w mieście - Towarzystwo Badań i Ochrony Przyrody

w mieście - Towarzystwo Badań i Ochrony Przyrody

PTAKI
W MIEŚCIE
KIELCE 2012
PTAKI
w mieście
P
ierwotne, naturalne siedliska ptaków są poza miastem – w lesie, na łące, na stawach,
jeziorach, rzekach, w górach. Wiele gatunków jednak występuje powszechnie w miastach. Ptaki
w Kielcach widujemy na co dzień w ogrodzie, na ulicy, w parku, na balkonie... Warto się więc zastanowić, co sprawiło, że miasta stały się dla nich atrakcyjne. Mówimy, że nastąpiła u nich urbanizacja,
czyli przystosowanie się do miejskich warunków życia. W populacjach ptaków miejskich zaszło wiele zmian. Zwiększyło się zagęszczenie, ptaki stały się mniej płochliwe, wybierają nietypowe miejsca
do zakładania gniazd, poszukują innego pokarmu, stały się bardziej osiadłe – nie podejmując sezonowych wędrówek, wcześniej przystępują do lęgów. Ptaki miejskie śpiewają głośniej i często wplatają w swój śpiew dźwięki przypominające odgłosy miasta (syreny, alarmy samochodowe, dźwięki
wydawane przez środki komunikacji). Jak wynika z badań naukowych ptaki miejskie zmieniają swój
tryb życia tak bardzo, że mają duże trudności z powrotem do swoich naturalnych siedlisk. Bogactwo
gatunków jest często duże. Lista gatunków stwierdzonych na terenie miasta Kielce obejmuje aż 230
pozycji.
W ciągu ostatnich stu lat w dużych miastach i ich otoczeniu wybudowano wiele budynków
mieszkalnych, przemysłowych oraz budynków użyteczności publicznej – urzędów, sklepów, kin, teatrów itp. W związku z tym część gatunków ptaków zniknęła z tego terenu, część z nich przystosowała się do zmienionych warunków, uzyskując sukces lęgowy. Takie gatunki jak wróbel, szpak,
gołąb, jerzyk, oknówka, sierpówka i wiele innych przystosowały się do dostępnego źródła pokarmu
i znalazły odpowiednie miejsca na założenie gniazda. Można by powiedzieć, że miasto stało się miejscem życia dla człowieka i dla ptaków.
Wysokie zagęszczenie ptaków w miastach ma wiele przyczyn. Klimat miasta znacznie różni
się od terenów pozamiejskich. Charakteryzuje się wyższą temperaturą, średnio w roku od 0,5 do 3°
C, a zimą nawet o 10° C. Spowodowane to jest „efektem cieplarnianym” ze względu na zwiększone
wytwarzanie dwutlenku węgla oraz promieniowaniem ciepła z poszczególnych ogrzewanych budynków. Również wahania temperatury między dniem a nocą są mniejsze, gdyż nagrzane w dzień
budynki oddają ciepło w nocy. Wpływ na zachowanie ptaków ma także wieczorne i nocne oświetlenie.
Miasto to „wyspa ciepła”, łatwiej tu przetrwać zimowe chłody
fot. 01
2
Miasto z ekologicznego punktu widzenia nie jest jednorodne, ale składa się z mozaiki siedlisk.
Wysokie i niskie budynki, parki porośnięte drzewami i krzewami, ogrody, trawniki, ulice z różnorodnymi elementami, takimi jak latarnie, wystawy sklepowe, reklamy, fontanny, większe i mniejsze
zbiorniki wodne, często rzeki - to miejsca dla bardzo zróżnicowanej ornitofauny.
fot. 02
fot. 03
fot. 04
fot. 05
Miasto to mozaika siedlisk – stare i nowe budynki, parki, ogrody…
Ptaki w mieście korzystają z pokarmu
naturalnego (nasiona drzew, krzewów i roślin
zielnych, owady, gryzonie) oraz są dokarmiane,
celowo lub przypadkowo, przez ludzi. Zakładamy
karmniki na balkonach, w ogródkach, w parkach
i skwerach. Często stołówkami ptaków są śmietniki przydomowe i wysypiska odpadów komunalnych. Ptaki wnikają do pomieszczeń takich jak
sklepy spożywcze, piekarnie, magazyny produktów spożywczych, gdzie są niepożądane.
