Czy nauczyciel w określaniu kwestii

Tłum. M. Zembrzuski
SANCTI THOMAE DE AQUINO
ŚWIĘTY TOMASZ Z AKWINU
QUAESTIONES QUODLIBETALES
KWODLIBETY1
QUODLIBET IV, q. 9 a. 3.
KWODLIBET IV, q. 9 a. 3
Utrum magister determinando quaestiones
theologicas magis debeat uti ratione, vel
auctoritate
Czy nauczyciel w określaniu kwestii teologicznych
bardziej powinien używać rozumu, czy autorytetu?
Circa tertium sic proceditur: videtur
quod magister determinans quaestiones
theologicas
magis
debeat
uti
auctoritatibus quam rationibus.
Odnośnie do trzeciego tak postępujemy:
wydaje się, że nauczyciel określając kwestie
teologiczne powinien [w nauczaniu] bardziej
używać
autorytetów
niż
argumentów
rozumowych.
Quia in qualibet scientia quaestiones Ponieważ w jakiejkolwiek wiedzy kwestie są
optime
determinantur
per
prima najlepiej określane przez pierwsze zasady
principia illius scientiae. Sed prima owej wiedzy, to jednak pierwsze zasady
1
Tekst łaciński Kwodlibetu Tomasza z Akwinu pochodzi z najpopularniejszej edycji tekstów opublikowanej przez Enrique Alarcóna
na stronie internetowej - www.corpusthomisticum.org. Edycja ta oparta jest na tekście: Tomasz z Akwinu, Quaestiones
quodlibetales, ed. R. Spiazzi, wyd. 9, Torino 1956.
Tomasz z Akwinu (1224/1225-1274) jest jednym z gigantów myśli średniowiecznej zarówno pod względem objętości
problematyki jakiej się podjął, jak i głębokości myśli jaką wyraził w swoich obszernych dziełach. Charakterystyczną rzeczą dla
tamtego okresu jest metoda badawcza, którą posługiwali się autorzy formułując opasłe tomy Summ i Kwestii dyskutowanych jak
również komentarzy do Sentencji Piotra Lombarda. Metoda ta wyznaczona była przez umiejętność stawiania kwestii (zazwyczaj w
formie pytania rozstrzygnięcia – utrum – czy?) i umiejętność jej rozwiązywania, które dokonywało się poprzez formułowanie
zarzutów (argumentum) przedstawiania argumentu przeciwnego do formułowanych (sed contra), którym zazwyczaj był autorytet
albo Pisma Świętego, albo św. Augustyna, bądź innego Doktora Kościoła czy filozofa. Po przedstawieniu autorytetu następowało
rozwiązanie kwestii (respondeo) oraz odparcie argumentów sformułowanych na początku (ad argumentum).
Przetłumaczona kwestia pochodzi z dzieła zatytułowanego Quaestiones quodlibetales (dosł. kwestie na dowolny temat),
które jest zapisem prawdziwych dysput przeprowadzonych na Uniwersytecie Paryskim w prawdopodobnie w okresie Wielkiego
Postu 1272 roku. Dysputy te odbywały się w taki sposób, że nauczyciel – mistrz (magister) odpowiadał na zgłoszone przez
zainteresowanych problemy. Pytanie zgłoszone w Kwodlibecie IV dotyczy właśnie tego metodologicznego problemu pojawiania się
w dyspucie argumentu z autorytetu. Odpowiedź zaś sprowadza się do wskazania, że różne cele dysputy determinują różne użycie
argumentów, a więc i autorytetów. Nie można jednak stwierdzić, by użyteczność, a więc chęć przekonania za wszelką cenę
przemawiała za zastosowaniem odpowiedniego rodzaju autorytetu. Akwinata stwierdza, że użycie odpowiedniego argumentu (a więc
znalezienie właściwego) zależy od aktu wyrównującego (actus exequendus). Dysputa więc polega na działaniu zrównania oponentów
w ten sposób, że albo usuwane są błędy stojące na przeszkodzie zrównania, albo przygotowywany jest słuchacz do przyjęcia prawdy.
Tomasz z Akwinu pisząc pierwszy rozdział Summy Filozoficznej wskazuje, że dwojakie jest zadanie mędrca, które odpowiada
dwojakiemu rodzajowi dysputy (Summa contra Gentiles I, 1). Jedno z nich polega na badaniu prawdy o pierwszej zasadzie, jej
rozważanie i przekazywanie, natomiast drugie polega na usuwaniu błędów i zwalczaniu fałszu prawdzie tej przeciwnego.
W Kwodlibecie IV te dwa rodzaje dysput powiązane są z użyciem odpowiednich argumentów. Błędy usuwane są przez
zastosowanie odpowiednich autorytetów, zaś doprowadzenie do poznania i rozumienia prawdy dokonuje się przez użycie
argumentów rozumowych powiązanych jednak z argumentem z autorytetu. Przetłumaczona kwestia nie zawiera w sobie żadnego
odróżnienia na dyscypliny w których waga odpowiednich argumentów byłaby różna (inna jest rola autorytetu w teologii, inna w
filozofii, czy też w naukach przyrodniczych). Jest to z pewnością podyktowane postawionym pytaniem dotyczącym „kwestii
teologicznych”. Interesujące natomiast jest samo określenie funkcji nauczyciela, który pracuje nie tylko z tymi, którzy popełniają
błędy (choć często nauczyciel najpierw musi przeprowadzać apologię swojej dyscypliny i uzasadniać jej przydatność przed uczniami
czy studentami), ale również, a może przede wszystkim z tymi, których ma doprowadzić do prawdy. Warto zauważyć, że ten
średniowieczny myśliciel wcale nie wskazuje, że nauczanie jest przekazywaniem erudycji, lecz raczej jest przekazywaniem
rozumienia i powodowaniem rozumienia.
