docPobierz artykuł - Wrocławskie Studia Politologiczne
download 
Reklamacja Transkrypt
Pobierz artykuł - Wrocławskie Studia Politologiczne
MYŚL POLITYCZNA Justyna Bokajło Dylematy koalicji CDU/CSU–SPD w kwestii roli państwa w doktrynie Soziale Marktwirtschaft Wstęp Wyrosła na gruncie niemieckiej myśli ekonomicznej doktryna Soziale Marktwirtschaft stała się zaraz po drugiej wojnie światowej podstawą porządku gospodarczego znajdujących się w zapaści ekonomicznej i rozbitych politycznie Niemiec. Sukcesów, jakie odniosła ta doktryna realizowana przez ówczesnego ministra gospodarki Ludwiga Erharda oraz pozostałych działaczy skupionych wokół ośrodka uniwersyteckiego we Fryburgu Bryzgowijskim, dopatrywać się można w jedynym w swoim rodzaju połączeniu działań gospodarki rynkowej z zaakcentowaną silną rolą państwa, uwzględniającą aspekt społeczny oraz pozycję jednostki jako istoty społecznej. Idee Soziale Marktwirtschaft i jej założenia od początku zaimplementowane zostały przez partię chrześcijańskich demokratów, a jej elementy były uwzględniane przez wszystkie partie polityczne w Niemczech. Należy zauważyć, że o ile partie CDU/CSU były wiernym realizatorem tez szkoły freiburskiej, o tyle socjaldemokratyczna partia Niemiec koncepcję Soziale Marktwirtschaft traktowała bardziej jako doktrynę opartą na zakładających dużo większy interwencjonizm państwowy w kwestiach gospodarczo-społecznych myślach Keynesa. Pierwotne założenia doktryny Ludwiga Erharda w poszczególnych programach partii CDU/CSU nie były jednak konsekwentnie realizowane; podczas pierwszej kampanii wyborczej po zjednoczeniu Niemiec CDU eksponowała zasady Soziale Marktwirtschaft jako propozycje rozwiązań kwestii polityki społecznej, w warunkach swobodnie działającego mechanizmu rynkowego i wolnej gry popytu i podaży. W kolejnych programach wyborczych zauważyć można odejście od tych założeń, objawiających się w zwiększonej roli państwa, zwłaszcza w sferze regulacji. Podobnie poglądy SPD, dotyczące roli państwa w zakresie polityki gospodarczo-społecznej, ewoluowały, oscylując między wolnorynkową gospodarką neoliberalną a ortodoksyjną doktryną socjaldemokracji. Przykładem tego są radykalne reformy przeprowadzone przez stojącego na czele partii w latach 1998–2005 kanclerza Gerharda Schrödera. Pojęcie Soziale Marktwirtschaft Skupiając się na rozważaniach dotyczących roli państwa w doktrynie Soziale Marktwirtschaft, należy przede wszystkim rozstrzygnąć problem rozumienia samego pojęcia WROCŁAWSKIE STUDIA POLITOLOGICZNE 10/2009 Wrocławskie Studia Politologiczne 10, 2009 © for this edition by CNS III_kor_WSP_10.indd 5 2009-10-09 11:24:07 MYŚL POLITYCZNA 6 Soziale Marktwirtschaft oraz zastanowić się nad znaczeniem poszczególnych elementów składowych. Jeden z czołowych założycieli szkoły freiburskiej, prawnik Franz Böhm, gospodarkę rynkową (die Marktwirtschaft) definiuje jako „określony system kierowania działaniami (Verrichtungen) opartymi na podziale pracy. Jest to system, w którym uczestnicy gospodarki, nie ustaliwszy swego współdziałania oraz niepodlegający nadrzędnemu autorytetowi kierowniczemu, czynią w sposób niezwiązany, równouprawniony i w pełnej autonomii swego planowania i postępowania to, co każdy z nich uważa za właściwe, korzystne i celowe. Jedynym ograniczeniem, któremu podlegają wszyscy działający w gospodarce, jest prawo (Rechtsgesetz)”1. Zgodnie z definicją Böhma jednostki – uczestnicy życia gospodarczego (Rechtsgenossen): producenci, konsumenci, podmioty świadczące różnego rodzaju usługi rynkowe itd., realizując partykularne interesy, jednocześnie współdziałają w swoim gospodarowaniu (przezwyciężają braki), „w oparciu o podział pracy – przezwyciężają braki wspólnymi siłami”2. Suwerenne podmioty gospodarcze kierują się ideą racjonalności gospodarowania, opierając się na mechanizmach wolnorynkowych i zasadach wolnej konkurencji. W ten sposób obywatele mają wpływ na procesy decyzyjne w systemie gospodarczym, jednocześnie partycypując w tworzeniu dobrobytu prowadzącego do stałego wzrostu gospodarczego. Zadaniem polityki gospodarczej państwa w warunkach gospodarki rynkowej jest tworzenie ram zabezpieczających optymalne funkcjonowanie rynku, zasad współzawodnictwa – wolnej i uczciwej konkurencji podmiotów gospodarujących, a także stwarzanie możliwości szans rozwoju jednostkom wykazującym inicjatywę aktywnego kreowania gospodarczej rzeczywistości, biorąc pod uwagę dobro własne i całego społeczeństwa. Większe trudności w zakresie ustalenia tego, co rozumie się przez Soziale Marktwirtschaft, występują na gruncie polskim niż niemieckim, albowiem sozial oznacza zarówno „socjalny”, jak i „społeczny”. Położenie nacisku na kwestię społeczną nabiera przy tym szerszego znaczenia wobec kwestii socjalnej; „społeczny” odnosi się do całokształtu problemów społeczeństwa i wskazuje na zbiorowy ich charakter, natomiast „socjalny” implikuje funkcję socjalną państwa, związaną jedynie z bezpieczeństwem czy opieką socjalną (renty, emerytury, zapewnienia minimum egzystencji jednostkom pozbawionym źródła dochodów, zasiłki dla bezrobotnych, edukacja i mieszkalnictwo). Nietrudno zauważyć, iż termin „socjalny” pozostaje w zdecydowanym konflikcie z terminem „rynkowy”; równość i sprawiedliwość wszystkich członków societas, gwarantowana przez nadmiernie rozbudowany system usług socjalnych, stanowi priorytet wobec demokratycznej zasady wolności, eliminując niezależną inicjatywę i odpowiedzialność jednostek. Pojęcie socjalnej gospodarki zdaje się wobec tego kłaść główny nacisk na kwestie rozbudowanej pomocy socjalnej świadczonej przez silny, interwencyjny aparat państwowy wobec reprezentujących postawy roszczeniowe obywateli – od opiekuńczego „państwa dobrobytu” (welfare state) do socjalistycznego systemu społeczno-gospodarczego. Społeczeństwo zostaje pozbawione w ten sposób samodzielnej inicjatywy, ponieważ uzależnia się od pomocy państwa, w którym z kolei zwiększa się skłonność do nadmiernej troski o dobro obywateli. Przeciwstawiająca się takiemu podejściu doktryna Soziale Marktwirtschaft deklaruje się jako antyteza ustroju socjalnego, który prowadzi do umasowienia (Vermassung), czyli zatracenia cech indywidualistycznych na rzecz bezosobowego wtopienia się w ogół społeczeństwa. Wrocławskie Studia Politologiczne 10, 2009 © for this edition by CNS III_kor_WSP_10.indd 6 2009-10-09 11:24:08 7 tym bardziej jest społeczna, jako że daje tym większy i sprawiedliwiej dzielony efekt ekonomiczny i socjalny”6. Definicja jego określa zarówno podstawowe granice koncepcji systemowej, jak i realizowane przez nią cele społeczne: zabezpieczenia socjalne, sprawiedliwość społeczną, postęp społeczny. Ze względu na mechanizm wolnej konkurencji (nadrzędną zasadę społecznej gospodarki rynkowej), szeroką, indywidualną swobodę działania oraz mechanizmy wolnorynkowe zadaniem polityki gospodarczej państwa jest ustanowienie ram prawnych oraz koordynacja „zgodnej z rynkiem polityki cen i aktywnej polityki koniunkturalnej oraz świadome kształtowanie danych autonomii mechanizmu rynkowego, zmierzających do stałego wzrostu wielkości produktu globalnego”7. Podsumowując rozważania nad istotą koncepcji ustrojowej społecznej gospodarki rynkowej, można stwierdzić, iż na tle innych idei „wolnorynkowych” społeczna gospodarka rynkowa wyróżnia się przez zaakcentowanie określonych kwestii: – silnego demokratycznego państwa prawa, czuwającego nad przestrzeganiem ściśle określonych ram prawno-moralnych oraz ich ustanawianiem (funkcja prawotwórcza organów państwowych); – połączenie systemu wolnorynkowego z katalogiem działań polityki gospodarczej państwa, a w szczególności polityki społecznej; – akcentowanie państwowego zadania aktywnej polityki koniunktury i stabilizacji; – połączenie zasady równości społecznej z ideą wolności gospodarujących jednostek. W koncepcji ordoliberałów niemieckich dostrzeżono problem istnienia kwestii społecznej w warunkach wolnego rynku; „uporządkowany liberalizm” – ordoliberalizm – stał się wzorem i miarą ładu (Ordnung), do którego ustrój społeczno-gospodarczy powinien dążyć. MYŚL POLITYCZNA Jednocześnie idee niemieckich ordoliberałów3 podważają paradygmat wiary w samoregulującą moc rynku, reprezentowaną przez przedstawicieli nurtu liberalnego. Istnieją bowiem pewne czynniki dezorganizujące ład rynkowy, prowadzące do pojawienia się dychotomii społecznych; niczym nieograniczona wolność podmiotów gospodarujących powoduje marginalizację jednostek słabszych przez silniejszych homo oeconomicus4, egoistycznie wyrażających własne dążenia do własności i dobrobytu. Libertarianistyczna koncepcja, sprowadzająca państwo do roli „nocnego stróża”, ogranicza jego działania do zagwarantowania bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego, nie dopuszczając jakiejkolwiek formy interwencji w sprawy gospodarczo-społeczne. Rezultatem urzeczywistnienia maksymy „laissez faire et laissez passer, le monde va de lui-mâme” („dajcie nam swobodę działania i ruchu, a świat niech idzie swoją drogą”) jest narastanie problemów społecznych, rosnące bezrobocie, prymat zasady wolności nad zasadą równości, nihilizm oraz nieufność i odejście od wszelkich zasad moralno-etycznych. Prowadzi przede wszystkim do deformacji, a nawet zaprzeczenia, kluczowego dla Soziale Marktwirtschaft porządku