Sieropowiec błyszczący, haczykowiec błyszczący

Mszaki
Drepanocladus vernicosus
(Mitt.) Warnst.
Sierpowiec b∏yszczàcy
Haczykowiec b∏yszczàcy
Hamatocaulis vernicosus
komórki
blaszki
listka
roÊlina
p∏onna
1393
Syn.: Hamatocaulis vernicosus (Mitt.) Hedenäs
100µm
Bryophyta, Bryopsida, Amblystegiaceae – krzywoszyjowate
Opis gatunku
Mo˝liwoÊç pomy∏ki
przy identyfikacji gatunku
Sierpowiec b∏yszczàcy mo˝liwy jest do pomylenia g∏ównie
z Drepanocladus revolvens, od którego ró˝ni si´ przede
wszystkim brakiem komórek skrzyd∏owych. U D. revolvens
komórki skrzyd∏owe w liczbie 2–4 tworzà cz´sto niewielkà
grup´, odpadajàcà podczas preparowania liÊci. W razie
jakichkolwiek wàtpliwoÊci nale˝y wykonaç przekrój poprzeczny ∏odygi. U L. revolvens ∏odyga otoczona jest tzw.
epidermà (tj. pierÊcieniem, czasem 2-warstwowym, du˝ych, cienkoÊciennych komórek), której brak u sierpowca
b∏yszczàcego. Pozosta∏e gatunki z rodzaju Drepanocladus
(s. l.) posiadajà z regu∏y dobrze rozwini´tà grup´ komórek
skrzyd∏owych, co wyklucza pomy∏k´.
Biologia gatunku
Forma ˝yciowa
Sierpowiec b∏yszczàcy jest chamefitem (Ellenberg i in. 1992)
rosnàcym na torfowiskach niskich i przejÊciowych.
Biologia rozmna˝ania
Sierpowiec b∏yszczàcy jest gatunkiem dwupiennym. Sporogony wytwarza bardzo rzadko. Zarodniki, wielkoÊci 14–18 µm,
delikatnie brodawkowane, dojrzewajà latem.
1mm
1cm
komórki
nasady
listka
listki wegetatywne
Aspekty populacyjne
Sierpowiec b∏yszczàcy wyst´puje z regu∏y w doÊç licznych populacjach i na poszczególnych stanowiskach mo˝e zajmowaç od kilku do kilkunastu i wi´cej metrów kwadratowych.
Charakterystyka ekologiczna
Autekologia
Sierpowiec b∏yszczàcy jest gatunkiem Êwiat∏olubnym, rosnàcym na ˝yznych torfowiskach niskich i przejÊciowych, w m∏akach i na turzycowiskach, najcz´Êciej z takimi gatunkami,
jak: Bryum pseudotriquetrum, Calliergonella cuspidata,
Campylium stellatum, Drepanocladus revolvens, Palustriella
commutata, P. decipiens i Climacium dendroides.
Ekologiczne liczby wskaênikowe Êwiat∏a, temperatury i reakcji (odczynu pod∏o˝a) wynoszà wg Ellenberga i in.
(1992): L = 8, T = 2, R = 5.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Sierpowiec b∏yszczàcy roÊnie w jasno- lub ˝ó∏tozielonych,
czasami bràzowo lub czerwono nabieg∏ych, nieco b∏yszczàcych (w stanie suchym matowych) darniach.
Gametofit: ∏ody˝ki 6–10 cm lub d∏u˝sze, sztywne, mniej
wi´cej pierzasto rozga∏´zione. LiÊcie ∏ody˝kowe oko∏o
2–3 mm d∏ugoÊci i 1 mm szerokoÊci, z jajowatej nasady
stopniowo zw´˝one w rynienkowaty, ostry, sierpowato zgi´ty koƒczyk, ca∏obrzegie. Komórki blaszki liÊciowej wyd∏u˝one, w´˝owato powyginane, w nasadzie krótsze, prostokàtne. Komórek skrzyd∏owych brak. ˚ebro dochodzi do 1/2
d∏ugoÊci blaszki. LiÊcie ga∏àzkowe podobne do liÊci ∏ody˝kowych, tylko mniejsze.
