiązać współpracę z rodzicami dziecka. Proponuję zamiast stosowania kar i nagród informowanie dziecka o naszych uczuciach, myślach i pragnieniach związanych z jego osobą i jego postępowaniem np. "cieszę się, że tak postąpiłeś", "jestem z ciebie dumna", "jestem zadowolona, wzruszona, szczęśliwa", "nie lubię, gdy się tak zachowujesz", "jestem oburzona, zdenerwowana", "jest mi przykro, źle, smutno", przy jednoczesnym okazywaniu dziecku szacunku i miłości. ● Drama metodą pracy z dziećmi przejawiającymi zachowania agresywne. Uważam iż drama jest swego rodzaju procesem badawczym, w którym biorący udział aktywizują zarówno umysł jak i emocje wyrażające się w sposób bezpośredni w działaniu. Drama propaguje swobodną twórczość dziecka. Nie jest narzucona ani oparta na żadnym scenariuszu. Pozwala w bezpieczny sposób rozwinąć nie tylko wyobraźnię, fantazję, ale przede wszystkim wrażliwość emocjonalną dziecka. Służy osiągnięciu nadrzędnego celu, jakim jest rozwijanie dziecka i doskonalenie w nim pozytywnych zmian. Metoda ta odwołuje się do indywidualności każdego dziecka i jego przeżyć. Pełni rolę terapeutyczną, gdyż pozwala bliżej poznać swoich wychowanków i zrozumieć ich uczucia. Dzięki rozpoznawaniu, wyrażaniu, nazywaniu emocji uczeń pozbywa się lęku czy agresji, dowiaduje się, co przeżywają jego koledzy i koleżanki. Brak możliwości wyrażania swoich emocji jest przyczyną życia w napięciu, a to często bywa przyczyną szukania zapomnienia w agresywnych zachowaniach. Dzieci dysponując pewnym zasobem pojęć moralnych, stają się zdolne do kwalifikowania zachowań w kategoriach dobra i zła. W dramie w działaniu z rolami, istnieje bezpośrednia możliwość obserwacji różnych zachowań, swoich własnych i innych dzieci. Mamy okazję dokonania analizy, jakie jest źródło powstałych reakcji, co jest w nich pozytywne, a co nie właściwe i jak należy to zmienić. Widzimy jak zachowują się inni i możemy skorzystać z dobrych wzorców. Zaś nasze błędy nie przynoszą, co jest cudowną właściwością dramy, żadnych nieodwracalnych konsekwencji. Poza tym istnieje możliwość dokonania natychmiastowej korekty zachowań. Drama polega na stwarzaniu sytuacji, zarysowywaniu problemów i próbie rozwiązywania ich przez aktywne wchodzenie w rolę. Podstawowym wymogiem jest autentyczne bycie w sytuacji i zaangażowanie. Drama jest przede wszystkim formą pracy, czego powinni być świadomi nauczyciele. Wymaga poważnego podejścia, bo tylko wtedy może przynieść efekty. Z agresji się nie „wyrasta". Jeśli nie zostanie ona dostrzeżona i rozpoznana, stanie się wzorem reakcji, a wtedy jej poziom będzie wraz z wiekiem wzrastać. Prawie pewne jest, że dzieci sprawiające kłopoty w przedszkolu, kilka lat później w szkole będą miały kłopoty znacznie poważniejsze. Dzieci biorące udział w dramie pogłębiają swoje przeżycia i realizują się twórczo, uczą się analizować różne reakcje: pozytywne, negatywne ,a jednocześnie dokonują korekty zachowań. Nauczyciel prowadząc takie zajęcia , może swoimi uwagami i komentarzami pomagać dzieciom rozumieć swoje emocje, nazywać je oraz rozwijać umiejętność wejrzenia w siebie samych . Jeśli chodzi o cele dramy to przede wszystkim rozwija: 1.Wszechstronny rozwój osobowości, ekspresji i uczuciowości; • Kształci wrażliwość uczniów; • Doskonali umiejętności rozmowy o uczuciach: własnych, wewnętrznych przeżyciach, stanach, lekach, kłopotach i radościach; • Wyraża stany psychiczne, uzewnętrznia uczucia; • • • Uświadamia własną indywidualność przy poszanowaniu odrębności innych; Kształci określone zachowania