3
fot. 06
fot. 07
Modraszka żerująca na kuli tłuszczu i kawka – na owocach jarzębiny
Jednym z najważniejszych czynników wpływających na zasiedlanie przez ptaki miast jest dostępność miejsc do zakładania gniazda. Dla wielu z nich będą to krzewy i drzewa, które są niejako
naturalnymi miejscami do wybudowania gniazda i wychowania potomstwa. Jednak w mieście to
występujące tutaj budowle stanowią dla nich najczęściej wykorzystywane siedlisko. Budynki stały
się namiastką ścian skalnych, których liczne zakamarki i otwory zastępują występujące na skalnych
urwiskach szczeliny i półki. Również gatunki, które gnieżdżą się w dziuplach, w miastach wybierają
różnego rodzaju występujące w ścianach otwory.
fot. 09
fot. 08
fot. 11
fot. 10
4
Przyjrzyjmy się gatunkom ptaków,
związanym z budynkami w miastach.
fot. 26
fot. 13
fot. 12
fot. 15
fot. 14
5
Jerzyk
Bardzo często mylony z jaskółkami, od których różni się jednolicie brunatnym ubarwieniem
ciała oraz długimi, sierpowatymi skrzydłami, których nie zgina w locie. Ogon krótki, rozwidlony.
W okolicy nasady dzioba i podbródka niewielkie
rozjaśnienie. Latem krążące nad miastem stada
jerzyków wydają przenikliwy, ostry pisk „sriii”.
Pierwotnie zasiedlał skały oraz dziuplaste drzewa.
Obecnie gatunek silnie związany z miastami, w których występuje wyższa zabudowa. Pierwsze jerzyki
po powrocie z zimowisk zaobserwować można na
początku maja. Okres lęgów trwa od połowy maja
do początku sierpnia. W połowie sierpnia większość
naszych jerzyków jest już w drodze na afrykańskie
zimowiska. Gatunek gniazdujący kolonijnie, najczęściej w stropodachach, wszędzie tam gdzie otwory
wlotowe mają 5-8 cm średnicy. Wykorzystuje także
szczeliny w elewacji i zakamarki dachów. Gniazdo
buduje bezpośrednio na podłożu z piór i resztek roślin sklejonych śliną. Jerzyk wyprowadza tylko jeden
lęg, po stracie czasami go powtarza. Jerzyki żywią się
owadami, w tym gatunkami uciążliwymi dla ludzi.
W wielu miastach Polski liczba jerzyków
zmniejsza się w ostatnich latach na skutek prowadzonych na szeroką skalę remontów i ocieplania
budynków, podczas których zatykane są otwory
i szczeliny, w których gniazdują jerzyki. W miejsce
utraconych siedlisk należy stosować zawieszanie
skrzynek.
6
Dymówka
Jaskółka o długich skrzydłach i wyraźnie rozwidlonym ogonie. Głównym składnikiem jej diety są owady. Zamieszkuje wnętrza
obór, stajnie, przedsionki domów, hale fabryczne i inne dostępne pomieszczenia. Nietypowo
gnieździ się pod mostami. Dymówka z zimowisk powraca pod koniec marca i w kwietniu.
W okresie od maja do lipca wyprowadza 2-3
lęgi. Gniazduje pojedynczo lub w niewielkich
koloniach. Gniazdo półotwarte w kształcie
półkuli, przylepione do ściany, wykonane jest
z błota i gliny, często wzmocnione źdźbłami
traw.
Gatunek w wielu częściach kraju zanikający z powodu zamykania otworów wlotowych do budynków. Wędrujące dymówki
wieczorem zbijają się w wielkie stada, które
na noc zapadają w rozległe trzcinowiska.
Oknówka
To gatunek jaskółki o niezbyt głębokim wcięciu na ogonie i kontrastowo czarno-białym upierzeniu
z granatowym połyskiem na grzbiecie. W locie dobrze
widoczna biała plama na kuprze. Pierwotnie lęgowy
na urwiskach skalnych, obecnie zasiedla głównie
wsie i miasta. Oknówka w naszym kraju pojawia się
w kwietniu. Od maja do sierpnia wyprowadza od 2 do
3 lęgów. Gatunek ten gniazduje często w koloniach,
nawet do kilkuset gniazd. W odróżnieniu od dymówki
gniazdo zakłada na zewnątrz budynku w takich miejscach jak wnęki okienne, okapy dachów, nisze pod
balkonami i gzymsami. Ponadto notuje się przypadki kolonii lęgowych zakładanych pod konstrukcjami
mostów. Gniazdo w kształcie półkuli podczepione do
sufitu i ściany. Wykonane jest z błota i gliny, wyścielone włosiem, piórami i źdźbłami traw.
Warunkiem występowania jaskółek jest dostępność materiału na gniazdo – błota, zbieranego
najczęściej na placach budowy czy nieutwardzonych
drogach w najbliższej okolicy.