Sporofit: seta czerwona, do 4 cm d∏ugoÊci. Zarodnia wyd∏u˝ona-jajowato, oko∏o 2 mm d∏ugoÊci, 1,5 mm szerokoÊci, ˝ó∏toczerwona, horyzontalnie ustawiona. Perystom podwójny, z´by perystomu zewn´trznego pomaraƒczowe, z´by perystomu wewn´trznego ˝ó∏te.
Zbiorowiska roÊlinne, z którymi gatunek
jest zwiàzany
Sierpowiec b∏yszczàcy wyst´puje prawie wy∏àcznie w zbiorowiskach z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae. W górach roÊnie najcz´Êciej w eutroficznej m∏ace Valeriano-Caricetum flavae (zwiàzek Caricion davallianae) i kwaÊnej m∏ace turzycowej Carici canescentis-Agrostietum ca-
39
Gatunki roÊlin
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
1393
ninae (zwiàzek Caricion nigrae). Na ni˝u wydaje si´ cz´Êciej wyst´powaç w zbiorowiskach z rz´du Scheuchzerietalia palustris (zwiàzek Rhynchosporion albae i Caricion
lasiocarpae).
Siedliska
(wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej)
7140 – torfowiska przejÊciowe i trz´sawiska – naturalne
mszary i mechowiska torfotwórcze o pozycji poÊredniej mi´dzy typowymi torfowiskami niskimi
i wysokimi;
7150 – obni˝enia dolinkowe i p∏a mszarne – naturalne
bezdrzewne fitocenozy mszarne w dolinkach torfowisk wysokich oraz na p∏ywajàcych p∏ach torfowcowych, w cz´Êci wtórne fitocenozy w dobrze
uwodnionych wyrobiskach poeksploatacyjnych;
7210 – torfowiska niskie nakredowe, zasilane wodami
zasobnymi w zwiàzki wapnia;
7230 – torfowiska zasadowe – torfowiska niskie, zasilane przez wody alkaliczne, cz´sto zasobne
w wapƒ.
Rozmieszczenie geograficzne
Wyst´powanie na Êwiecie
Sierpowiec b∏yszczàcy jest gatunkiem borealnym
(Düll 1994). RoÊnie w Europie, pó∏nocnej Azji, Chinach,
Japonii, Ameryce Pó∏nocnej i na Grenlandii (Nyholm 1961). Niedawno stwierdzony zosta∏ na Dominikanie
w Ameryce Ârodkowej (Hedenäs 1989) oraz w Wenezueli
w Ameryce Po∏udniowej (Ochyra 1993).
Wyst´powanie w Polsce
W Polsce gatunek wyst´puje na terenie ca∏ego kraju,
przede wszystkim w cz´Êci ni˝owej. W górach spotykany
jest na rozproszonych stanowiskach, g∏ównie do wysokoÊci
oko∏o 700 m n.p.m. W Tatrach dochodzi do 1135 m
n.p.m. (Lisowski 1965).
Status gatunku
Prawo mi´dzynarodowe:
Konwencja Berneƒska (1979) – Za∏àcznik I;
Dyrektywa Siedliskowa (1992) – Za∏àcznik II.
Prawo krajowe:
Ochrona gatunkowa w Polsce – Êcis∏a, od 2001 r.
Kategorie IUCN:
„Red Data Book of European bryophytes” (Schumacker, Martiny 1995) – K.
Stan i dynamika populacji,
potencjalne zagro˝enia
Stan i dynamika populacji
Nad dynamikà populacji D. vernicosus nie prowadzono
w Polsce specjalnych badaƒ. Niewàtpliwie jest on gatunkiem ust´pujàcym na skutek osuszania terenów podmok∏ych oraz zaniechania ich tradycyjnego u˝ytkowania.
