Geografia w Szkole nr 6 - bezpłatny artykul

Z ZAGADNIEŃ WSPÓŁCZESNEJ GEOGRAFII
Czy tutaj jest bezpiecznie?
Zagrożenia
i bezpieczeństwo
na mapach
Mapa jest podstawowym elementem
nauk geograficznych, który może być nośnikiem
różnorodnych informacji. W powszechnych skojarzeniach jej rola sprowadza się często
do informacji turystycznych lub jako narzędzia do odszukiwania lokalizacji lub drogi
do celu. Tym razem warto spojrzeć na rolę, jaką mapa odegrać może w zarządzaniu
bezpieczeństwem, czy nawet w kształtowaniu poczucia bezpieczeństwa.
Krzysztof Trojan
Magister geografii, UJ Kraków
Z
reguły mapy tworzone na rzecz
bezpieczeństwa nie wskazują
bezpośrednio obszarów bezpiecznych, lecz zawierają przestrzenne
rozmieszczenie potencjalnych zagrożeń. Dlatego też w wielu przypadkach można o nich mówić raczej jako
o mapach zagrożeń lub mapach ryzyka.
Funkcja map na rzecz bezpieczeństwa
ma kilka aspektów. Pierwszym, najbardziej podstawowym, jest rola informacyjna (prewencyjna). Polega ona
na podnoszeniu świadomości społecznej odnośnie lokalizacji miejsc szczególnie niebezpiecznych lub zjawisk
zagrażających życiu lub zdrowiu – pełni
wówczas funkcję swego rodzaju znaku
ostrzegawczego.
Zwykle mapy tego typu są konstruowane na jeden z kilku sposobów. Pierwszym jest zobrazowanie przestrzennego
rozkładu niebezpiecznych zdarzeń
lub wypadków, które miały miejsce
w przeszłości, drugim – ukazywanie
prawdopodobieństwa wystąpienia niebezpiecznego zjawiska, oparte na analizie wcześniejszych przypadków oraz
prognozach, natomiast trzecim – zastosowanie różnego rodzaju wskaźników
bezpieczeństwa, obliczanych na podstawie różnorodnych zmiennych. Dwie
12
Geografia w szkole ] nr 6/2016
ostatnie techniki są bardziej złożone,
ponieważ opierają się na przewidywaniu potencjalnych zagrożeń w oparciu
o ich wcześniejsze przejawy – przykładowo dla wskaźnika stabilności politycznej brane są pod uwagę m.in. prawdopodobieństwo nagłej zmiany rządu,
poziom niezadowolenia społecznego
czy narażenie na konflikty (wewnętrzne lub zewnętrzne). Wybrana metoda
zależna jest od rodzaju danych, jakie
zamierzamy przedstawić.
Podczas samodzielnego przeglądania zasobów sieciowych możemy natknąć się na wiele różnorodnych map,
prezentujących zarówno podział świata na różne kategorie bezpieczeństwa,
jak również ukazujących konkretne
rozmieszczenie niebezpiecznych zjawisk. Ich tematyka jest bardzo szeroka
i obejmuje nie tylko częstotliwość lub
prawdopodobieństwo występowania
klęsk żywiołowych, ale też np. wrażliwość na zmiany klimatu, stabilność
polityczną i występowanie niekorzystnych zmian ekonomicznych czy nawet
cyberbezpieczeństwo.
Podane przykłady wskazują, że,
podczas gdy na jednych mapach najlepiej sprawdzi się prezentacja surowych
danych (przestrzenne rozmieszczenie zdarzeń), to na innych zastosowanie znajdą zagrożenia prognozowane
(np. narażenie na wstrząsy sejsmiczne
oparte o dane pomiarowe) lub wskaź-
eprasa.pl
nik bezpieczeństwa (stabilność ekonomiczna).
Opracowane mapy potencjalnych
zagrożeń pozwalają na przyjrzenie się
przestrzennemu rozmieszczeniu niebezpiecznych zjawisk. Stanowi to punkt
wyjścia do wyciągnięcia wniosków
dotyczących przyczyn takiego, a nie
innego występowania tych zdarzeń,
a w konsekwencji umożliwia podjęcie
odpowiednich kroków zaradczych. Jednym z lepszych przykładów mogą być
tutaj mapy zagrożeń naturalnych, opracowywane na potrzeby planowania
przestrzennego, a także wyniki monitoringu środowiska prowadzone przez
służby geologiczne, hydrologiczne czy
meteorologiczne.