współzawodnictwa (Wettbewerbsordnung) – konkurencyjności, objawiając się przez zdominowanie rynku przez liczne monopole oraz monopsony5. Istotę koncepcji Soziale Marktwirtschaft stanowi zatem synteza między zagwarantowaniem suwerenności i wolności indywidualnej a społeczną integracją zachowań ludzkich, przez zapewnienie równych szans awansu społecznego oraz ingerencji państwa w sprawy społeczne opartych na zasadach subsydiarności (pomocniczości). Alfred Müller-Armack, który jako pierwszy w 1947 r. użył sformułowania Soziale Marktwirtschaft – społeczna gospodarka rynkowa, podkreślił, że „im bardziej wolna jest gospodarka, Wrocławskie Studia Politologiczne 10, 2009 © for this edition by CNS III_kor_WSP_10.indd 7 2009-10-09 11:24:08 8 MYŚL POLITYCZNA Państwo socjalne a koncepcja społecznej gospodarki rynkowej Tradycja niemieckiego państwa dobrobytu (Wohlfahrtsstaat) sięga XIX w. – 1881 r., kiedy kanclerz Niemiec, Otto von Bismarck, wprowadził ustawodawstwo socjalne, zabezpieczające pracowników na wypadek utraty zdrowia, nieszczęśliwych wypadków przy pracy, inwalidztwa oraz niekorzystnych czynników społeczno-ekonomicznych8. Koncepcja „państwa dobrobytu” – oparta na tezach J.M. Keynesa, zwłaszcza w okresie New Dealu w Stanach Zjednoczonych, a następnie przez G. Myrdalla w państwach skandynawskich, zakłada stały udział państwa w życiu społeczno-ekonomicznym ze względu na niedoskonałości mechanizmu rynkowego oraz sprzeczności kapitalizmu. Jest alternatywą wobec państwa socjalistycznego, a także odrzuca wolnorynkową ideę laissez-faire. Promując równość społeczną oraz socjalne bezpieczeństwo, dąży do silnej ingerencji państwa celem przeciwstawienia się zagrożeniom podstaw egzystencji oraz ryzyku życiowemu każdego członka społeczeństwa. Zgodnie z definicją M. Purcella, „państwo dobrobytu charakteryzuje wysoko rozbudowany system ubezpieczeń socjalnych, polityka pełnego zatrudnienia, rozbudowany system usług i dotacji (np. zasiłki dla bezrobotnych, budownictwo komunalne), zrównanie dochodów w oparciu o redystrybutywne podatki (egalitarny podział dochodów)”9. W Niemczech pojęcie Wohlfahrtsstaat zastąpione zostało nazwą Sozialstaat, wskazując na aktywną rolę i działalność państwa w sterowaniu kwestiami socjalnymi i gospodarczymi; zatem w takich obszarach, jak opieka społeczna, mieszkalnictwo, opieka zdrowotna, edukacja, główną inicjatywę przejmuje rząd, biorąc na siebie obowiązek opieki nad obywatelami10. Realizacja tych założeń miała prowadzić do zapewnienia sprawiedliwości i równości społecznej, a przede wszystkim do osiągnięcia powszechnego dobrobytu przy równoczesnym zachowaniu zasady demokratycznego kapitalizmu. W ostatnich latach okazało się jednak, iż państwo niemieckie przekroczyło swoje kompetencje nakreślone przez pierwotną koncepcję Soziale Marktwirtschaft, a przez nadmierny interwencjonizm i egalitaryzm wkroczyło w sferę działań przyporządkowanych regulacjom wolnorynkowym11. Tak silnej ingerencji państwa w sprawy społeczno-gospodarcze sprzeciwia się doktryna społecznej gospodarki rynkowej, a także środowiska niemieckiej chadecji. Na arenie politycznej nieprzerwanie trwa debata między partiami politycznymi na temat wciąż rozrastającego się państwa opiekuńczego i sensu obecnego charakteru jego aktywności. Krytyka skupia się głównie na niskiej efektywności działań aparatu państwowego, które generują ogromne koszty jego utrzymania, zbyt szerokim wachlarzu programów opieki społecznej oraz ubezpieczeń, których zakres obejmuje ubezpieczenia emerytalne, zdrowotne oraz renty, a także nadmiernych subsydiach rządowych. Źródłem finansowania wszystkich przedsięwzięć są wysokie podatki hamujące autonomię, przedsiębiorczość obywateli. Z państwem opiekuńczym oraz szeroko zakrojoną polityką bezpieczeństwa socjalnego identyfikuje się niemiecka socjaldemokracja, która w swoim najnowszym dokumencie ideologicznym, zwanym Programem Hamburskim12, powróciła do korzeni demokratycznego socjalizmu, a także nowa Partia Lewicy (Die Linke)13. Kryzys ideologiczny, spowodowany brakiem spójnej i konsekwentnie realizowanej przez SPD polityki społeczno-ekonomicznej (który dobitnie odzwierciedla spadek poparcia społecznego w ostatnich wyborach do parlamentów krajowych w Dolnej Saksonii (27.01.2008 r.), Hesji (27.01.2008 r.) i Hamburgu (24.02.2008 r.)), uświadomił partii potrzebę ponownej identyfikacji z lewicowym nurtem socjaldemokratycznym, Wrocławskie Studia Politologiczne 10, 2009 © for this edition by CNS III_kor_WSP_10.indd 8 2009-10-09 11:24:08 9 Społeczna funkcja państwa w doktrynie Soziale Marktwirtschaft oraz jej implementacja do programów partii koalicyjnego rządu