7
Kawka
Ptak wielkości gołębia o czarnym
upierzeniu z popielatą głową i karkiem
oraz jasnymi tęczówkami. Kawki to ptaki
bardzo towarzyskie – w czasie żerowania,
głownie w okresie zimowym, widywane są
w stadach mieszanych z gawronami. Należą
do najpospolitszych ptaków krukowatych
spotykanych na terenach zabudowanych.
Do lęgów przystępują wczesną wiosną –
na przełomie marca i kwietnia. Miejscem
gniazdowania są przede wszystkim budynki ze szczelinami i wnękami umożliwiającymi odbycie lęgów. Kawki bardzo chętnie
zajmują stropodachy, jeśli otwory wlotowe
mają więcej niż 8 cm średnicy. Gniazdo zbudowane z gałęzi, często z użyciem papieru,
szmat i trawy. Zazwyczaj wyprowadza jeden lęg w roku, młode opuszczają gniazda
do końca czerwca. Jej liczebność spada,
głównie z powodu niszczenia dogodnych
miejsc lęgowych w zabudowie.
Obok wróbla i jerzyka kawka jest najbardziej narażonym gatunkiem w awifaunie miejskiej.
Żerując na trawnikach oraz grządkach kawki przyczyniają się do ograniczenia liczby pędraków, z kolei na targowiskach, chodnikach i przy śmietnikach – pozostawianych przez człowieka odpadków.
Mazurek
Jest nieco mniejszy od wróbla, z którym może być często mylony. Podstawową cechą odróżniającą jest czekoladowo-brązowa
czapeczka, czarna plama na białym policzku
oraz biały kark. Obie płcie ubarwione jednakowo. Występuje w zabudowie wsi i miast.
Bardziej niż wróbel związany jest z terenami
zadrzewionymi (parki, ogrody, śródpolne
zadrzewienia). W okresie lęgowym gatunek
głównie owadożerny, przez pozostałą część
roku odżywia się nasionami różnych roślin.
Rzadziej odwiedza karmniki, chętnie natomiast szuka nasion na ziemi. Gatunek osia-
8
dły. Odbywa od 2 do 3 lęgów w okresie od kwietnia do sierpnia. Gniazdo uwite z trawy, korzonków
roślin, wyściełane grubą warstwą piór. Pierwotnie gatunek gniazdował w dziuplach drzew; obecnie
często wykorzystuje także budki lęgowe oraz różnego rodzaju szczeliny w elewacjach budynków
i pod dachówkami. Podobnie jak wróbel jest silnie zagrożony wyginięciem w wielu miastach Europy.
Wróbel
Powszechnie znany gatunek związany ściśle z terenami zabudowanymi. Występuje we wsiach
oraz miastach. Samiec i samica różnią się wyglądem. Gniazduje pojedynczo lub w luźnych koloniach
(kilka gniazd w bliskim sąsiedztwie). Odbywa do 3 lęgów w okresie od marca do sierpnia. Gniazdo,
uwite z trawy, słomy i piór w kształcie kuli z wejściem z boku, umiejscowione we wszelkiego rodzaju
szczelinach, pod parapetami, dachami, murami, zasiedla również dziuple i budki lęgowe. Wiosną
wróble żywią się owadami, w pozostałej części roku głównym składnikiem pożywienia są nasiona.
W rolnictwie gatunek ten może powodować niewielkie straty w uprawach, gdzie do odstraszania
stad ptaków stosuje się „strachy na wróble”. W wielu krajach nastąpił silny spadek liczebności tego
gatunku związany z utrata miejsc lęgowych i żerowiskowych.
9
Gołąb miejski
Pochodzi od dziko żyjącego na
południu Europy gołębia skalnego. Na
skutek krzyżowania się z gołębiem domowym ubarwienie może być silnie zróżnicowane. Preferuje dzielnice miast ze
starą zabudową. Gniazduje często w koloniach, w niszach budynków, strychach,
stropodachach, otworach wentylacyjnych
powyżej 10 cm średnicy i na balkonach.
Gniazdo zbudowane z gałązek i śmieci,
luźne i niezbyt trwale. Wyprowadza 2-3
lęgi w roku, a okres lęgowy może trwać
cały rok. Gołąb miejski należy do gatunków bardzo plastycznych i stosunkowo
licznych w większych miastach. Bywa
uciążliwy ze względu na odchody w miejscach gromadzenia się większej liczby
ptaków.