społeczne; Panuje nad emocjami, koncentracją, współdziałaniem w grupie; 2.Integruje zespół klasowy; • Wytwarza poczucie bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania w grupie; • Budzi wieź emocjonalną z rówieśnikami i nauczycielem; 3.Kształci umiejętność rozwiązywania konfliktów społecznych i rozwiązywanie problemów w grupie. Ćwiczenia z dramą należy rozpocząć od technik najprostszych. Szczególny nacisk należy położyć na ćwiczenia rozwijające wrażliwość zmysłów słuchu , wzroku, węchu, dotyku. Przed zajęciami należy ustalić reguły gry, temat powinien być ciekawy i bliski dzieciom. Nauczyciel pełni funkcję doradcy, czasami inicjuje improwizację, kieruje się zasadą kontrastu i niespodzianki. Powyższe zasady i stosowanie ich pozwoli na utrzymanie zainteresowania i pobudzi uczestników do aktywności i wywołania pożądanych przeżyć. Najczęściej stosowanymi ćwiczeniami są: • Rozmowa • Wywiad • Ćwiczenia pantomimiczne • Improwizacje • Inscenizacja • Rzeźba • Film • Rysunek • Ćwiczenia głosowe • List • Dziennik lub pamiętnik W grupie pracującej metodą dramy dzieci uczą się przede wszystkim współpracy, bycia ze sobą , wzajemnej akceptacji, znika wstydliwość, a w jej miejsce pojawia się otwartość, szczerość, pewność siebie, umiejętność dzielenia się i pomagania sobie. W dramie każdy odnosi sukces. Nie ma tu, bowiem nieważnych ról, nie jest to teatr, nie chodzi tu o wyreżyserowane popisy aktorskie, więc nie ma tu ról, które mogłyby być źle zagrane. Na spotkaniach terapeutycznych nie oceniamy postępowania bohaterów scenek, jak również zachowania samych dzieci. Joanna Danielewska w książce pt. "Agresja u dzieci - szkoła porozumienia" opracowała szczegółowy program terapii pedagogicznej dla dzieci zagrożonych agresją, i to zarówno dla agresorów jak i ofiar. Podstawy teoretyczne tej terapii oparła na wieloaspektowym ujęciu osobowości człowieka, jako jednostki społecznej, wykorzystała zarówno elementy założeń koncepcji behawioralnej, psychoanalitycznej, humanistycznej i poznawczej. Jako podstawową metodę pracy z 4-6osobowymi grupami dzieci wybrała psychodramę, polegającą na odgrywaniu przez pacjentów w sytuacji terapeutycznej pewnych ról i udramatyzowanych zdarzeń, przy czym opracowane wcześniej przez autorkę scenki miały być odgrywane przez tę samą grupę wielokrotnie, aby umożliwić wszystkim wczucie się w przeżycia różnych postaci. Jako zasadę terapii przyjęła, że w żadnym wypadku nie należy łączyć w jednej grupie terapeutycznej sprawców i ofiar agresji. Założyła, że dla właściwego przebiegu terapii konieczne jest stworzenie takich społecznych warunków, które sprzyjałyby zaspokojeniu potrzeby kontaktów z rówieśnikami i jednocześnie dawały możliwość wyuczenia nowych rodzajów reakcji na bodźce dotychczas wywołujące zachowania niepożądane. Uczenie się polega tu na samodzielnym znalezieniu drogi rozwiązania danej sytuacji i dopiero następnie na ćwiczeniu. Zatem reasumując mogę dodać iż drama polega na tym, że dziecko jest sobą w nowej, nie znanej mu, odmiennej od codziennego życia sytuacji lub stara się być w sytuacji jakiejś określonej postaci. Działanie to powinno odbywać się całkowicie intuicyjnie, bez wcześniejszego przygotowania, aby przeżycia i wrażenia uczestników były możliwie najgłębsze. Materiałów do tworzenia i odgrywania ról dostarczają przede wszystkim teksty literackie, postaci z filmu, czy bajek. Drama pozwala na otwarcie się, poznawanie i rozwijanie swoich możliwości poprzez odwołanie się do indywidualności każdego człowieka. Rozwija