Angeli Merkel Obok celów gospodarczych, wynikających z koncepcji doktryny społecznej gospodarki rynkowej, takich jak: równomierny wzrost gospodarczy, zapobieganie masowemu bezrobociu, stabilizacja cen, zabezpieczenie sprawnego i stabilnego systemu pieniężnego, działania antyinflacyjne, zachowanie równowagi bilansu płatniczego, niezmiernie ważne są cele polityki społecznej, uwzględniające stabilność i zachowanie równowagi życia społecznego. Doktryna społecznej gospodarki rynkowej łączy system gospodarki rynkowej z potrzebą aktywnej polityki państwa, rezygnując tym samym z tradycyjnej funkcji „państwa jako stróża nocnego”, a jednocześnie poddaje krytyce egalitaryzm i nadmierny interwencjonizm idei „państwa dobrobytu”. Państwo powinno pełnić funkcje koordynujące, tworząc „ramowy porządek”, oraz eliminować nierówności przy starcie do działalności na rynku i te, które wynikają z różnic w dochodach i w podziale majątku. Aktywność państwa przejawia się poprzez odpowiednio ukształtowany system podatkowy, ubezpieczeń społecznych i opieki socjalnej, co doprowadzić ma – również przez popieranie kształcenia, system premii i subwencji – do stworzenia równych szans awansu społecznego. Wszelkie tego typu działania powinny jednak być podejmowane w ściśle określonych granicach oraz oparte na zasadzie pomocniczości (subsydiarności) państwa wobec obywateli. Nadmierna opieka socjalna oraz świadczenia społeczne prowadzą do transformacji ekonomicznej odpowiedzialności i samodzielności z jednostek na aparat państwowy. Dlatego też twórcy doktryny „postulują działalność regulacyjną państwa w sferach strukturalnego zagrożenia społecznego (ludzie starzy i samotni, kobiety i młodzież bez wykształcenia zawodowego, bezdomni)”14. Z analizy wyników ostatnich wyborów do parlamentów krajowych wynika, iż coraz większym poparciem społecznym cieszą się kręgi lewicy, a ich popularność wciąż rośnie. Populistyczna Die Linke kusi elektorat hasłami socjalizmu, który „jest jedyną drogą właściwie łączącą bezpieczeństwo socjalne z wolnością”15. Slogan „niemiecki zwrot na lewo” (Deutschland rückt nach links) sprytnie wykorzystał przewodniczący partii SPD, Kurt Beck, proponując nowe rozwiązanie socjal- MYŚL POLITYCZNA u którego podstaw leży właśnie koncepcja szeroko pojętej opiekuńczości państwa. Przyzwyczajone do gwarantowanego przez rząd dobrobytu powszechnego, bezpieczeństwa socjalnego na wysokim poziomie oraz długoterminowych zasiłków dla bezrobotnych społeczeństwo niemieckie życzliwiej spojrzy na możliwość przejęcia jeszcze większej troski o ich dobro przez państwo niż na liberalne propozycje ograniczonej pomocniczości i podjęcia indywidualnej inicjatywy kształtowania porządku społecznego. Jest to wyraz braku perspektywicznego myślenia, a działanie zgodnie z zasadą „tu i teraz”. Stereotyp ten utrudnia percepcję społecznej gospodarki rynkowej, która proponuje pomoc w osiągnięciu dobrobytu oraz możliwość aktywnego działania suwerennych podmiotów na arenie polityczno-gospodarczej, nie zaś szablonowy efekt końcowy, prowadzący do zrównania wszystkich obywateli, bez względu na ich ambicje i potrzeby. To natomiast wymaga podjęcia wysiłku i pełnej aktywizacji całego społeczeństwa i radykalnych reform „rozpasanego” państwa opiekuńczego. Wrocławskie Studia Politologiczne 10, 2009 © for this edition by CNS III_kor_WSP_10.indd 9 2009-10-09 11:24:08 MYŚL POLITYCZNA 10 demokratów, sprowadzające się do zwiększonej ingerencji państwa w zakres polityki społecznej i gospodarczej, a także wysoką płacę minimalną, podwyższone podatki oraz państwowo reglamentowany system opieki zdrowotnej16. Jedna piąta społeczeństwa, w tym większość obywateli pochodzących ze wschodnich landów byłej NRD, wciąż wierzy w sprawiedliwość i socjalną równość społeczną, a zasada „wszystkim po równo” niezależnie od tego, czy jest się wykwalifikowanym robotnikiem, czy pozbawionym inicjatywy obywatelem pozostającym dzięki wysokim zasiłkom na długotrwałym bezrobociu, stanowi prostsze rozwiązanie niż świadomość ryzyka spowodowanego przejęciem jednostkowej odpowiedzialność za podstawy własnej egzystencji. Najgorętsze dyskusje między rządzącymi partiami koalicyjnymi wywołuje problem dotychczasowego kształtu polityki społecznej, a także kwestia płacy minimalnej oraz bezrobocia. Chrześcijańscy demokraci, zgodni z założeniami erhardowskiej Soziale Marktwirtschaft17, źródeł kryzysów gospodarczych, które w ostatnim okresie dotknęły Niemcy, upatrują w coraz droższym w utrzymaniu, a przy tym coraz mniej skutecznym państwie socjalnym. Regulowany rynek pracy, nadmierna biurokracja oraz instytucjonalizacja, rozbudowany system świadczeń socjalnych są wynikiem długotrwałego procesu historycznego; „przez wiele lat udział procentowy państwa w rzeczywistości społeczno-gospodarczej Niemiec wynosił od 45 do ponad 50%”18, a państwo zaspokajające wspólny dobrobyt często było utożsamiane z całym społeczeństwem, ograniczając tym samym niezależność i samodzielny rozwój obywateli19. 