W celu ochrony przed gołębiami na budynkach instalowane są specjalne urządzenia. Kolejna
kwestia to dokarmianie gołębi – nie należy przyzwyczajać ptaków do miejsc, które pełnią funkcje
użytkowe: skwery z ławkami, chodniki, balkony, parapety itp.
Sierpówka
Jest mniejsza i smuklejsza od gołębia miejskiego, a jej upierzenie jest beżowo-popielate
z wyraźnym czarnym „sierpowatym” paskiem na
karku. Terytorium wyznacza charakterystycznym
gruchaniem „gu…guu…gu…”. Ojczyzną sierpówki
jest południowa Azja, skąd przez Półwysep Bałkański w połowie XX wieku zasiedliła niemal całą
Europę. Gatunek ten jest związany z siedzibami ludzkimi, spotykany zarówno na wsiach, jak
i w miastach. Głównym pożywieniem sierpówki
są nasiona chwastów, traw i zbóż; obecnie ptaki
korzystają coraz częściej z dokarmiania przez ludzi. Gatunek osiadły, wyprowadzający od 2 do 3
lęgów w okresie od marca do sierpnia. Gniazdo
z suchych patyków i korzeni układanych w rozwidleniu gałęzi drzew.
Część ptaków lęgnie się w budynkach – na
balkonach, gzymsach, czasami na parapetach czy
konstrukcjach hal.
10
Pustułka
Średniej wielkości ptak szponiasty z rodziny sokołowatych. Sylwetka smukła o długich skrzydłach i ogonie. Wyraźny dymorfizm płciowy: samica i osobniki młode są mniej kontrastowo ubarwione. W pobliżu gniazda ptaki odzywają się charakterystycznym, wysokim i donośnym głosem: „ki
ki ki ki ki…”. Gatunek związany z krajobrazem rolniczym (zadrzewienia śródpolne, doliny rzeczne),
obecnie coraz częściej spotykany w miastach. Poluje przeważnie na otwartych przestrzeniach, można ją wtedy zaobserwować jak zawisa w powietrzu trzepocząc przy tym dość szybko skrzydłami.
Często przesiaduje w eksponowanych miejscach: słupy, drzewa, wysokie części budynków. Głównym składnikiem pożywienia są drobne gryzonie: myszy, norniki i szczury. Pustułka w krajobrazie rolniczym zajmuje gniazda innych ptaków, czasami gniazduje w dziuplach drzew i na skałach
kamieniołomów. W zabudowie wybiera wyższe budynki z niszami i stropodachami, a także wieże
i sygnaturki kościołów.
Lęgi od końca kwietnia do początku lipca. W budynkach jaja składane są bezpośrednio
na podłożu lub na cienkiej warstwie wyściółki.
Wokół gniazda gromadzą się wypluwki. Jako zastępcze miejsca lęgowe stosuje się drewniane
półotwarte skrzynki o szerokim wlocie.
11
Płomykówka
To sowa wielkości gołębia, o smukłej sylwetce. W części twarzowej widoczna sercowata jasna
szlara. Występuje w krajobrazie wsi oraz w miastach, wszędzie tam gdzie w pobliżu lęgowisk są
dogodne tereny żerowiskowe: łąki, pastwiska i pola. Podstawę diety płomykówki stanowią gryzonie
w tym myszy, norniki i szczury. Gatunek osiadły. Nawoływania płomykówki można usłyszeć od lutego do lipca. Terytorialne samce wydają donośny, modulowany, nieco „zachrypnięty” głos. Sowa ta
gniazduje na strychach i sygnaturkach kościołów, w młynach, ratuszach, wieżach, stodołach, transformatorach, a czasami nawet w gołębnikach. W miastach lęgnie się w otworach wentylacyjnych budynków. Jaja składane są bezpośrednio na podłożu. W miejscu odbywania lęgów mogą gromadzić się
duże ilości wypluwek – niestrawionych resztek pokarmu: sierści i kości. Podczas remontów wloty
na strychy są zamykane. Zastępczo jako miejsca lęgowe powinno się wtedy stosować budki lęgowe
mocowane wewnątrz budynku.
Pójdźka
12
To sowa nieco większa od szpaka. Sylwetka krępa z dużą, okrągłą głową i krótkim
ogonem. Lot falisty, skrzydła zaokrąglone
i krótkie. Często widywana jest w dzień lub
tuż po zachodzie słońca w dobrze widocznych
miejscach: na słupach, kominach, dachach. Gdy
jest zaniepokojona w charakterystyczny sposób
potrząsa ciałem i kiwa głową. Potrafi sprawnie
chodzić po ziemi chwytając pożywienie: głównie bezkręgowce oraz gryzonie. Zamieszkuje
urozmaicone tereny otwarte z mozaiką łąk
i pastwisk, stare sady, aleje wierzbowe. W połowie ubiegłego wieku był to gatunek bardzo
liczny, obecnie jego liczebność spada i obok
płomykówki, należy do najbardziej zagrożonych sów w Polsce. W miastach gniazdo zakłada najczęściej w otworach wentylacyjnych i ko-
minowych oraz szczelinach murów. Zasiedla też poziome budki mocowane do budynków i drzew.