wyobraźnię, fantazję, wrażliwość emocjonalną oraz plastykę ciała. Sądzę ,że jest metodą godną wykorzystywania w codziennej praktyce szkolnej. ● Terapeutyczne zastosowanie muzyki w pracy z dziećmi przejawiającymi zachowania agresywne. Ważne znaczenie terapeutyczne w pracy z dziećmi z przejawem agresji posiadają różne metody pracy. Szczególne jednak kojący wpływ wywiera muzykoterapia. Muzyka obecna jest w życiu każdego z nas niemalże wszędzie. Uprzyjemnia czas, bawi, nastraja pobudza, koi. Posiada zatem istotne znaczenie terapeutyczne, ma bowiem wpływ na cały nasz organizm. Warto zwrócić uwagę na to, iż sfera emocjonalna jest tą sferą, na którą muzyka oddziałuje szczególnie intensywnie. Dlatego też specyfiką muzykoterapii jest dostarczanie przeżyć emocjonalnych odpowiednio kształtowanych przez muzykę. Wpływ muzyki na sferę emocjonalną jest faktem niezaprzeczalnym, potwierdzonym w badaniach fizjologów. Połączenie organu słuchu ze wzgórzem i układem limbicznym warunkuje bezpośredni wpływ muzyki na emocje. Muzyka może powodować np. aktywizowanie i wyzwalanie emocjonalnych procesów. Ułatwia ona wydobycie nieraz tłumionych przeżyć człowieka. Zastosowanie odpowiednio dobranej muzyki może spowodować odreagowanie uczuć agresywnych. Każde zajęcia muzyczne i muzykoterapeutyczne dzieci opierają się na wykorzystaniu wszystkich podstawowych form działalności muzycznej. Istotny jest tutaj ruch przy muzyce gdyż zaspakaja u dzieci potrzebę bycia aktywnym . Warto zauważyć ,że dzieci przejawiające zachowania agresywne lubią improwizować ,tworzyć i wykonywać muzykę bez wcześniejszego przygotowania. Uwielbiają również grę na instrumentach. Instrumenty perkusyjne silnie inspirują dziecko do poszukiwania coraz to nowszych dźwiękowych środków wyrazu. Zabawa pojedynczymi dźwiękami z czasem przeradza się w tworzenia własnych rytmów lub melodii, dając tym samym początek spontanicznej instrumentalnej grze. Muzycznym tłem zajęć zwykle jest muzyka zróżnicowana melodycznie i rytmicznie, odtwarzana z magnetofonu lub w wykonaniu muzykoterapeuty(nauczyciela).Utwory muzyczne, których słuchają uczestnicy podczas zajęć, to utwory Mozarta i Vivaldiego ,a także spokojna muzyka elektroniczna . Uzupełnieniem może być muzyka z repertuaru zespołów dziecięcych i młodzieżowych. Sama wielokrotnie w pracy z dziećmi wprowadzam elementy terapii muzyką. Zajęcia takie spotykają się za każdym razem z sympatią i zaangażowaniem ze strony moich uczniów. ● Bajki terapeutyczne w pracy z dziećmi przejawiającymi zachowania agresywne. Bajki to najbliższe dziecku utwory ,w których świat realny miesza się z fantastycznym i razem tworzą zrozumiałą rzeczywistość .W świecie bajek można spotkać przyjaciół ,przeżyć wspaniałe przygody ,a przede wszystkim pozbyć się lęku. Rozwiązanie trudnych emocjonalnie sytuacji może okazać się –dzięki bajkom przyjemne ,a nawet radosne. Według M. Molickiej „bajka terapeutyczna ma następujące cele: • zastępczo zaspakaja potrzeby, dowartościowuje dziecko, które jest w trudnej sytuacji • daje wsparcie poprzez zrozumienie, akceptację, budowanie pozytywnych emocji, nadziei, przyjaźni, jaką zapewniają bajkowe postacie • przekazuje odpowiednią wiedzę o sytuacji lękowej i wskazuje sposoby radzenia sobie z nimi. Bajki terapeutyczne pokazują inny sposób myślenia i co się z tym wiąże inny sposób odczuwania i reagowania. Nie narzucają sposobów działania. Bohater nie jest podobny do dziecka. Podobieństwo dotyczy sytuacji i doświadczenia podobnych emocji. Dziecko słuchając tych bajek nie czuje się zagrożone ani