20 czerwca 2008 r. kanclerz Angela Merkel wygłosiła w sześćdziesiątą rocznicę narodzin Soziale Marktwirtschaft przemówienie mające charakter Realpolitik; kanclerz Merkel pragmatycznie oceniała przyszłość niemieckiego systemu socjalnego, który – jej zdaniem – wymaga przeprowadzenia gruntownej modernizacji i dostosowania do wyzwań współczesności. Skrytykowała postawę działaczy współrządzącej partii SPD, opowiadających się za zwiększoną rolą państwa w gospodarce: „droga do zwiększonej roli państwa jest zawsze drogą do mniejszego wzrostu, braku ożywienia gospodarczego oraz zwiększonego bezrobocia”20. Podkreśliła także konieczność przewartościowania socjalnego systemu zabezpieczeń, polityki podatkowej oraz zmniejszenia świadczeń socjalnych. Społeczeństwo powinno przejąć odpowiedzialność za procesy gospodarcze, a także partycypować w reformie systemu socjalnego. W obronie zasad społecznej gospodarki rynkowej opowiedział się również minister gospodarki Niemiec, Michael Glos: „bez przeświadczenia, że to właśnie wolny rynek, a nie państwowe dekrety umocnią najlepiej rozwój naszego kraju, nie powtórzy się historyczny sukces osiągnięcia tak wysokiego rozwoju gospodarczego, jakiego doświadczyliśmy za rządów Ludwiga Erharda”21. W toczącej się obecnie debacie, dotyczącej przyszłego modelu polityki społecznej, podnoszony jest argument bierności podmiotów gospodarczych; dobrobytu nie stworzy bowiem polityka społeczna państwa. Jej funkcja polega na pomocy obywatelom w wyrównywaniu szans oraz tworzeniu możliwości rozwoju sił wytwórczych, na utrzymaniu odpowiedniej równowagi między niezbędną pomocą socjalną a samodzielnością jednostek. Jedynie aktywne, zmobilizowane do działania społeczeństwo obywatelskie jest w stanie świadomie kształtować dobrobyt i wzrost gospodarczy (Wohlstand für alle), likwidując narastające odchylenia polityki społecznej od pierwotnych ram koncepcyjnych22. Hołdująca zasadom społecznej gospodarki rynkowej niemiecka CDU krytycznie odnosi się również do proponowanej przez socjaldemokratów płacy minimalnej; „mi- Wrocławskie Studia Politologiczne 10, 2009 © for this edition by CNS III_kor_WSP_10.indd 10 2009-10-09 11:24:08 11 regulacji rynkowych, a także powodują rozleniwienie społeczeństwa. Przyzwyczajenie obywateli niemieckich do wygody „sprawiedliwości” społecznej, niezależnie, czy ma się do czynienia z wysoko wykwalifikowanym pracownikiem, czy też pozbawionym chęci do jakiejkolwiek aktywności bezrobotnym, powoduje stagnację, wręcz zniechęcenie do podjęcia pracy. Wyniki przeprowadzonych ankiet wśród obywateli RFN dowodzą, iż „77% społeczeństwa odmawia przyjęcia posady, w której zarobki byłyby niższe od otrzymywanych w poprzednim zakładzie pracy. Jedynie 15% osób pozostających bez zatrudnienia jest gotowych na przyjęcie oferowanego miejsca pracy, co niekiedy może wiązać się nawet ze zmianą miejsca zamieszkania. Pomimo że w Niemczech jest prawie milion nieobsadzonych miejsc pracy, pracodawcy załamują ręce, nie mogąc znaleźć kandydatów”27. MYŚL POLITYCZNA nimalna pensja, za której wprowadzeniem opowiada się obecnie SPD – w wysokości 7,5 euro za roboczogodzinę – zniszczy więcej niż milion miejsc pracy”23. Ustalanie przez państwo płacy minimalnej uważane jest przez kręgi chadeckie za sprzeczne z zasadami swobodnego funkcjonowania mechanizmów rynkowych24. Zbyt wysoka płaca minimalna prowadzi bowiem do zakłócenia zasad konkurencji rynkowej oraz wpłynie na wzrost jednostkowego kosztu pracy. To z kolei przekłada się na wzrost kosztów świadczenia usług, produkcji oraz znacznego wynagrodzenia dla pracowników wysoko wykwalifikowanych; pozbawia natomiast szans podjęcia pracy osoby niemające doświadczenia. Socjaldemokraci jednak wprowadzenie płacy minimalnej traktują jako wyraz sprawiedliwości społecznej, zapobiegającej wyzyskowi pracownika i zapewniającej mu podstawy egzystencji25. Kolejny spór pomiędzy neoliberalnymi chadekami a socjaldemokratami dotyczy zasiłków dla bezrobotnych. Kurt Beck, stojący na czele SPD, wnosi o wydłużenie okresu wypłacania zasiłku dla bezrobotnych powyżej 55. roku życia, z proponowanych przez CDU 18 do 24 miesięcy oraz do 12 miesięcy dla osób poniżej tego wieku (wcześniej w obu wypadkach okres pobierania świadczeń wynosił 25 miesięcy)26. Socjaldemokracja wspierana przez liczne związki zawodowe