Do wielu ciekawych efektów tego
typu prac można zaliczyć wyróżnianie
obszarów leśnych podatnych na naturalne pożary, analizę rozprzestrzeniania
się wirusa Zachodniego Nilu, rozmieszczenie miejsc wycieku lub nadmiernej
emisji substancji szkodliwych (np. metanu) czy rozrastanie się osiedli slumsów o podwyższonym zagrożeniu epidemiologicznym i kryminalnym.
Mapy pełnią obecnie coraz większą
rolę w tworzeniu infrastruktury cyfrowej opartej o dane przestrzenne, która wspomaga zarządzanie kryzysowe
i funkcjonowanie służb działających
na rzecz bezpieczeństwa. Dzieje się
to za sprawą technologii GIS, których
Z ZAGADNIEŃ WSPÓŁCZESNEJ GEOGRAFII
rola polega nie tylko na przeprowadzaniu analiz i konstrukcji map, ale także
ich sprzęgnięciu z innymi mapami zagrożeń, planami zagospodarowania
przestrzennego czy danymi dotyczącymi rozmieszczenia zabudowań i ludności.
Tego typu cyfrowa baza danych oparta o mapy integruje precyzyjne informacje o terenie, zasięg potencjalnych
zagrożeń, a także lokalizację budynków, punktów adresowych i jednostek
reagowania. Dzięki niej możliwe jest
szybsze i lepiej zaplanowane prowadzenie akcji ratunkowych, interwencji wobec zagrożeń oraz usuwanie ich
skutków. Jako przykład posłużyć mogą:
Krajowy System Informacyjny Policji
czy System Wspomagania Dowodzenia
(SWD), stosowany w straży pożarnej,
ratownictwie medycznym czy służbach
porządkowych, natomiast z systemów
zagranicznych – Krajowa Platforma Zagrożeń Naturalnych (Nationell plattform
för arbete med naturolyckor) w Szwecji
czy niemieckie Centrum Informacyjno-Sytuacyjne (Gemeinsames Melde- und
Lagezentrum – GMLZ). W Polsce cyfrowa integracja danych dotyczących bezpieczeństwa oparta o technologie GIS
jest stopniowo wdrażana na poziomie
poszczególnych województw i dąży
do centralizacji.
Od górskich szlaków
po cyberprzestrzeń
Mnogość różnego rodzaju map
służących bezpieczeństwu sprawia,
że nie sposób omówić szczegółowo
wszystkich ich rodzajów. Można jednak
przyjrzeć się jak zagadnienie to prezentuje się na gruncie polskim. Budowaniu większej świadomości zagrożeń
wśród turystów służą publikacje kartograficzne dotyczące gór. Prym wiodą
tutaj oczywiście Tatry, gdzie dochodzi
do największej ilości nieszczęśliwych
zdarzeń, w tym do kilkunastu wypadków śmiertelnych rocznie.
Przestrzenne rozłożenie miejsc
wypadków można przeanalizować
w oparciu o mapy sporządzone przez
TPN, dostępne na geoportalu instytucji,
który ponadto zawiera inne ciekawe
warstwy tematyczne jak np. rozmieszczenie wypadków lawinowych i torów
najczęstszych lawin oraz punkty okresowego zamknięcia szlaków.
Podobne mapy sporządzane są
także dla niższych regionów górskich
np. Bieszczadów, jednak zwykle publikowane są rzadziej. Z kolei dla osób
wybierających się za granicę pomocne
mogą okazać się materiały publikowane
przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Zawierają one, oprócz użytecznych porad, również mapy ilustrujące
rozmieszczenie obszarów niepolecanych jako cel podróży oraz na bieżąco
aktualizowane ostrzeżenia.
Dla osób zmotoryzowanych najbardziej chyba znanym narzędziem
mapowym jest aplikacja Google z lokalizacją utrudnień na trasie. Aktualne, choć bardziej poglądowe informacje o dłużej trwających utrudnieniach,
odnajdziemy również na stronach internetowych poszczególnych oddziałów Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad. W porównaniu z nimi, mapa
prezentująca lokalizację wypadków
z przeszłości posiada znacznie większe oddziaływanie na wyobraźnię
odbiorcy. Interesujące może być spojrzenie na rozmieszczenie czarnych
punktów lub portal Polskiego Obserwatorium Bezpieczeństwa Ruchu
Drogowego, zawierający szczegółowe informacje na temat okoliczności
i rozmieszczenia wypadków drogowych od 2012 r.