Z drugiej strony, kilkakrotnie obserwowano jego wkraczanie na siedliska wtórne, m.in. jako sk∏adnik roÊlinnoÊci rozwijajàcej si´ w opuszczonych wyrobiskach gliny
(Wilczyƒska 1988). Z wst´pnych studiów nad wyst´powaniem sierpowca b∏yszczàcego w Polsce wynika, ˝e by∏ on
stwierdzony do tej pory na oko∏o 180 stanowiskach,
z czego oko∏o 17% znanych jest z XIX w., 19% stanowisk
odkryto bàdê potwierdzono w latach 1901–1950, 52%
w latach 1951–1990, natomiast tylko 12% odkryto bàdê
potwierdzono po 1990 roku. To zestawienie jest tylko pozornie niekorzystne dla sierpowca b∏yszczàcego, poniewa˝ w ostatnich latach publikuje si´ niewiele briologicznych prac florystycznych, stàd te˝ nie wiadomo dok∏adnie, na ilu stanowiskach gatunek ten jeszcze wyst´puje.
Dla porównania, na terenie województwa Êlàskiego, które nale˝y do najg´Êciej zaludnionych regionów Polski,
o znacznie zniszczonym Êrodowisku naturalnym, po 1990
roku odnaleziono bàdê potwierdzono wyst´powanie
omawianego gatunku na 47% stanowisk znanych z tego
obszaru (Stebel, Fojcik 2003). Nale˝y przypuszczaç, ˝e
w innych regionach Polski sytuacja ta b´dzie wyglàda∏a
jeszcze lepiej.
Potencjalne zagro˝enia
G∏ównym zagro˝eniem dla sierpowca b∏yszczàcego jest
osuszanie bagien i torfowisk. Tak˝e zaniechanie tradycyjnego u˝ytkowania terenów podmok∏ych (koszenie, wypas)
prowadzi do ich zarastania, zacienienia warstwy przyziemnej i w konsekwencji do ust´powania tego Êwiat∏olubnego
gatunku.
Ochrona gatunku i jego siedlisk
Propozycje dzia∏aƒ ochronnych
Miejsca wyst´powania D. vernicosus, w miar´ mo˝liwoÊci,
nale˝y objàç ochronà (m∏aki i turzycowiska – w formie
40
Mszaki
u˝ytków ekologicznych, wi´ksze kompleksy roÊlinnoÊci torfowiskowej – w formie rezerwatów przyrody), zapewniajàc
przede wszystkim zachowanie stabilnych stosunków wodnych. Na terenach chronionych nale˝y wprowadziç zasady
ochrony czynnej (koszenie, wypas), aby uniemo˝liwiç zaroÊni´cie przez zbiorowiska krzewiaste i leÊne siedlisk omawianego gatunku.
Ewentualny wp∏yw dzia∏aƒ ochronnych
na inne gatunki
Ochrona stanowisk sierpowca b∏yszczàcego nie powinna mieç negatywnego wp∏ywu na inne gatunki.
Kierunki i zakres badaƒ naukowych
Niezb´dne jest przede wszystkim dok∏adne poznanie rozmieszczenia i stanu zachowania populacji sierpowca b∏yszczàcego w Polsce. Równie˝ biologia i ekologia D. vernicosus sà u nas s∏abo znane, w zwiàzku z czym na sta∏ych powierzchniach badawczych wyznaczonych w ró˝nych regionach geograficznych kraju (najlepiej na terenach parków
narodowych lub rezerwatów przyrody) nale˝y prowadziç
d∏ugoterminowe badania. Ich tematyka powinna koncentrowaç si´ wokó∏ nast´pujàcych zagadnieƒ:
• mechanizmy reprodukcji (szczególnie istotne, bioràc
pod uwag´ dwupiennoÊç tego gatunku oraz fakt bardzo
rzadkiego wytwarzania sporofitów);
• organizacja przestrzenna populacji;
• stabilnoÊç populacji w kontekÊcie naturalnych i antropogenicznych zmian w Êrodowiskach podmok∏ych;
• interakcje z gatunkami wspó∏wyst´pujàcymi oraz rola
D. vernicosus w dynamice roÊlinnoÊci torfowiskowej.
Monitoring
Istniejàce zabezpieczone stanowiska sierpowca b∏yszczàcego powinny byç kontrolowane co kilka lat.