walczy również o możliwość wcześniejszego przejścia na emeryturę osób, które wykonują zawód obciążający psychicznie lub fizycznie (zgodnie z ustawą uchwaloną w 2007 r. przez Bundestag rząd podniósł wiek emerytalny z 65. do 67. roku życia. Realizacja reformy powinna rozpocząć się w 2012 r.). Wypowiadający się dla gazety „Financial Times Deutschland” sekretarz generalny współrządzącej partii CDU twierdzi, iż rozwiązania socjaldemokratów jedynie pogłębiają ułomności polityki społecznej państwa, wkraczając w sferę przeznaczoną dla Zakończenie Szerokie kompetencje państwa niemieckiego w zakresie polityki społeczno-gospodarczej mają zarówno swoich zwolenników (są to przede wszystkim obywatele byłej NRD), jak i przeciwników. Tę dychotomię społeczną wykorzystują partie polityczne w swoich programach wyborczych celem pozyskania jak największego elektoratu w wyborach do Bundestagu, zapowiedzianych na rok 2009. W ostatnio uchwalonych programach założycielskich partii CDU (3–4 grudnia 2007 r., Hanower) oraz SPD (28 października 2007 r., Hamburg) oba koalicyjne ugrupowania opowiedziały się za konsekwentnie realizowanymi reformami państwa niemieckiego i obrały określone strategie jego modernizacji. SPD, dążąc do uzyskania miana partii opozycyjnej wobec CDU z jednej strony, oraz nowej populistycznej lewicy z drugiej Wrocławskie Studia Politologiczne 10, 2009 © for this edition by CNS III_kor_WSP_10.indd 11 2009-10-09 11:24:08 MYŚL POLITYCZNA 12 powróciła do pierwotnych wartości socjaldemokratycznych. W Programie Hamburskim idee Soziale Marktwirtschaft sprowadzają się zatem do syntezy gospodarki rynkowej z silnym interwencjonizmem państwowym w zakresie rozbudowanej pomocy socjalnej oraz propagowania haseł równości i sprawiedliwości społecznej. Chrześcijańscy demokraci orientują się natomiast na pierwotny charakter Soziale Marktwirtschaft, ograniczając zadania państwa do przestrzegania ściśle określonych ram prawnych, zasad uczciwej konkurencji oraz aktywności w wymiarze społecznym na podstawie zasady subsydiarności. Czy zatem niemieckie państwo nadal pozostanie „państwem opiekuńczym”, które swoim nadmiernym interwencjonizmem wkroczyło w kompetencje wolnego rynku, odpowiedzialnym za zapewnienie egzy- stencji, bezpieczeństwa socjalnego oraz skłonnym do nadmiernej troski o dobro obywateli, czy zostaną podjęte reformy ograniczające jego rolę, a także modernizujące obecny charakter polityki społecznej, pokażą wybory parlamentarne w 2009 r. Do tego czasu nadal istotne pozostanie pytanie, czy społeczeństwo niemieckie gotowe jest do przejęcia odpowiedzialności za kształtowanie polityki gospodarczo-społecznej i – zgodnie z koncepcją społeczeństwa obywatelskiego – przejmie odpowiedzialność za własną egzystencję, dokonując świadomych wyborów w kreowaniu swojej przyszłości, czy jednak pozostanie społeczeństwem biernie oczekującym opieki społecznej od aparatu państwowego, pozwalając tym samym na decydowanie o losie jednostki przez zbiurokratyzowane instytucje państwowe. 1 F. Böhm, Privilegien – Gesellschaft und Interventionen – Demokratie als Zerrformen der Freiheit, Aktionsgemeinschaft Soziale Marktwirtschaft, Ludwigsburg 1965, za: T.G. Pszczółkowski, Społeczno-polityczna i gospodarcza doktryna neoliberalizmu w RFN. Ordoliberalizm, PWN, Warszawa–Kraków 1990, s. 68–69. 2 T.G. Pszczółkowski, op. cit., s. 68. 3 Ordoliberalizm jest specyficzną odmianą myśli neoliberalnej, powstałą na obszarze Niemiec w latach 30. XX w. Doktryna ta zrodziła się pod wpływem rewizji klasycznego liberalizmu europejskiego oraz krytyki ustroju socjalistycznego. Stanowi swojego rodzaju „trzecią drogę”, zespalając elementy wolności rynkowej i indywidualizmu myśli liberalnej wraz ze szczególną rolą państwa czuwającego nad zachowaniem porządku prawnego oraz posiadającego legitymację do kształtowania życia społecznego, na zasadzie subsydiarności. W swoich założeniach ordoliberalizm nawiązuje do chrześcijańsko-liberalnych założeń prawa naturalnego, wywodzących się z augustiańsko-tomistycznej koncepcji naturalnego porządku prawa ordo universi, będącego udziałem rozumnego człowieka w mądrości Bożej. Ordo oznacza zatem doskonały porządek rzeczy, ład najwyższy (Ordnung), podstawową zasadę wspólną dla całego społeczeństwa (prima principia communia). Zgodnie z założeniami niemieckich ordoliberałów, a szczególnie z poglądami Wilhelma Röpkego, degradacji uległ naturalny, zdrowy fundament liberalizmu i pozbawiony został wszelkich wartości moralno-etycznych. Stan taki prowadzi do nihilizmu, braku norm i „umasowienia” społeczeństwa. Dlatego należy ustanowić nowy porządek moralno-prawny, w którym społeczeństwo obywatelskie będzie funkcjonowało zgodnie z zasadami wolnej konkurencji. Przywrócenie równowagi pomiędzy jednostką a wspólnotą, opartej na chrześcijańskiej nauce Kościoła, jest właśnie podstawowym celem odroliberalizmu – liberalizmu uporządkowanego. 