Ogólna dostępność tego typu źródeł oraz ich poglądowość (prezentacja
na mapie) może zwrócić uwagę nie
tylko kierowców, ale i zarządców dróg,
którzy na odcinkach z widoczną powtarzalnością wypadków mogą wprowadzić właściwe środki zaradcze (np. dodatkowe znaki i tablice, zmiana organizacji ruchu, wprowadzenie sygnalizacji
świetlnej). Również niektóre jednostki
administracji publicznej oferują dostęp
do bardziej rozbudowanych zasobów
dotyczących bezpieczeństwa na drogach w rejonie – np. statystyki wypadków dla powiatów czy gmin (geoportal
województwa śląskiego).
Rozbudowanym zagadnieniem jest
bezpieczeństwo w odniesieniu do warunków środowiska. Obejmują one bardzo szeroki wachlarz tematyczny –
od zagrożenia powodziowego (mapy
dostępne częściowo na stronach Zarządów Gospodarki Wodnej) poprzez
ostrzeżenia meteorologiczne (publikowane przez IMGW) i mapy osuwiskowe
(program SOPO) aż po mapy prezentujące efekty monitoringu jakości powietrza czy stanu sanitarnego wód. Łatwość
dostępu do tego typu map jest coraz
większa, co wynika z realizacji konstytucyjnego prawa obywateli do informacji
o środowisku i związanej z nim ustawy
o udostępnianiu informacji o środowisku z 2008 r.
eprasa.pl
Bardzo interesującym tematem
do prezentacji kartograficznej jest bezpieczeństwo cyfrowe. Ich autorami są
instytucje monitorujące rozprzestrzenianie się zagrożeń w sieci oraz m.in.
adresów IP, z których dokonano ataków
hakerskich. Niestety wynika z nich, że
Polska znajduje się wśród krajów o obniżonym wskaźniku bezpieczeństwa,
przynajmniej na tle większości krajów
europejskich.
Nasze bezpieczeństwo
– nasza inicjatywa
Interesującym źródłem informacji są
mapy prezentujące statystyczne dane
o przestępstwach i wykroczeniach,
opracowywane dla terytorium miasta
lub innej jednostki administracyjnej.
Dzięki nim możliwe jest prześledzenie,
w jaki sposób ilość przypadków naruszenia prawa zmienia się w czasie oraz
w odniesieniu do innych obszarów.
Pełniejszy obraz rzeczywistości dają
bardziej szczegółowe informacje dotyczące zdarzeń przestępczych, a które
można odnaleźć w serwisach opartych
o dane policji i straży miejskiej (zwłaszcza dla obszaru Warszawy).
W ostatnim czasie można zaobserwować, jak konkretyzują się plany
stworzenia jednej, scentralizowanej
platformy mapowej, która nie tylko
pełniłaby funkcję informacyjną, ale
również aktywizującą społeczeństwo
do przeciwdziałania przestępczości.
W tym roku zakończone zostały
prace nad wdrożeniem Krajowej Mapy
Zagrożeń Bezpieczeństwa. Jej ideą jest
połączenie w jednym zasobie informacji pochodzących ze zgłoszeń policyjnych, wywiadów z mieszkańcami oraz
indywidualnych zgłoszeń dokonanych
za pomocą aplikacji mapowej. Z pomocą intuicyjnie funkcjonującej mapy,
każdy kto był świadkiem zdarzenia zakłócającego porządek publiczny może
umiejscowić je na mapie i nadać mu
jedną z wielu kategorii (m.in. akt wandalizmu, złe parkowanie, zażywanie
środków odurzających, dzikie wysypiska śmieci). Każde zgłoszenie jest następnie weryfikowane przez funkcjonariuszy policji.
Dzięki temu systemowi na bieżąco
powstaje mapa, dająca wgląd w przestrzenny rozkład niebezpiecznych lub
uciążliwych dla społeczeństwa zdarzeń.
Od początku października KMZB działa już dla terytorium całej Polski i cieszy
się rosnącym zainteresowaniem obywateli. Już w trakcie programu pilotażoweGeografia w szkole ] nr 6/2016
13
Z ZAGADNIEŃ WSPÓŁCZESNEJ GEOGRAFII
Krajowa Mapa Zagrożeń Bezpieczeństwa, źródło: https://mapy.geoportal.gov.pl/
iMapLite/KMZBPublic.html
go w województwie podlaskim w ciągu
pierwszego miesiąca przez aplikację
dokonano ponad 2 tysięcy zgłoszeń.
Obecnie w całym kraju odnotowano
ponad 50 tysięcy zgłoszeń, a portal odwiedziło znacznie ponad pół miliona
odwiedzających.