Jaja składane są bezpośrednio na podłożu, bez wyściółki.
W okresie lęgowym (od marca do lipca) pójdźki intensywnie nawołują. Samce wydają donośny, terytorialny głos, często tłumaczony jako słowo „pójdź” – stąd polska nazwa gatunkowa.
Puszczyk
Sowa wielkości gawrona o zwartej,
masywnej sylwetce z krótkim ogonem i dużą
głową. W Polsce występują dwie formy barwne puszczyka: szara i rdzawa. Gatunek związany ze starszym drzewostanem (lasy mieszane i liściaste), zasobnym w odpowiednią
ilość dziupli. Ponadto zasiedla stare parki,
cmentarze, przydrożne aleje, w niewielkim
stopniu również budynki. Żeruje zarówno
pośród drzew jak i na terenach otwartych.
Poluje głównie na nornice i szczury, ale również na ptaki, owady, a nawet płazy i gady.
Jest to gatunek osiadły, którego nawoływania usłyszeć można niemalże przez cały
rok. Intensywnie ptaki ozywają się od końca
stycznia do połowy kwietnia. Terytorialne
samce wydają charakterystyczne miauczące „huhuhuuuu”, glos kontaktowy samicy to
krótkie „kuwik”. Sowa ta wyprowadza tylko
jeden lęg w roku. W budynkach gniazduje
na strychach i w kominach, czasami w otworach wentylacyjnych.
Ptaki gniazdujące w zabudowie często przesiadują na drzewie zlokalizowanym
bezpośrednio przy wlocie do budynku.
13
Kopciuszek
Ptak o smukłej sylwetce, niewiele mniejszy od wróbla. Dorosły samiec charakteryzuje się
czarnym ubarwieniem kontrastującym z białym lusterkiem. Samica jest ciemnoszaro-brązowa. Pierwotnie kopciuszki były ptakami nasłonecznionych stoków, obecnie liczniejsze są w krajobrazach
rolniczych, we wsiach oraz zabudowie miast. Gniazdo zbudowane głównie z traw i korzonków, wyściółka to pióra oraz mech, umieszczone pod okapami, w szczelinach budynków i murów, a także
w konstrukcjach mostów, kamieniołomach itp.
Pokarm to głównie owady i pająki, jesienią jagody i inne owoce. Od kwietnia do czerwca wyprowadza dwa lęgi. Gatunek zimujący na południu Europy, chociaż ze względu na dostępność pokarmu, coraz częściej pozostaje u nas na zimę.
Pliszka siwa
To ptak o czarno-biało-szarym upierzeniu i smukłej budowie ciała. Charakterystycznie biega
drepcząc kroczkami, rytmicznie ruszając głową i kiwając ogonkiem. Często spotykana na brzegach
rzek i zbiorników wodnych. Gnieździ się na wsiach i w zabudowie miejskiej. Gniazdo umieszczone
pod strzechami, w załamaniach, w szczelinach, pod mostami, pod korzeniami. Wyprowadza 2-3 lęgi
w roku od końca kwietnia do czerwca.
Najczęściej poluje na drobne owady: komary, muchy. Od września zaczyna wędrówkę na południe Europy, powrót na legowiska do końca kwietnia.
14
Szpak
Jest nieco mniejszy i mniej smukły od kosa, ma krótki ogon. Jesienią szpaki zmieniają upierzenie, pojawiają się ,,perełki” czyli białe brzegi piór. Potrafią naśladować i wplatają w swój śpiew
głosy innych gatunków ptaków, a nawet mechaniczne dźwięki. Głównym biotopem szpaka są stare
dziuplaste sady, lasy liściaste, obecnie coraz częściej osiedla ludzkie. Gniazdo umieszczone najczęściej w dziupli o średnicy otworu 5-8 cm, w szczelinach budynku, skrzynkach lęgowych, rynnach.
Zbudowane głównie ze źdźbeł traw, słomy, siana. Wyściółkę stanowią pióra innych gatunków. Gatunek migrujący, przylot na lęgowiska od marca. W roku od 1 do 2 lęgów. Pokarm stanowią owady i ich
larwy oraz owoce, zwłaszcza jagody.