4 Łac. homo oeconomicus – człowiek gospodarujący. Koncepcja sformułowana po raz pierwszy przez Adama Smitha w książce Badania nad naturą człowieka i przyczynami bogactwa narodów (An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations), zakładająca, że człowiek kierujący się egoistycznymi pobudkami podejmuje gospodarczo racjonalne działania, zmierzając do maksymalizacji osiągniętych zysków. 5 Monopsony: grec. Monos – jeden, opsonin – zakup, kupno. Pojęcie po raz pierwszy zostało zastosowane w 1933 r. przez brytyjską ekonomistkę, Joan Violet Robinson. W naukach ekonomicznych opisuje formę rynku, gdzie występuje tylko jeden nabywca (np. pracodawca) i wielu oferentów (np. pracobiorcy). W tej sytuacji pracodawca przedsiębiorca staje się monopolistą, a pracobiorcy muszą przystać na dyktowane Wrocławskie Studia Politologiczne 10, 2009 © for this edition by CNS III_kor_WSP_10.indd 12 2009-10-09 11:24:08 13 MYŚL POLITYCZNA przez niego warunki lub pozostaną bezrobotni. Przedsiębiorca taki wpływa również na kształtowanie się wysokości cen czynników produkcji. Monopson jest pewną formą monopolu; w monopolu bowiem mamy do czynienia, analogicznie, z jednym sprzedawcą. 6 J. Lewandowski, Neoliberałowie wobec współczesności, Wyd. ATEXT, Gdynia 1991, s. 114. 7 T.G. Pszczółkowski, op. cit., s. 69. 8 Jednolita ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych została uchwalona w 1911 r. i po wprowadzeniu odpowiednich modyfikacji obowiązuje po dzień dzisiejszy. Więcej: T.G. Pszczółkowski, op. cit., s. 152–157. 9 M.P.O. Purcell, The Modern Welfare State, Dublin 1953, s. 71–72. 10 D. Nohlen (Hrsg.), Kleines Lexikon der Polityk, Bundeszentrale für politische Bildung, C.H. Beck Verlag, München 2001, Sichtwort: Wohlfahrtsstaat/Sozialstaat, s. 580–588. 11 A. Exenberger, Die Soziale Marktwirtschaft nach Alfred Müller – Armack, Instytut für Wirtschaftstheorie, Wirtschaftspolitik und Wirtschaftsgeschichte, Universität Innsbruck, WP 97/01, s. 13–15. 12 Program Hamburski jest trzecim (po Programie z Bad Godesberg, 1959 r., oraz Manifeście Berlińskim, 1989 r.) od zakończenia II wojny światowej dokumentem ideologicznym SPD, uchwalonym na zjeździe w Hamburgu 28 października 2007 r. 13 Partia Lewicy (Die Linke) powstała w czerwcu 2007 r. na mocy fuzji Alternatywy Wyborczej Pracy i Sprawiedliwości Społecznej (Wahlalternative Arbeit und soziale Gerechtigkeit, WASG) oraz Lewicy PDS (Die Linkspartei PDS). 14 T.G. Pszczółkowski, op. cit., s. 156. 15 Lafontaines Linke will die Besser SPD sein. „Freiheit durch Sozialismus.“ Stoiber warnt vor dramatischer Veränderung des Parteienspektrums, Hamburger Abendblatt, Mittwoch, 19. März 2008, http://www.abendblatt.de/daten/2007/06/18/757259.html. 16 G.H. Oettinger, Soziale Marktwirtschaft und die Rolle des Staates, „Die Politische Meinung”, Nr. 463, Juni 2008, s. 50–51. 17 W grudniu 2007 r., podczas zjazdu partii chrześcijańskich demokratów w Hanowerze uchwalony został nowy program „Wolność i bezpieczeństwo. Wartości podstawowe dla Niemiec” (Freiheit und Sicherheit. Grundsätze für Deutschland). CDU powróciła do pierwotnych założeń Soziale Marktwirtschaft, podkreślając tym samym wolę prowadzenia polityki gospodarczo-społecznej w duchu szkoły freiburskiej. Das Grundsatzprogramm. Beschlossen von 21. Parteitag. Freiheit und Sicherheit. Grundsätze für Deutschland. Hannover 3.–4. Dezember 2007, http://www.grundsatzprogramm.cdu.de/doc/071203-beschluss-grundsatzprogramm-6-navigierbar.pdf. 18 G.H. Oettinger, op. cit., s. 50. 19 Zgodnie z analizą problemu zakresu socjalnej działalności państwa w systemie społeczno-gospodarczym, przeprowadzoną przez Richarda Reichela, pokusić się można o następujący podział procentowego udziału państwa w porządku koncepcyjnym poszczególnych doktryn polityczno-ekonomicznych: libertarianizm – 0%, szkoła manchesterska i klasyczny liberalizm – 10–15%, ordoliberalizm oraz społeczna gospodarka rynkowa (Soziale Marktwirtschaft mit großem „S”) – 25–30%, socjalna gospodarka rynkowa (Soziale Marktwirtschaft mit kleinem „s”) – 30–50%, państwo dobrobytu (Wohlfartsstaat) – ponad 50%; R. Reichel, Soziale Marktwirtschaft, Sozialstaat und liberale Wirtschaftsordnung, „Aufklärung und Kritik”, Zeitschrift für Denken und humanistische Philosophie. Herausgegeben von der Gesellschaft für kritische Philosophie Nürnberg, Sonderheft 2/1998, s. 83–92. 