ośmieszone. Opisywanie stanów emocjonalnych w bajkach sprzyja kształtowaniu empatii, rozumieniu siebie i innych, ułatwianiu komunikacji, a tym samym skłanianiu do niesienia pomocy. Bajki wskazują na sposoby radzenia sobie w trudnych okolicznościach, takich jak: rozwód rodziców, alkoholizm w rodzinie, pobyt w przedszkolu, nowe dziecko w rodzinie, kompromitacja. Bajki terapeutyczne pozwalają bez lęku spojrzeć na swoje problemy i uczą, jak pomagać sobie samemu w trudnych sytuacjach .Cudowny świat bajek pozwala odmienić zdarzenia, odczarować je poprzez powiązanie przyczyn z ich skutkami, czyli objawami lękowymi Bajka pobudza do emocjonalnego zaangażowania się w uczucia ,jakich doświadczają bohaterowie. Uwrażliwia na los ludzi, zwierząt ,a nawet upersonifikowanych roślin i przedmiotów. ,,Dziecko staje się wrażliwsze na zło ,niesprawiedliwość , ból’’ Dzięki bajce dziecko może też w sposób zastępczy zaspokoić swe potrzeby psychiczne-poczuć się kochane i akceptowane . ● Przykłady ćwiczeń własnych metodą dramy w pracy z dziećmi w nauczaniu zintegrowanym. W swojej pracy z uczniami bardzo często wykorzystuję metodę dramy. Dzieci bardzo lubią takie zajęcia .Zawsze cieszą się one dużą sympatią. Dzieje się tak dlatego iż drama opiera się na naturalnej skłonności do naśladownictwa i zabawy. Pozwala dzieciom na otwarcie się. Dzięki niej można zmieniać złe nawyki w zachowaniu uczniów oraz uwrażliwiać ich na problemy otaczającego świata. Z moich obserwacji wynika, że uczenie i wychowywanie przez dramę daje uczniom zadowolenie. Pierwsze ćwiczenia w pracy z dziećmi mogą dotyczyć wyciszania i rozwijania ich koncentracji. Wykorzystywałam zawsze jednocześnie pięć podstawowych zmysłów: słuch, wzrok, dotyk, smak, węch. 1.Ćwiczenia słuchowe polegały na wsłuchaniu się w dźwięki dochodzące z dalszego i bliższego otoczenia, wyizolowaniu pojedynczego dźwięku, aż po wsłuchanie się w swój oddech, np. a) Posłuchaj dźwięków dochodzących z zewnątrz budynku. b) Posłuchaj dźwięków wewnątrz budynku. c) Posłuchaj dźwięków wewnątrz sali. d) Wsłuchaj się w swoje oddychanie. Po wykonaniu tych ćwiczeń uczniowie byli bardziej skupieni, gotowi do przyjęcia kolejnych informacji. Kolejne ćwiczenia polegały na powtórzeniu ćwiczeń od „a” do „c” z uzupełnieniem: spróbuj zidentyfikować każdy pojedynczy dźwięk, gdy go sobie uświadomisz. Powtarzanie tego typu ćwiczeń powodowało wzrost koncentracji dzieci. Chcąc ją dalej rozwijać dzieliłam dzieci na pary. Jedna osoba wywoływała dźwięki, druga słuchała z zamkniętymi oczyma, po czym słuchający albo powtarzał to samo, albo identyfikował usłyszane dźwięki. Dzieci naśladowały także ruch, gest, mimikę twarzy. 2.Ćwiczenia wykorzystujące wzrok polegały na zapamiętywaniu konkretnych przedmiotów, kolorów w otoczeniu . 3.Ćwiczenia związane z dotykiem przeprowadzałam, gdy wszyscy mieli zamknięte oczy i podawałam polecenia, np. dotknij powierzchni ławki, sprawdź czy jest twarda, delikatna, zimna, itp. Opisz swoje odczucia. 4.Poprzez smak i węch próbowali rozpoznać np. jabłko, cebulę, cytrynę marchew, cukier Dzieci uczestnicząc w takich formach zajęć uczą się poprzez zabawę. Często prowadziłam ćwiczenia związane z uzewnętrznianiem uczuć, np. pokaż mimiką uczucia, które budzi w tobie widok kolorowej letniej łąki (przyjemność, zachwyt, oczarowanie). Innym razem uczniowie stojąc w parach przedstawiali za pomocą mimiki, gestu, ciała uczucia: radość, niepokój, smutek, złość bezradność. Następnie obrazowali swoje uczucia. Ćwiczenia te uświadomiły im możliwości w pokazywaniu i