Portal nie daje możliwości wglądu w zdarzenia zagrażające życiu lub
zdrowiu czy też informacje dotyczące przestępczości zorganizowanej.
Jednocześnie stwarza on możliwość
przeanalizowania miejsc, gdzie w sposób powtarzalny dochodzi do zdarzeń
uciążliwych społecznie. Lokalizacje
z nagminnie zgłaszanym nieprawidłowym parkowaniem lub spożywaniem
alkoholu w miejscu publicznym nie
musi prowadzić tylko do wzrostu częstotliwości patroli policyjnych. Analiza
mapy w podanych przykładach każe
się zastanowić, czy nie powinno się
zapewnić dodatkowych miejsc parkingowych lub podjąć dodatkowych działań aktywizujących młodzież czy osoby
długotrwale bezrobotne.
Zagrożenie a rzeczywistość
Mapa zanieczyszczeń środowiska w Chinach tworzona w trybie open przez internautów, źródło: http://www.epmap.org/
Uproszczona mapa zagrożenia trzęsieniami ziemi w USA, http://earthquake.usgs.
gov/
14
Geografia w szkole ] nr 6/2016
eprasa.pl
Dodatkowa funkcja map bezpieczeństwa, w pewien sposób związana z funkcją prewencyjną, wynika
w sposób pośredni z ich treści i polega na oddziaływaniu na wyobraźnię
odbiorcy. Osoba analizująca np. mapę
z lokalizacją niebezpiecznych zdarzeń czy wypadków, kształtuje własny
obraz otaczającej go przestrzeni, który
zawiera subiektywny podział na strefy
bezpieczne i niebezpieczne. W tym
miejscu uaktywnić się może niezamierzony przez twórców mapy mechanizm
– odbiorca może skupić swoją uwagę
na miejscach przedstawionych jako niebezpieczne i wyjść z błędnego założenia, że pozostałe obszary są całkowicie
wolne od zagrożeń.
W przypadku map wypadków górskich lub miejsc bezpiecznych do spędzania wakacji, mechanizm ten może
prowadzić do obniżenia poziom
ostrożności wśród podróżnych. Podobny efekt wynikać może z konieczności uśredniania wartości na poziomie
jednostki administracyjnej lub kraju,
co w praktyce oznacza przypisanie jednej wartości dla całego obszaru reprezentacji (np. państwa). Fakt ten wydaje
się oczywisty, zwłaszcza dla geografów,
jednak u osób nieświadomych pierwsze
wrażenie z odczytania mapy może prowadzić do nadmiernej generalizacji występowania niebezpieczeństw. Oczy-
Z ZAGADNIEŃ WSPÓŁCZESNEJ GEOGRAFII
Mapa cyberataków, źródło: strona organizacji NORSE, http://map.norsecorp.com
wistym jest, że mapy zagrożeń ulegają
zmianom w czasie, jednak przedstawione we właściwy sposób mogą pozostać na długo w pamięci – podobnie jak
zaprezentowany na nich obraz świata.
Warto także zwrócić uwagę, że
różnego rodzaju mapy zagrożeń często oparte są o różnorodne wskaźniki
o zmiennych parametrach, których
dobór wpływa na treść mapy – w tym
wypadku na klasyfikację obszarów jako
mniej lub bardziej bezpiecznych. Może
się więc zdarzyć, że na różnych mapach o tej samej tematyce, jak choćby
na mapach stabilności politycznej, ten
sam kraj może znaleźć się w zdecydowanie różnej kategorii (zwłaszcza jeśli
leży on w Azji Południowo-Wschodniej
czy Ameryce Południowej). W ostatnim
czasie szczególnie godnym uwagi jest
przykład Europy, głównie Południowej
i Wschodniej, dla której różnorodne
mapy bezpieczeństwa politycznego czy
zagrożeń terrorystycznych tworzą bardzo istotne co do różnic podziały naszego kontynentu (patrz: linki na końcu tekstu oraz portale m.in. dailymail.
co.uk czy express.co.uk).