20 M. Inacker, Soziale Marktwirtschaft. Angela Merkel bestimmt ihre Wirtschaftsposition neu, Berlin, 19.06.2008, http://www.wiwo.de/politik/angela-merkel-bestimmt-ihre-wirtschaftsposition-neu-296371/. 21 Deutsche zewifeln an sozialer Marktwirtschaft, Spiegel Online, 07. Juni 2008, http://www.spiegel.de/ wirtschaft/0,1518,558336,00.html. 22 G.D. Kleinhenz, Marktwirtschaft und Sozialstaat: Zukunftsmodell für Deutschland, Bundeszentrale für politische Bildung, s. 4–6; http://www.bpb.de/publikationen/SWJHTJ,0,Marktwirtschaft_und_Sozialstaat:_Zukunftsmodell_f%FCr_Deutschland.html. 23 R. Pofalla, Das Prinzip Leistung, CDU/Sozialpolitik, „Financial Times Deutschland“, 11.02.2008, http://www.cdu.de/archiv/2370_22150.htm. Wrocławskie Studia Politologiczne 10, 2009 © for this edition by CNS III_kor_WSP_10.indd 13 2009-10-09 11:24:09 MYŚL POLITYCZNA 14 24 H. Göbel, H. Steitzner, Soziale Marktwirtschaft ermöglicht den Aufstieg, „Frankfurter Allgemeine Zeitung”, 20. Juni 2008, http://www.bundesregierung.de/Content/DE/Interview/2008-06-20-interview-merkel-faz.html. 25 W większości krajów europejskich, a także w Stanach Zjednoczonych i Japonii istnieje płaca podstawowa (minimalna). Austria i Niemcy zaliczają się, obok krajów skandynawskich, do tych, które nie mają ustalonej jednolitej stawki płacy minimalnej. Jednak na niemieckiej scenie politycznej wciąż trwa żywiołowa dyskusja: związki zawodowe i SPD opowiadają się za ustawowo określoną stawką minimalną na poziomie 7,50 euro za godzinę (ok. 1200 euro miesięcznie). Eksperci z monachijskiego INFO-Institut ostrzegają jednak, że przez to 1,1 mln miejsc pracy będzie zagrożonych. Czy tak się stanie, zależy to od wysokości minimalnej stawki; w USA, gdzie obecna płaca minimalna wynosi 5,85 dolara (3,95 euro), a stopniowo ma wzrosnąć do 7,25 dolara, dotychczas nie spowodowała żadnych następstw w zatrudnieniu. Wysoka płaca minimalna jest również w Wielkiej Brytanii (ok. 1360 euro); jej negatywnych następstw także nie widać; R. Balmer, H. Gamillscheg, B. Lammer, Debatte über Mindestlöhne: Sozialstaat im Dilemma, „Die Presse”, 18.01.2008; http://diepresse.com/home/wirtschaft/economist/356380/index.do. 26 Reformy zaproponowane przez Petera Hertza, byłego członka zarządu Volkswagena oraz doradcy Gerharda Schrödera, mają na celu liberalizację socjalnego systemu kierującego rynkiem pracy. Reformy podzielone zostały na cztery etapy; pierwsze trzy etapy zakończyły się w 2004 r., natomiast realizacja najważniejszego pakietu Hertz IV nastąpiła w styczniu 2005 r. Dotychczas funkcjonujący system świadczeń socjalnych (Sozialhilfe) oraz system świadczeń z tytułu bezrobocia (Arbeitslosenhilfe) zostały zastąpione świadczeniami nowego rodzaju, tzw. Arbeitslosengeld II (ALG II). Są to świadczenia przeznaczone dla osób zdolnych do pracy między 15. a 65. rokiem życia, zapewniające minimum egzystencji w okresie poszukiwania zatrudnienia przez półtora roku (zasiłek ALG I wynosi 70% dawnej pensji; zob. Niemcy będą znów bardziej socjalne, „Gazeta Wyborcza”, 17.10.2007, http://wyborcza.pl/1,86733,4584219.html). „Świadczenia regularne” wypłacane w Bundeslandach wynoszą 347 euro miesięcznie dla osób, które pozostają bez zatrudnienia powyżej półtora roku. 27 R. Pofalla, op. cit. The coalition CDU/CSU – SPD in a dilemma over the role of the state in the Soziale Marktwirtschaft doctrine Summary The article deals with significant socio-economical issues, state interventionism and ideological differences between the two ruling parties in Germany, namely the CDU and SPD. In the first part of the essay the nature of the Soziale Marktwirtschaft doctrine will be defined with the emphasis on the explanation of the controversial and often used by the earlier mentioned parties term ‘social’. The issues of particular interest of this article, which will be presented and which cause much tensions between the SPD and CDU/CSU are those considering minimal wages for the employees, reliefs for the unemployed and social testimonies, which indicate that the nature of state interventionism and the problems evolving around the idea of efficient functioning of the ‘welfare state’ seem to be paramount in modern German political economy. First of all, many scholars try to answer two very important questions: Can the term ‘welfare state’ be still applicable to Germany in which we can see several significant social reforms during the last few decades? And to what extent will the German society assume responsibility for its own actions and accept the politics of the ruling governments? Wrocławskie Studia Politologiczne 10, 2009 © for this edition by CNS III_kor_WSP_10.indd 14 2009-10-09 11:24:09