15
Modraszka
Jest małą sikorą o krępej budowie
ciała i krótkim ogonie, wierzch głowy intensywnie niebieski. Gnieździ się lasach liściastych i mieszanych, w parkach, ogrodach
oraz sadach. Licznie lęgowa na wsiach, coraz częściej spotykana w miastach. Gniazdo
w dziupli, skrzynce lęgowej a także otworach
i wnękach budynków, latarniach ulicznych,
zbudowane z włosia, piór, sierści i puchu.
Jeden lęg w roku w końcu kwietnia i początku maja, niekiedy po stracie lęg powtórzony
w końcu maja. Pożywienie stanowią głównie
owady oraz pająki, jesienią owoce.
Populacje środkowoeuropejskie osiadłe, modraszki z północy Europy migrują na
południe.
Bogatka
Największa oraz najliczniejsza europejska sikora. Zasiedla wszelkiego rodzaju zadrzewienia,
a w miastach najczęściej parki, sady i ogrody. Bogatka jest najbardziej związaną z osiedlami ludzkimi
sikorą w Europie. Gniazdo zbudowane z włosia, sierści, piór i mchu zakłada w dziuplach, skrzynkach
lęgowych, w słupach ogrodzeniowych, wnękach i szczelinach budynków.
Odbywa 1-2 lęgi w roku.
16
Muchołówka szara
Największa z europejskich muchołówek. Obie płcie ubarwione jednakowo. Charakterystyczny
głos wydawany przez muchołówkę to szorstkie ,,tck, tck, tck…”. Większość czasu przebywa w punkcie obserwacyjnym, tzw. czatowni, czekając na owady. Zasiedla głównie nasłonecznione obrzeża
starszych drzewostanów. Coraz częściej gnieździ się w sadach, parkach, ogrodach, a w ostatnim czasie wchodzi także do miast, gdzie wybiera na gniazdo wnęki, szczeliny oraz otwory w budynkach.
Chętnie zajmuje budki lęgowe. Gniazdo zbudowane głównie z suchych traw, liści, wełny, puchu roślinnego. Przeważnie 1 lęg w roku.
Gatunek migrujący, przylatuje na lęgowiska w końcu kwietnia, odlatuje na zimowiska począwszy od lipca.
17
Bocian biały
Znany i łatwo rozpoznawalny ptak o charakterystycznym czarno-białym upierzeniu, długich
nogach i dziobie barwy czerwonej. Gniazduje najczęściej w zabudowie wsi (wyjątkowo w obrzeżach
miast) sąsiadujących z dolinami rzek i polami, gdzie znajduje dogodne tereny żerowiskowe. Ptaki do
lęgów przystępują w marcu, zaraz po przylocie poprawiając gniazdo lub budując nowe. Podstawowym budulcem są gałęzie, układane w warstwach. Wnętrze wyścielone jest trawą, słomą i szmatami.
Intensywnie nadbudowywane gniazdo po kilku latach może osiągnąć
wagę nawet do kilkuset
kilogramów. Miejscem
gniazdowania są przede
wszystkim słupy energetyczne, drzewa, kominy; około 18% populacji
krajowej gniazduje na
budynkach.
Ptaki zakładające
gniazda na słupach elektrycznych często giną
w wyniku porażenia prądem. W Polsce populację
bociana białego w roku
2004 oceniono na 52
500 par. Jest to obecnie
jedna z większych populacji w Europie.
Krzyżówka
Najpospolitszy krajowy gatunek kaczki. W locie na skrzydłach widoczne granatowe lusterka
z białymi obrzeżami. Kaczka związana z dolinami rzek i wszelkiego rodzaju akwenami wodnymi.
W zabudowie miast zasiedla zbiorniki w parkach, brzegi rzek a nawet małe oczka wodne. Na skutek dokarmiania coraz więcej krzyżówek pozostaje w miastach przez cały rok. Okres lęgowy trwa
od kwietnia do lipca. Gniazdo zbudowane jest z traw i liści, wyścielone miękkim puchem i piórami.
18
Może znajdować się tuż nad wodą lub w znacznym oddaleniu, pod osłoną roślin zielnych i krzewów
lub w dziupli.
W miastach znane są przypadki gniazdowania we wnękach budynków oraz w donicach usytuowanych na tarasach i balkonach. W przypadku gniazdowania krzyżówki w budynku, należy wyczekać na moment wyklucia się piskląt i przenieść samicę i młode na najbliższy zbiornik wodny.