DÜLL R. 1994. Deutschlands Moose. 3 Teil. Orthotrichales: Hedwigiaceae – Hypnobryales: Hypnaceae. IDH Verl., Bad
Münstereifel, Ohlerath.
ELLENBERG H., WEBER H. E., DÜLL R., WIRTH V., WERNER W.,
PAULIßEN D. 1992. Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobotanica 18.2: 5–258.
HEDENÄS L. 1989. Drepanocladus vernicosus in the Dominican
Republic. The Bryologist 92.1: 128–129.
*LIMPRICHT K. G. 1904. Die Laubmoose Deutschlands, Oesterreichs und der Schweitz unter Berücksichtigung der übrigen
Länder Europas u. Sibiriens. W: dr Rabrnhorst's L. Kryptogamen-Flora von Deutschlands, Oesterreichs und der Schweitz. 2
Aufl. 4.3. – Hypnaceae u. Nachträge, Synonymen-Register u.
Literatur-Verzeichniss. Eduard Kummer, Leipzig.
LISOWSKI S. 1965. Bryotheca Polonica. Fasc. 71. Nr 1801–1825.
Mchy Tatr. Wyd. PAN, Poznaƒ.
LISOWSKI S., MELOSIK I., TOBOLSKI K. 2000. Mchy Parku Narodowego Bory Tucholskie. Wyd. Homini, Bydgoszcz – Poznaƒ.
NYHOLM E. 1965. Illustrated moss flora of Fennoscandia, 2.
Musci. Fasc. 5. CWK Gleerup, Lund.
OCHYRA R. 1993. Hamatocaulis vernicosus (Musci, Amblystegiaceae) new to South America. Fragm. Flor. Geobot.
38.1: 320–322.
ROZPORZÑDZENIE MINISTRA ÂRODOWISKA z dnia 11 wrzeÊnia 2001 r. w sprawie okreÊlenia listy gatunków roÊlin dziko
wyst´pujàcych obj´tych ochronà gatunkowà Êcis∏à i cz´Êciowà (Dz U Nr 106, poz. 1079 i Nr 100, poz. 1085).
SCHUMACKER R., MARTINY P. 1995. Red Data Book of European bryophytes. Part. 2: Threatened bryophytes in Europe including Macaronesia. The European Committee for Conservation of Bryophytes, Trondheim.
STEBEL A., FOJCIK B. 2003. Atlas rozmieszczenia mchów chronionych
Polski w województwie Êlàskim. Materia∏y Opracowania Centrum
Dziedzictwa Przyrody Górnego Âlàska w Katowicach 7: 1–111.
STEBEL A., STEBEL A. M. 1998. Materia∏y do brioflory Beskidu Ma∏ego i pó∏nocnej cz´Êci Kotliny ˚ywieckiej (Karpaty Zachodnie).
A contribution to the bryolflora of the Beskid Ma∏y Range and
the northern part of Kotlina ˚ywiecka (West Carpathians).
Fragm. Flor. Geobot., Ser. Polonica 5: 217–236.
*SZAFRAN B. 1961. Flora polska. RoÊliny zarodnikowe Polski
i ziem oÊciennych. T. 2. PWN, Warszawa.
WILCZY¡SKA W. 1988. RoÊlinnoÊç glinianek po∏o˝onych na obszarze gminy Malczyce (województwo wroc∏awskie), ze szczególnym uwzgl´dnieniem mszaków. Acta Univ. Wratisl. 974,
Prace Bot. 60: 61–90.
1393
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami
ochronnymi
Niektóre stanowiska sierpowca b∏yszczàcego znajdujà si´
na obszarach chronionych, np. w Parku Narodowym Bory
Tucholskie (Lisowski i in. 2000) oraz w Parku Krajobrazowym Beskidu Ma∏ego (Stebel, Stebel 1998). Na terenach
tych nie prowadzi si´ obecnie specjalnych dzia∏aƒ zwiàzanych z ochronà tego gatunku.
Bibliografia
Adam Stebel
41