12. Geografia transportu

158
II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych
12. Geografia transportu
Problemy transportowe, podejmowane w obecnym Instytucie Geografii,
w znacznym stopniu nawiązywały do zmian zachowań pozostałych elementów
przestrzeni społeczno-gospodarczej. Zmierzano w nich do ujęć holistycznych,
które uwzględniały wzajemne relacje pomiędzy badanymi elementami transportowymi a zmieniającymi się warunkami gospodarczymi, demograficznymi,
osadniczymi i przyrodniczymi: miast, powiatów, województw, Polski oraz wybranych krajów i regionów świata. Rozwijały one metody badań terenowych,
kameralnych, statystycznych, odnoszące się zarówno do analizy zmienności
układów sieci, jak i funkcjonowania transportu w strukturach regionalnych,
które umożliwiały wyjaśnianie złożonych procesów kształtujących powiązania
przestrzenno-transportowe.
Początkowe prace obejmowały problematykę kształtowania się sieci kolejowej, drogowej oraz przewozu ładunków transportem kolejowym (Kozanecka
1958, 1964a, 1964b). Pewnym podsumowaniem tego okresu badań była praca M. Kozaneckiej (1967), dotycząca transportu województwa rzeszowskiego.
Określała ona zróżnicowanie stanu sieci transportowej i pracy przewozowej
oraz nakreślała nowe kierunki badań. Za ważne osiągnięcie należy uznać przeprowadzenie klasyfikacji stacji kolejowych w 1930 i 1963 r., odtworzenie sieci
dróg oraz zmieniających się ich funkcji w ujęciu historycznym.
Funkcjonalno-strukturalne podejście do procesów transportowych prezentują opracowania poświęcone wybranym obszarom: Krosna, Krakowa, rejonu
Strzyżowa oraz województwa katowickiego, kieleckiego, tarnowskiego, chełmskiego, przemyskiego i krakowskiego (Kozanecka 1970b, 1971a, 1973, 1980c,
1987, 1996a; Kozanecka, Warszyńska 1979a, 1979b, Kozanecka, Troc 1984,
1988).
Do ważnych z punktu widzenia rozwoju metodologicznego badań należą
studia nad węzłami transportowymi oraz ich typologią. Problematyka ta przewija się w różnych publikacjach poświęconych m.in. Skarżysku-Kamiennej,
Bielsku-Białej, Sandomierzowi, Krakowowi i Dębicy. Znaczącą rolę odgrywały
w tym zakresie procedury typologii węzłów komunikacyjnych (Kozanecka
1977, 1987, 1989, 2000; Kozanecka, Chorąży, Troc 1984; Kozanecka, Troc
1995). Jako kryteria oceny znaczenia węzłów przyjmowano: stopień złożoności, rodzaje zbiegających się szlaków transportowych, wielkość obrotów ładunków, bezpośrednie zasięgi ruchu pasażerskiego oraz liczbę zatrudnionych.
W tym nurcie badawczym znajdują się także prace związane z określaniem
stopnia identyfikacji systemu osadniczego w Polsce o znaczeniu krajowym
z węzłami transportu zlokalizowanymi w centrach miejskich (Kozanecka 1978a,
1982a). Problematykę tę rozpatrzono w powiązaniu z układami hierarchicznymi ośrodków osadniczych i dróg transportowych. Stwierdzono, iż ośrodki wzrostu o znaczeniu krajowym generalnie tworzą z siecią transportową względnie
12. Geografia transportu
159
spójną całość, tylko na pewnych obszarach środkowo-wschodniej Polski zauważono brak tej zgodności między obu systemami (Kozanecka 1994).
Ważną pozycję zajmują opracowania poświęcone analizie funkcji transportu
w życiu gospodarczym i społecznym struktur regionalnych. Służyły one celom
aplikacyjnym i wykonywane były na zlecenie różnorodnych instytucji, w tym
dla Rady Naukowej Babiogórskiego Parku Narodowego, dotyczące przemian
sieci komunikacyjnej w dorzeczu Górnej Wisły (Kozanecka, Warszyńska 1969;
Kozanecka, Troc 1992).