Pojawia się zatem pytanie, które
od lat zwraca uwagę wielu geografów
LITERATURA
Źródła oraz przykładowe linki:
❚ www.polakzagranica.msz.gov.pl – informacje Ministerstwa Spraw Zagranicznych
wraz z mapą
❚ www.otryt.bieszczady.pl/media/pdf/analiza-wypadkow-mapa.jpg – mapa wypadków w Bieszczadach
❚ www.geoportaltatry.pl – mapa Tatr z warstwami dotyczącymi bezpieczeństwa
turystycznego
❚ www.osuwiska.pgi.gov.pl – System Osłony Przeciwosuwiskowej z możliwością
wygenerowania map
❚ www.gddkia.gov.pl – mapy głównych utrudnień w ruchu i lokalizacji czarnych
punktów
❚ www.obserwatoriumbrd.pl/app/map – interaktywna mapa z rozmieszczeniem
wypadków drogowych
❚ www.sk.gis.gov.pl – mapa stanu wód w kąpieliskach Polski
❚ www.mapy.geoportal.gov.pl/iMapLite/KMZBPublic.html – Krajowa Mapa
Zagrożeń Bezpieczeństwa
❚ www.krakow.naszemiasto.pl/artykul/krakow-oto-najniebezpieczniejsze-miejsca-w-miescie,2158611,art,t,id,tm.html – mapa zdarzeń kryminalnych według dzielnic Krakowa
❚ www.dn.pt/DNMultimedia/DOCS+PDFS/Political%20Risk%20Map%2001-2016.
pdf – mapa stabilności politycznej
– na ile skonstruowana mapa odzwierciedla rzeczywistość, a w jakim stopniu
ją kreuje? Mechanizm kreowania rzeczywistości wynika z faktu, że mapa
stanowić powinna jak najwierniejsze
przedstawienie rzeczywistych zjawisk,
jednak ograniczenia metod prezentacji sprawiają, że obraz ten zawsze będzie uproszczony i zależny od sposobu opracowania i prezentacji danych.
Co więcej – może nawet podlegać
umyślnym przekształceniom, służącym
danemu celowi.
Niektóre mapy zagrożeń mogą
mieć też wpływ na społeczny wizerunek niektórych miejsc, np. na obniżenie atrakcyjności dzielnic miejskich,
na których widoczne jest skupienie
incydentów przestępczych. Mechanizm ten może mieć swoje dalsze
konsekwencje, chociażby w spadku
poziomu inwestycji czy cen nieruchomości w tego typu okolicach. Problem
ten rozważany był m.in. w Wielkiej
Brytanii po uruchomieniu w 2011
roku mapy zdarzeń kryminalnych
na stronie głównego departamentu
brytyjskiej policji (police.uk).
Mapy dotyczące zagrożeń i bezpieczeństwa publicznego stanowią bogaty
materiał badawczy, a jednocześnie zawierają znaczny potencjał edukacyjny.
Nie sprowadza się on tylko do najprostszej funkcji informacyjnej, ale daje
możliwość ich wzajemnych porównań
i wyciągania wniosków odnośnie występowania zagrożeń – oczywiście nie
w celu tworzenia wizji świata opartej
na lęku, lecz aby móc w bardziej świadomy sposób funkcjonować w otaczającym nas świecie.
❚ www.theglobaleconomy.com/maps/wb_political_stability/ – mapa stabilności politycznej
❚ www3.weforum.org/docs/Media/TheGlobalRisksReport2016.pdf – Raport
o Globalnym Ryzyku wraz z mapami
❚ www.mapakryminalna.pl – mapa zdarzeń przestępczych w Polsce
❚ www.mapa.strazmiejska.waw.pl – mapa przestępczości Warszawy
❚ www.heritage.org/index/heatmap – mapa niezależności ekonomicznej
❚ www.fsi.fundforpeace.org/rankings-2015 – wielowskaźnikowa mapa bezpieczeństwa
❚ www.agcs.allianz.com/services/liability/crisis-management – ryzyko negatywnych
zmian na świecie
❚ www.map.norsecorp.com/#/ – animowana (!) mapa cyberataków w czasie rzeczywistym
❚ www.globalsecuritymap.com – mapa wskaźnika cyberbezpieczeństwa
❚ www.policja.pl – informacje o Krajowej Mapie Zagrożeń Bezpieczeństwa
❚ www.theguardian.com/money/2011/feb/01/police-crime-website-house-prices
❚ www.flyinghomes.co.uk/blog/crime-levels-property-house-prices/
❚ www.geography.about.com/od/culturalgeography/fl/What-Do-Maps-Really-Do.
htm
❚ www.geolounge.com/mind-map-concepts-reality-affect-map-making-vice-versa/
❚ www.michaelmcmillan.com/thoughts-maps-illusion-reality-life
❚ www.ujk.edu.pl/infotezy/ojs/index.php/infotezy/article/view/88/213
eprasa.pl
Geografia w szkole ] nr 6/2016
15