Dzwonek pilkowany

Gatunki roÊlin
Campanula serrata
1cm
1cm
*4070
Campanula serrata
(Kit.) Hendrych
Dzwonek pi∏kowany
Dzwonek lancetowaty
*gatunek priorytetowy
owoc
Syn.: Campanula napuligera Schur, C. pseudolanceolata auct.
Spermatophyta, Magnoliophytina [=Angiospermae],
Magnoliopsida [=Dicotyledoneae], Campanulaceae
– dzwonkowate
1
RoÊlina osiàgajàca 50 cm wysokoÊci. ¸odyga wzniesiona,
nieco kanciasta, pokryta na kantach krótkimi odstajàcymi
w∏oskami, doÊç g´sto, skr´tolegle ulistniona. LiÊcie p∏onnych ró˝yczek d∏ugoogonkowe, o blaszkach wyd∏u˝onych,
sercowatych. Najni˝sze liÊcie ∏odygowe wczeÊnie usychajàce, w czasie kwitnienia nieobecne. Wy˝sze liÊcie sztywne,
skórkowate, lancetowate z wyraênie wystajàcym 1 nerwem
na spodniej stronie, brzegiem nieco zgrubia∏e, ostro, p∏ytko pi∏kowane, o krótkich ogonkach, wy˝sze prawie siedzàce. Pàczki kwiatowe zwieszone. Kwiaty na szypu∏kach, tworzà w górnej cz´Êci ∏odygi groniasty, rzadziej wiechowaty
kwiatostan; niekiedy ∏odyga tylko z 1 kwiatem szczytowym.
Korona dzwonkowata, 1,5–2 cm d∏ugoÊci, p∏ytko rozci´ta
na 5 ∏atek, ciemnoniebieskofioletowa. Dzia∏ki kielicha równowàskie, oko∏o 3 razy krótsze od korony. Pr´cików 5. S∏upek dolny. Owoc – torebka odwrotnie jajowata, otwierajàca si´ 3 dziurkami blisko nasady.
Mo˝liwoÊç pomy∏ki
przy identyfikacji gatunku
Campanula serrata przypomina na pierwszy rzut oka
C. polymorpha, która ró˝ni si´ jednak wzniesionymi (a nie
zwieszonymi) pàkami kwiatowymi (1) i liÊçmi: liÊcie p∏onnych ró˝yczek o blaszce szerokiej; liÊcie ∏odygowe nigdy
nie skórkowate, ca∏obrzegie (2), ni˝sze niekiedy p∏ytko pi∏kowane lub karbowane.
Biologia gatunku
Forma ˝yciowa
Bylina, hemikryptofit, z krótkim k∏àczem i korzeniem g∏ównym burakowato zgrubia∏ym. Wytwarza p∏onne ró˝yczki liÊciowe oraz p´dy kwiatowe.
Rozmna˝anie generatywne
Kwitnie od lipca do poczàtku wrzeÊnia. Jest roÊlinà owadopylnà. Nektar gromadzi si´ u nasady szyjki s∏upka. Nasiona z mi´sistym bielmem, liczne, drobne, bez przystosowaƒ
do rozsiewania.
92
1cm
pàki kwiatowe
2
10cm
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Opis gatunku
2
1
liÊç
Campanula polymorpha
Rozmna˝anie wegetatywne
Brak danych.
Aspekty populacyjne
Dzwonek pi∏kowany roÊnie pojedynczo lub tworzy niewielkie k´pki z∏o˝one z kilku osobników. Na poszczególnych
stanowiskach obserwowano od 1 do kilkuset (wyjàtkowo
kilku tysi´cy) osobników.
Charakterystyka ekologiczna
Autekologia
Campanula serrata roÊnie na miejscach otwartych, w warunkach pe∏nego lub umiarkowanego Êwiat∏a. Wyst´puje
g∏ównie na pod∏o˝u ubogim w w´glan wapnia, rzadko
– na zasobnym w ten sk∏adnik (Pi´koÊ-Mirkowa i in. 1996).
W Bieszczadach wyst´puje na Êrednio g∏´bokich i p∏ytkich
glebach brunatnych kwaÊnych oraz o umiarkowanej zawartoÊci substancji szkieletowych, Êwie˝ych lub wilgotnych,
na glebach brunatnych silnie wy∏ugowanych, oglejonych,
próchniczno-glejowych, a na po∏oninach i polanach ÊródleÊnych – tak˝e na rankerach brunatnych (Skiba, Winnicki 1995, Skiba i in. 1998). W Tatrach najcz´Êciej roÊnie
na rankerach w∏aÊciwych i bielicowanych oraz na regosolach wytworzonych z granitoidów i jasnych ∏upków meta-
RoÊliny kwiatowe
morficznych. Rzadziej jest spotykany na glebach wytworzonych ze ska∏ w´glanowych; sà to zwykle g∏´bokie gleby
brunatne wy∏ugowane lub kwaÊne, o odczynie bardzo silnie kwaÊnym do kwaÊnego (pH w H2O 3,8–5,9, pH
w KCl 3,1–4,6) (Pi´koÊ-Mirkowa i in. 1996).