W pracach Komitetu Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN, które dotyczyły wpływu inwestycji związanych z przemysłem siarkowym na zmiany
struktury regionalnej, określono poziomu zagospodarowania w zakresie infrastruktury transportowej, jakości urządzeń transportowych i ich wielofunkcyjnej
roli w stosunkach gospodarczych i społecznych z pozostałymi elementami gospodarki. Uzasadniono tezę o nienadążaniu rozwoju infrastruktury transportu
w stosunku do potrzeb i tempa uprzemysłowienia, wskazano także na konieczność zmian w organizacji transportu oraz celowości wykorzystania dróg wodnych dla transportowych powiązań regionalnych (Kozanecka 1970a, 1970b,
1971b, 1976a 1976b, 1978b; Górz, Kozanecka 1969). Stwierdzono także,
że w fazie industrialnego rozwoju nowo rozwijający się przemysł siarkowy wpłynął w zasadniczym stopniu na rozwój infrastruktury energetycznej, komunalnej,
co w zasadniczym stopniu zmieniało układy regionalne, wpływając na rozwój
infrastruktury niezbędnej dla działalności produkcyjnej i usługowej przedsiębiorstw kształtującego się ośrodka przemysłowego (Górz, Zioło 1978).
Wiele miejsca w badaniach zajmowała problematyka komunikacji samochodowej w Polsce, a zwłaszcza jej dynamika, funkcje w obsłudze ludności oraz
w procesie integracji różnej skali układów przestrzennych (Kozanecka 1980b,
1984, 1994, 1995b). Określono natężenia ruchu na liniach autobusowych
oraz zasięg linii w relacji do funkcji i hierarchii ośrodków osadniczych w strukturze przestrzennej województwa nowosądeckiego (Kozanecka 1992b). Wyniki
tych badań wykazały wysoki poziom spójności między centrum administracyjnym województwa a siedzibami gmin, a także z ośrodkami osadniczymi innych
województw.
Pewnym podsumowaniem tej problematyki badawczej jest pierwsza w polskiej literaturze monografia geograficzna komunikacji autobusowej, obejmująca obszar całego kraju (Kozanecka 1980b). Jej wartość metodologiczna polega na określeniu związków sieci komunikacji samochodowej z jej otoczeniem,
z fazami wykształcenia układów przestrzennych oraz jej rolą w przestrzeni społeczno-gospodarczej. Sformułowano w niej nowe prawidłowości, rządzące układami przestrzennymi sieci transportowych w odniesieniu do poszczególnych
typów hierarchicznych sieci osadniczej.
Badaniami z tego zakresu objęto także państwa i regiony europejskie. Wskazuje na to szereg prac dotyczących wybranych krajów lub grup państw europejskich (Kozanecka 1958, 1971c, 1982b, 1983a, 1983b, 1983c, 1996) oraz świata
160
II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych
(Kozanecka 1985). Na podkreślenie zasługuje także praca syntetyzująca wiedzę
na temat dorobku geografii transportu w krakowskim ośrodku akademickim
w latach 1945–1985 (Kozanecka 1987).
Problemy transformacji gospodarki narodowej zmieniły rolę funkcji transportowych w przestrzeni geograficznej. Nawiązywały do tego prace, dotyczące
zmian struktur własnościowych środków transportu, organizacji usług przewozowych oraz rozwoju motoryzacji w Polsce (Kozanecka 1992b, 1993a, 1993b,
1993c; Zioło 1999). W warunkach zmian systemu gospodarowania i otwartości
granic politycznych dla handlu oraz rozwoju na terenie kraju produkcji samochodów następuje bardzo intensywny wzrost i zróżnicowanie nasycenia samochodami osobowymi przestrzeni krajowej. Samochód w coraz większym stopniu staje się narzędziem pracy i wygrywa konkurencję z dotychczasowymi środkami transportu publicznego (Zioło 1999). W wyniku tego wskazano na regres
w przewozach osób i spadek częstotliwości połączeń PKS. W tych warunkach
szybko dostosował się do nowej sytuacji węzeł w Przemyślu, który poprzez rozwinięcie połączeń z wieloma miastami Ukrainy zmienił się z typu węzła przygranicznego w węzeł transgraniczny (Kozanecka 1995a, 1999). Zagadnieniem
integralnie związanym z reorganizacją usług przewozowych była analiza zmian
sieci transportowej Polski Południowo-Wschodniej (Kozanecka 1994). Na podstawie wielu badań wyrażono pogląd, iż ze względu na tranzytowe położenie
Polski oraz dynamiczny wzrost liczby pojazdów poważnej rozbudowie winny
być poddane ciągi transportowe o funkcjach krajowych i międzynarodowych,
jak również zwiększona winna być drożność na obszarach transgranicznych poprzez budowę nowych przejść granicznych.