1
principia scientiae theologicae sunt
articuli fidei, qui nobis per auctoritates
innotescunt. Ergo maxime quaestiones
theologicae sunt determinandae per
auctoritates.
wiedzy teologicznej są artykułami wiary, które
stają się dla nas znane dzięki autorytetom.
Zatem
kwestie
teologiczne
całkowicie
określane są przez autorytety [niż przez
argumenty rozumowe].
Sed contra, est quod dicitur ad Tit., I, 9:
ut sit potens exhortari in doctrina sana,
et
contradicentes
revincere.
Sed
contradicentes
melius
revincuntur
rationibus quam auctoritatibus. Ergo
magis oportet determinare quaestiones
per rationes quam per auctoritates.
Lecz przeciw temu jest to, co jest powiedziane
w Liście do Tytusa (1, 9): „aby jeśli będzie mógł
- był skuteczny w zachęcaniu do zdrowej
nauki oraz przekonywał tych, co się
sprzeciwiają”. Jednak tych, którzy się
sprzeciwiają, lepiej przekonuje się przez
argumenty rozumowe niż przez autorytety.
Zatem bardziej należy określać kwestie przez
argumenty rozumowe niż przez autorytety.
Respondeo. Dicendum, quod quilibet
actus exequendus est secundum quod
convenit ad suum finem. Disputatio
autem ad duplicem finem potest
ordinari. Quaedam enim disputatio
ordinatur ad removendum dubitationem
an ita sit; et in tali disputatione
theologica
maxime
utendum
est
auctoritatibus, quas recipiunt illi cum
quibus disputatur; puta, si cum Iudaeis
disputatur, oportet inducere auctoritates
veteris testamenti: si cum Manichaeis,
qui vetus testamentum respuunt, oportet
uti solum auctoritatibus novi testamenti:
si autem cum schismaticis, qui recipiunt
vetus et novum testamentum, non autem
doctrinam sanctorum nostrorum, sicut
sunt Gracie, oportet cum eis disputare ex
auctoritatibus novi vel veteris testamenti,
et illorum doctorum quod ipsi recipiunt.
Si autem nullam auctoritatem recipiunt,
oportet ad eos convincendos, ad rationes
naturales confugere. Quaedam vero
disputatio est magistralis in scholis non
ad removendum errorem, sed ad
instruendum auditores ut inducantur ad
Odpowiedź.
Należy
powiedzieć,
że
jakikolwiek akt wyrównywania dokonuje się
według tego, co zgadza się ze swoim celem.
Rozwiązywanie kwestii (dysputy) zaś może
być przyporządkowane do dwojakiego celu.
Jeden
sposób
rozwiązywania
kwestii
(dysputy) przyporządkowany
jest do
usuwania wątpliwości, o ile takie się pojawią. I
w takim sposobie rozwiązywania kwestii
teologicznych należy przede wszystkim
używać autorytetów, które są przyjmowane
przez tych, z którymi się prowadzi dysputę.
Na przykład jeśli prowadzi się dysputę z
Żydami, należy wprowadzać autorytety
Starego
Testamentu,
jeśli
zaś
z
Manichejczykami, którzy odrzucają Stary
Testament, należy używać tylko autorytetów
Nowego Testamentu. Jeśli zaś [prowadzi się
dysputę] ze schizmatykami (odstępcami),
którzy przyjmują Stary i Nowy Testament, nie
uznają jednak nauki naszych świętych
[doktorów], jak to czynią Grecy, należy z nimi
dyskutować przez autorytety Starego i
Nowego Testamentu, a także [używając] tych
doktorów, których oni [jednak] uznają. Jeśli
zaś żadnych autorytetów nie uznają, należy im
2
intellectum veritatis quam intendit: et
tunc
oportet
rationibus
inniti
investigantibus veritatis radicem, et
facientibus scire quomodo sit verum
quod dicitur: alioquin si nudis
auctoritatibus magister quaestionem
determinet, certificabitur quidem auditor
quod ita est, sed nihil scientiae vel
intellectus acquiret et vacuus abscedet.
wykazywać [prawdę] odwołując się do racji
naturalnych. Inny zaś sposób rozwiązywania
kwestii dokonuje się przez nauczycieli w
szkołach – nie jest [przyporządkowany] do
usuwania błędów, lecz do przygotowania
słuchaczy, by byli doprowadzeni do
rozumienia prawdy, do której dążą. I należy,
aby wówczas na argumentach rozumowych
opierały się poszukiwania prawdy jako
korzeniu oraz aby dokonywało się poznanie
[tego] w jaki sposób przedstawia się prawda o
której [nauczyciele] mówią. Prócz tego, jeśli
nauczyciel
określałby
kwestie
będąc
pozbawionym
autorytetów,
zapewniałby
jakiegoś słuchacza o tym, że tak jest, jednak on
żadnej wiedzy by nie nabywał, ani rozumienia
oraz odchodziłby bez niczego (pusty).
Et per haec patet responsio ad obiecta.
I przez to jasna staje się odpowiedź na zarzuty.
3