odczytywaniu zachowań, ukazywały rolę gestu i mimiki w wyrażaniu przeżyć. Pełniły także funkcję rozluźniającą i przygotowującą do trudniejszych zadań. Dzieci w wieku wczesnoszkolnym często są niepewne, mają trudności w formułowaniu wypowiedzi, wysławianiu własnych myśli, więc stosowałam techniki dramy związane z mową,, np. odczytanie fragmentu tekstu w sposób wyrażający radość, zdziwienie, zazdrość, itp., lub rozmowy w rolach. Umożliwiam uczniom również improwizowanie scenek (przedstawień bez scenariusza), które wszystkie dzieci, we wszystkich grupach wiekowych i o różnych uzdolnieniach lubią. Wykorzystuję tutaj zwykłe doświadczenia dzieci, np. z życia codziennego. Improwizacja jest techniką, którą obok etiud pantomimicznych i rzeźby najczęściej posługuję się. W czasie lekcji „Rozmowy o sposobach przeprosin” uczniowie przyjęli rolę rodzica i dziecka. Przedstawiali scenki obrazujące nieporozumienia w rodzinie. Później wypowiadały się, co czuły będąc w danej roli. Następnie pozostając w tych samych rolach miały wykorzystując gesty, mimikę twarzy, ruchy ciała pokazać pojednanie. Uczniowie wykazali się dużą pomysłowością. Przygotowując improwizacje scenek dzieci pracują zwykle w zespołach. Samodzielnie przydzielają sobie role, układają scenariusz, tworzą dialogi. Zatem muszą wysłuchać pomysłów innych kolegów, dokonać wyboru a także wspólnie wykonać dekorację. Mimo czasochłonności jest to technika bardzo przydatna w rozwoju dziecka. Uczy samodzielności, samorządności, współdziałania w grupie. Stwarza okazję do dzielenia się problemami, wspólnego przeżywania różnego typu doświadczeń. Rozwija zdolności komunikacji werbalnej i niewerbalnej a także umiejętności osiągania kompromisu Istnieje pewne niebezpieczeństwo stosowania dramy. Zdarzało się, że pojawiał się na zajęciach chaos albo dzieci wybierały i odtwarzały niepożądane postacie bądź zachowania. Istotne jest zatem, aby na początku stosowania jej technik ustalić jasne reguły a później konsekwentnie je przestrzegać oraz bacznie obserwować i w odpowiedniej chwili udzielać instruktażu. Na zakończenie zajęć nigdy nie oceniałam występów dzieci. Każdy spotkał się z miłym podsumowaniem swojej pracy. Reasumując dodam iż drama ma wiele walorów dydaktycznych i wychowawczych. Doskonali ekspresję i sposób wyrażania siebie za pomocą komunikatów niewerbalnych, wzbogaca więc dziecko i tym samym rozwija je pod względem emocjonalnym, intelektualnym, sprawnościowym, a także zaspakaja potrzeby, dążenia, oczekiwania i aspiracje edukacyjne dziecka. Uważam ,iż drama powinna być obecna we współczesnej edukacji wczesnoszkolnej, bowiem: -pozwala lepiej poznać siebie i innych -rozbudza wiarę we własne siły -pobudza wyobraźnię -daje radość i satysfakcję z samego siebie jako twórcy i pomysłodawcy -wyzwala emocje -odrywa od szarej codzienności szkolnej i jest jednocześnie odpowiedzią na konkretne -problemy stawiane przez życie -rozwija zdolność komunikacji werbalnej i niewerbalnej -rozwija koncentrację -zapewnia poczucie bezpieczeństwa i akceptacji -buduje szczególny rodzaj więzi między nauczycielem a uczniami -uczy współdziałania w grupie -przezwycięża nieśmiałość Literatura: 1.B. Way , Drama w wychowaniu dzieci i młodzieży, Warszawa 1997 r. 2.M. A. Szymańska „Drama w nauczaniu początkowym”, Warszawa 1998 r. 3.R. Więckowski, M. Andrzejczak Życie Szkoły 1/97, Drama w edukacji polonistycznej dziecka 4.M .Molicka ,Bajki Terapeutyczne ,Poznań 1999, Wydawnictwo Media Rodzina, s.22 5.J. Wierszyłowski , Psychologia muzyki, PWN, Warszawa 1981,s.273