Przedstawiona tu lista nie jest pełna, zdarza się, że w budynku gniazdują takie rzadkości jak
dudek! Inne ptaki, na co dzień związane na przykład z zadrzewieniami, mogą korzystać z ciepłych
schronień na strychach i stropodachach w długie zimowe noce. Nie zapominajmy też, że ptaki nie są
jedynymi dzikimi lokatorami budynków – swoje kolonie rozrodcze i zimowiska mają w nich także
nietoperze.
Nietypowy gość – dzięcioł zielony nocujący zimą na stropodachu bloku
fot. 16
19
P
taki towarzyszą ludziom od momentu, kiedy zaczęli zakładać pierwsze osady. Przez wieki
żyły w otoczeniu człowieka, a ich śpiew, różnorodność barw i zachowań były nieodłącznym elementem jego otoczenia. Proces zbliżania się zwierząt do ludzi nazywamy synantropizacją. Relacje
między ptakami i ludźmi są wielorakie i można je określić jako komensalizm, często jako protokooperację, wyjątkowo jako pasożytnictwo. Przykłady powyższych oddziaływań czytelnik tego opracowania zapewne będzie potrafił odnaleźć sam. Początki urbanizacji ptaków to okres średniowiecza.
Od tego czasu coraz to nowe gatunki osiedlały się w mieście. Przykładowo urbanizacja kosa to okres
kilkunastu ostatnich lat. Tym nie mniej zmiany, jakie w ostatnich dziesięcioleciach zaszły w naszym
trybie życia, architekturze i krajobrazie miast, nie są dla ptaków korzystne.
Miasta są projektowane pod kątem potrzeb
ludzi. Beton, asfalt, wzmożony ruch, coraz barmiejsce dla przyrody?
dziej nowoczesne, przeszklone budynki, to nie
najlepsze warunki dla ptaków. Żyjemy w coraz
bardziej sterylnym środowisku, w którym coraz
mniej miejsca dla przyrody. Zajęci codziennymi sprawami nie zwracamy uwagi na naszych
skrzydlatych sąsiadów. Przypominamy sobie
o nich, gdy media straszą „ptasią grypą”, albo gdy
przyjdzie nam późnym popołudniem przespacerować się przez park, okupowany przez tysiące
fot. 17
szpaków, kawek czy gawronów. Wielu z nas ptaki kojarzą się jedynie z takimi niedogodnościami. Zadufani we własne, technologiczne możliwości, wierzymy, że stosując środki chemiczne pozbędziemy się niechcianego „robactwa”, nie zastanawiając się, jakie to niesie za sobą konsekwencje na
przyszłość. Zapominamy, że jesteśmy częścią przyrody i jest ona nieodzowna dla naszego istnienia.
Czy w nowoczesnym mieście jest jeszcze
Uciążliwość gołębi miejskich stała się symbolem uciążliwości ptaków w mieście. Zastanówcie się, czy słusznie; czy wszystkie gatunki ptaków zasługują na naszą niechęć? Nawet gołębie, jeśli nie będziemy dokarmianiem zwabiać ich w miejsca, w których stają się problemem,
wcale nie muszą powodować szkód.
fot. 18
fot. 19
20
Zagrożenia ptaków zamieszkujących budowle
miejskie są różnorodne. Oto kilka z nich.
Remonty i prace termoizolacyjne
Każdy chce mieszkać w ładnym domu i płacić mniejsze rachunki za ogrzewanie; potrzeba
wykonywania remontów i ocieplania budynków jest oczywista. Trzeba jednak pamiętać, że powodują one likwidowanie wszelkich szczelin w elewacjach oraz zamykanie dostępu do stropodachów.
Prace prowadzone w okresie lęgowym oznaczają uwięzienie znajdujących się w gniazdach piskląt,
które skazane są na okrutną śmierć głodową. Gniazda znajdujące się w szczelinach bywają po prostu
wyrzucane wraz z zawartością. Takie działania to przestępstwo! Wszystkie opisane w tym folderze
ptaki objęte są prawną ochroną gatunkową – nie
wolno ich zabijać, niszczyć ich gniazd i zamykać
dostępu do miejsc, w których gniazdują. Przed
remontem powinno się wykonać ekspertyzę ornitologiczną, w której to doświadczony znawca
ptaków, współpracując z inwestorem i wykonawcą robót, wskaże sposoby przeprowadzenia
prac bez szkody dla ptaków i opracuje metody
kompensacji przyrodniczej. Najczęściej w miejsce utraconych otworów i szczelin proponuje się
wieszanie na budynkach specjalnych skrzynek
fot. 20
lęgowych – głównie dla jerzyków, ale także dla
sikor, wróbli, kawek, pustułek i innych.