Stwierdzono, że współczesny układ linii kolejowych na obszarze Polski
Południowo-Wschodniej bardzo ściśle nawiązuje do przebiegu dawnej granicy
zaborów, co obecnie stwarza duże trudności w zakresie integracji tego obszaru
z przestrzenią krajową (Zioło 1993). Sieć kolejowa stanowiła ważny element
integracji układów przestrzennych i była jednym z głównych czynników kształtowania miejskich układów osadniczych. Wychodząc z powyższego założenia,
określono wpływ szlaku transportowego na odcinku Kraków–Lwów oraz nasilające się procesy konkurencyjności przestrzennej na kształtowanie się potencjału demograficznego centrów miejskich. Stwierdzono, że w okresie 120
lat, przy ogólnych tendencjach rozwoju, następował w miarę proporcjonalny
wzrost demograficzny miast położonych wzdłuż tego odcinka linii kolejowej
(Zioło 2000).
Zbigniew Długosz, Zbigniew Zioło
12. Geografia transportu
161
Literatura
Górz B., Kozanecka M., 1969. Zagospodarowanie transportowe Tarnobrzeskiego Rejonu Siarkowego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, nr 37,
s. 204–233.
Górz B., Zioło Z., 1978, Rozwój infrastruktury energetycznej i komunalnej, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red.
Z. Zioło, PWN, Warszawa, s. 131–140.
Kozanecka M., 1958, Kolejnictwo polskie na tle komunikacji kolejowej w niektórych
krajach europejskich, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 8, Geografia s. 207–220.
Kozanecka M., 1964a, Rozwój sieci drogowej na terenie województwa rzeszowskiego
i polityka drogowa do 1945 r. [w:] Konferencja Naukowo-Techniczna nt. „Rzeszowskie Dni Drogowe”, Rzeszów, s. 1–21.
Kozanecka M., 1964b, Struktura i kierunki przewozów towarowych kolejami PKP województwa rzeszowskiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22,
Prace Geograficzne III, ss. 25.
Kozanecka M., 1967, Przewozy towarowe i osobowe w województwie rzeszowskim
w latach 1930–1963, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 133 oraz aneks z
rycinami.
Kozanecka M., 1968 [wyd. 1969], Transport i aktywizacja turystyczna obrzeżenia Babiej Góry, Wierchy, R. 37, s. 182–188.
Kozanecka M., 1970a, Żelaznodarożnyj i avtomobilnyj transport w tarnobrzeskim rejonie, Industrializirujemyyje Rajony, Problematyka i Issledovanije, Komitet i Otdielennje Issledovanija Industrializirujemy Rajonov Akademii Nauk, Warszawa,
s. 351–360.
Kozanecka M., 1970b, Wybrane zagadnienia transportu uspołecznionego w województwie katowickim na tle krajowym, Przegląd Komunikacyjny, nr 5, s. 176–179.
Kozanecka M., 1971a, Tendencje rozwojowe transportu autobusowego w województwie kieleckim, Przegląd Komunikacyjny, nr 5, s. 72–75.
Kozanecka M., 1971b, Komunikacja kolejowa i kołowa w rejonie tarnobrzeskim, [w:]
Rejony Uprzemysławiane: problematyka i badania, Problemy Rejonów Uprzemysławianych KiZBRU PAN, s. 315–324.
Kozanecka M., 1971c, Zagadnienia komunikacji autobusowej w niektórych europejskich krajach socjalistycznych, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie,
z. 40, Prace Geograficzne V, s. 303–311.