Rozbijanie się ptaków o przeszklone, oświetlone budynki i ekrany
ochronne przy drogach
To zagrożenie dotyczy przede wszystkim ptaków podczas wiosennej i jesiennej wędrówki.
Ocenia się, że w Stanach Zjednoczonych w ten sposób ginie od 100 milionów do 1 miliarda ptaków
rocznie. W Europie zjawisko to jest mniej rozpoznane, ale również występuje. Wędrujące ptaki są
przyciągane przez źródło światła i nie rozpoznają bariery w postaci szyby. Bywa, że ptak, który uderzy w szybę spada oszołomiony na ziemię, ale zdarza się również, że próbuje frunąć dalej aż do wyczerpania. Takie oszołomione osobniki są łatwym łupem drapieżników. W Polsce badaną od dawna
fot. 21
fot. 22
21
pułapką jest Pałac Kultury w Warszawie. Również ptaki osiadłe, zimą i latem, są narażone na zderzenia. Znajdujące się za oknem w mieszkaniu rośliny, zwłaszcza w momencie zagrożenia, wydają
się ptakom bezpiecznym schronieniem. W związku z tym zaleca się dokarmianie ptaków w pewnej
odległości od okien. Niebezpieczne dla ptaków stały się stosowane od niedawna przezroczyste ekrany przy drogach. Każdego dnia giną na nich ptaki. Zimą tego roku znajdowano pod takimi barierami
stada martwych jemiołuszek. Nie pomagają malowane sylwetki ptaków drapieżnych. Po prostu takie
ekrany powinny być nieprzezroczyste. Okna, o które rozbijają się ptaki, można zabezpieczyć wieszając przy nich żaluzje, firanki czy naklejając na szybę cienkie paski z nieprzezroczystej folii.
Rabowanie gniazd i zabijanie ptaków przez wałęsające się psy i koty
To zwierzęta udomowione, na które w domu czekają miski z pokarmem, ale mimo to nie zanikł u nich instynkt polowania. Szczególnie często kotom zdarza się przynosić właścicielowi schwytane ptaki lub gryzonie. Trudno jest zapobiec takim sytuacjom, jeśli nasz pupil wychodzi na spacery
sam. Warto jednak pamiętać o takim zagrożeniu kiedy wybieramy miejsce na powieszenie karmnika
czy budki lęgowej – powinny być zawieszone poza zasięgiem kocich pazurów.
Co każdy z nas może zrobić
dla poprawienia sytuacji ptaków w mieście?
Tworzenie ptasich stołówek
Zachowywanie chwastowisk i dzikich fragmentów ogrodów, które są naturalnymi stołówkami dla wielu gatunków, sadzenie drzew i krzewów, których owoce są dla ptaków jadalne. Dokarmianie ptaków, ale tylko zimą, kiedy naturalnego pokarmu faktycznie może brakować, i tylko świeżym,
nie zepsutym jedzeniem. Najlepsze są ziarna zbóż, nasiona słonecznika, orzechy, owoce i tłuszcz (koniecznie bez soli!).
fot. 23
22
Tworzenie ptasich mieszkań
Przycinanie krzewów w sposób ułatwiający ptakom zakładanie gniazd i zawieszanie
skrzynek lęgowych. Pamiętajcie, że od tego jakiej wielkości będzie budka i jaka będzie średnica otworu, zależy jaki zasiedli je gatunek ptaka.
Budki mogą być wieszane na drzewach i na ścianach budynków.
fot. 24
fot. 25
Więcej informacji na stronie:
www.ptakiwbudynkach.pl
23
Towarzystwo Badań i Ochrony Przyrody
ul. Sienkiewicza 68, 25-501 Kielce
tel. 41 344 43 25 tel. kom. 510 143 308
e-mail: [email protected], www.tbop.org.pl
Opracowanie: Ludwik Maksalon, Joanna Przybylska
Rysunki: Dawid Kilon
Zdjęcia: Waldemar Błaziak (25); Andrzej Chwierut (11, 15); Robert Dobosz (14);
Roman Maniarski (01 - 05, 09, 10, 17 - 22); Cezary Nowak (23); Bogusław Sępioł
(07, 12, 13, 16, 24); Kamil Sojda (26); Lesław Urbanek (06); Marcin Urbański (08).
ISBN: 978-83-929577-2-0
Nakład: 2000 egz.
Projekt dofinansowany ze środków na rzecz ochrony środowiska i gospodarki wodnej Miasta Kielce.