Kozanecka M., 1973, Zagadnienia transportu, [w:] Krosno. Studia z dziejów miasta
i regionu, pod red. J. Garbacika, t. 2, PWN, Kraków, s. 285–299.
Kozanecka M., 1976a, Struktura i kierunki przepływów ładunków w Tarnobrzeskim
Rejonie Uprzemysławianym, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU
PAN, nr 64, Warszawa, s. 209–228.
Kozanecka M., 1976b, Transport jako czynnik integrujący i aktywizujący siły wytwórcze. Na przykładzie powiatu staszowskiego, ze szczególnym uwzględnieniem Kopalni Siarki „Siarkopol” w Grzybowie, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych,
KBRU PAN, nr 64, Warszawa, s. 96–139.
162
II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych
Kozanecka M., 1977, Skarżysko-Kamienna jako węzeł transportu, [w:] Skarżysko-Kamienna: studia i materiały, red. M. Dobrowolska, J. Rajman, T. Ziętara, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 147–169.
Kozanecka M., 1978a, Niektóre metody badań węzłów komunikacji autobusowej, Folia
Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XI, s. 125–134.
Kozanecka M., 1978b, Zmiany w rozmieszczeniu i funkcjonowaniu transportu w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne
Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, pod red. Z. Zioło, KBRU PAN, Warszawa, s. 121–130.
Kozanecka M., 1980a, Bus communication in Poland and its correlation connections
with elements of the economic-geographical space, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon.,
XIII, s. 27–37.
Kozanecka M., 1980b, Tendencje rozwojowe komunikacji autobusowej w Polsce. Studium geograficzno-ekonomiczne, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, ss. 240
oraz oddzielny aneks kartograficzny.
Kozanecka M., 1980c, Rozwój komunikacji w rejonie strzyżowskim w okresie po
II wojnie światowej, [w:] Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, pod red. S. Cynarskiego, Wydawnictwo Naukowe, Rzeszów, s. 371–381.
Kozanecka M., 1982a, Ośrodki wzrostu społeczno-gospodarczego o znaczeniu krajowym na tle sieci transportowej w Polsce, Przegląd Komunikacyjny, nr 1, s. 10–14.
Kozanecka M., 1982b, Pasażerski transport kolejowy w Wielkiej Brytanii, Przegląd Komunikacyjny, nr 8, s. 242–246.
Kozanecka M., 1983b, Znaczenie żeglugi śródlądowej w systemie transportowym RFN,
Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 88, Prace Geograficzne X,
s. 231–246.
Kozanecka M., 1983c, Moskwa – największy pasażerski węzeł kolejowy ZSRR, Przegląd Komunikacyjny, nr 2, s. 58–59.
Kozanecka M., 1985, Główne szlaki transportu światowego w powiązaniu z handlem
międzynarodowym, Geografia w Szkole, R. 38, z. 3, s. 123–135.
Kozanecka M., 1987, Problematyka badawcza geografii transportu w ośrodku krakowskim w okresie 1945–1985, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XX, s. 83–94.
Kozanecka M., 1987, Sandomierz jako centrum komunikacyjne, Rocznik NaukowoDydaktyczny WSP w Krakowie, z. 112, Prace Geograficzne XI, s. 121–132.
Kozanecka M., 1989, Studia geograficzne nad węzłami komunikacyjnymi w Polsce,
red. W. Rakowski, Monografie i Opracowania, nr 249, SGPiS, Warszawa, s. 219.
Kozanecka M., 1992a, Innowacje w transporcie polskim i ich wpływ na powiązania
przestrzenne aglomeracji krakowskiej, [w:] Współczesne problemy geografii komunikacji, red. K. Warakomska, UMCS, Lublin, s. 85–92.
Kozanecka M., 1992b, Transport autobusowy jako czynnik integrujący przestrzeń województwa nowosądeckiego, [w:] Księga Pamiątkowa Instytutu Geografii WSP
w Krakowie, vol. I, Kraków, s. 35–46.
Kozanecka M., 1993a, Kierunki przemian w komunikacji miejskiej aglomeracji krakowskiej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XXV–XXVI, s. 53–64.
Kozanecka M., 1993b, Aktualne tendencje w transporcie pasażerskim województwa
krakowskiego, Przegląd Komunikacyjny, nr 1–2, s. 25–29.
12. Geografia transportu
163
Kozanecka M., 1993c, Zróżnicowanie przestrzenne sieci transportowej w województwie
nowosądeckim, Rocznik Sądecki, t. XXI, s. 65–70.
Kozanecka M., 1994, Funkcje sieci transportowej południowo-wschodnich regionów
przygranicznych Polski, [w:] Problemy transformacji struktur regionalnych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej, pod red. J. Kitowskiego i Z. Zioło,
Rozprawy i Monografie Wydziału Ekonomicznego Filii UMCS w Rzeszowie, nr 5,
Warszawa–Kraków–Rzeszów, s. 383–392.
Kozanecka M., 1995a, Komunikacja autobusowa jako miernik powiązań przestrzennych województwa przemyskiego, [w:] Przemiany struktur społeczno-gospodarczych obszarów przygranicznych, pod red. J. Kitowskiego i Z. Zioło, Rozprawy
i Monografie Wydziału Ekonomicznego Filii UMCS w Rzeszowie, nr 7, Warszawa–
Kraków–Rzeszów, s. 253–269.
Kozanecka M., 1995b, Międzynarodowe powiązania transportowe Krakowa, ze szczególnym uwzględnieniem 1992 roku, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XXVII–XXVIII,
s. 225–237.
Kozanecka M., 1996a, Komunikacja autobusowa jako miernik powiązań przestrzennych województwa przemyskiego, Prace Komisji Geografii Komunikacji PTG, t. I,
pod red. T. Lijewskiego i J. Kitowskiego, Warszawa–Rzeszów, s. 109–124.
Kozanecka M., 1996b, Zróżnicowanie gałęziowe i przestrzenne przewozów ładunków w Wielkiej Brytanii, Prace Komisji Geografii Komunikacji PTG, t. II, pod red.
T. Lijewskiego i J. Kitowskiego, Warszawa–Rzeszów, s. 125–138.
Kozanecka M., 1999, Zróżnicowanie nasycenia wybranymi elementami komunikacji polskiej części Euroregionu Karpackiego, Prace Komisji Geografii Komunikacji
PTG, t. V, pod red. J. Kitowskiego, Warszawa–Rzeszów, s. 137–156.
Kozanecka M., 2000, Rzeszów jako centrum publicznej komunikacji pasażerskiej, jego
rozwój i powiązania przestrzenne, Prace Komisji Geografii Komunikacji PTG, t. VI,
pod red. T. Lijewskiego i J. Kitowskiego, Warszawa–Rzeszów, s. 73–95.
Kozanecka M., Troc M., Chorąży G., 1984, Powiązania transportowe węzła BielskoBiała, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XVI, s. 103–119.
Kozanecka M., Troc M., 1984, Zmiany układu przestrzennego komunikacji autobusowej w województwie chełmskim w 40-leciu PRL, Przegląd Komunikacyjny, nr 9,
s. 257–260.
Kozanecka M., Troc M., 1988, Komunikacja województwa tarnowskiego, [w:] Monografia województwa tarnowskiego, red. J. Warszyńska, PWN, Warszawa, s. 271–
288.
Kozanecka M., Troc M., 1992b, Zmiany w zagospodarowaniu siecią transportową obszaru górnej Wisły w latach 1946–1984, [w:] Studia nad gospodarką i siecią osadniczą regionu górnej Wisły, pod red. nauk. J. Rajmana i J. Hampla, Wydawnictwo
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 185–226.
Kozanecka M., Troc M., 1995, Węzeł komunikacyjny, [w:] Dębica. Zarys dziejów miasta i regionu, pod red. J. Buszko i F. Kiryka, Wyd. „Secesja”, Kraków, s. 626–645.
Kozanecka M., Warszyńska J., 1979a, Komunikacja, Telekomunikacja, [w:] Atlas miejskiego województwa krakowskiego, PAN Oddz. w Krakowie, Urząd m. Krakowa,
Kraków, s. 38–39.
Kozanecka M., Warszyńska J., 1979b, Układ przestrzenny i funkcje komunikacji, Folia
Geogr. Ser. Geogr.-Oecon., XII, s. 93–104.