Ekologiczne liczby wskaênikowe Êwiat∏a, temperatury,
odczynu gleby i trofizmu wg Zarzyckiego i in. (2002) wynoszà odpowiednio: L = 4, T = 2–3, R = 3, Tr = 2–3.
Siedliska
(wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej)
4060 – wysokogórskie borówczyska ba˝ynowe;
6230-1 – bieszczadzkie murawy bliêniczkowe;
6230-2 – zachodniokarpackie murawy bliêniczkowe;
6430-1 – zio∏oroÊla subalpejskie i reglowe.
Rozmieszczenie geograficzne
Wyst´powanie na Êwiecie
Campanula serrata subsp. serrata jest endemitem ogólnokarpackim (Paw∏owski 1970, Pi´koÊ-Mirkowa i in. 1996). RoÊnie w Karpatach s∏owackich, polskich, ukraiƒskich i rumuƒskich. W Polsce osiàga pó∏nocny kres swojego zasi´gu.
Wyst´powanie w Polsce
W Polsce dzwonek pi∏kowany wyst´puje w kilku pasmach:
Tatry, Beskid ˚ywiecki, Gorce, Bieszczady. Wykazuje dysjunkcj´ Êródkarpackà (Bieszczady – Gorce). Jest gatunkiem subalpejskim spotykanym najcz´Êciej w pi´trze kosówki w Tatrach i w pi´trze po∏onin w Bieszczadach. W Ta-
Status gatunku
Prawo mi´dzynarodowe:
Konwencja Berneƒska (1979) – nie uwzgl´dniono;
Dyrektywa Siedliskowa (1992) – gatunek proponowany przez Polsk´ jako uzupe∏nienie do Za∏àcznika II DS,
uzyska∏ akceptacj´ ekspertów Unii Europejskiej (Makomaska-Juchiewicz i in. 2001); w∏àczony na mocy
Traktatu Akcesyjnego, podpisanego w Atenach
w 2003 r.
Prawo krajowe:
Ochrona gatunkowa – Êcis∏a, od 2004 r.
Kategorie IUCN:
„Czerwona lista IUCN” (1996) – nie uwzgl´dniono;
„Polska czerwona ksi´ga roÊlin” (Kaêmierczakowa,
Zarzycki 2001) – VU;
„Czerwona ksi´ga roÊlin naczyniowych Karpat Polskich” (Pi´koÊ-Mirkowa, Mirek – w druku) – VU.
*4070
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Zbiorowiska roÊlinne, z którymi gatunek
jest zwiàzany
Dzwonek pi∏kowany ma doÊç szerokie spektrum fitocenotyczne. W wy˝szych po∏o˝eniach jest cz´sto spotykany
w traworoÊlach i zio∏oroÊlach z klasy Betulo-Adenostyletea
oraz w borówczyskach Empetro-Vaccinietum ze zwiàzku
Loiseleurio-Vaccinion (klasa Vaccinio-Piceetea). W Tatrach
wyst´puje najcz´Êciej w zespole Calamagrostietum villosae (klasa Betulo-Adenostyletea) i w zbiorowisku Vaccinium myrtillus (dawna nazwa Vaccinietum myrtilli) (Pi´koÊ-Mirkowa i in. 1996); w Bieszczadach w ró˝nych zespo∏ach traworoÊlowych: Tanaceto-Calamagrostietum, Poo
chaixii-Deschampsietum caespitosae i Calamagrostietum
arundinaceae oraz zio∏oroÊlowych: Trollio-Knautietum
i Diantho-Hypericetum, a tak˝e w borówczyskach po∏oninowych z goryczkà trojeÊciowatà Vaccinietum myrtilli gentianetosum. W niewielkim pokryciu, lecz z du˝à sta∏oÊcià
roÊnie w p∏atach Hypochoeridi uniflorae-Nardetum strictae (=Nardetum carpaticum orientale) ze zwiàzku Nardion i klasy Nardo-Callunetea (Winnicki 1999). Uwa˝any
za gatunek wyró˝niajàcy dla bieszczadzkiej ∏àki mietlicowej Campanulo serratae-Agrostietum capillaris, z rz´du
Arrhenatheretalia i klasy Molinio-Arrhenatheretea (Denisiuk, Korzeniak 1999).
trach znany jest z kilkunastu stanowisk rozmieszczonych
od 920 m do 1950 m n.p.m. (Paw∏owski 1923, 1925,
1949, Kovanda 1967, Pacyna, Pi´koÊ 1968, Pi´koÊ-Mirkowa i in. 1996). W Beskidzie ˚ywieckim notowany w PaÊmie Wielkiej Raczy w wysokoÊciach 1000–1170 m
n.p.m. (Pacyna, Pi´koÊ 1968) oraz na kilku stanowiskach
w grupie Pilska pomi´dzy 830 m a 1100 m n.p.m. (Bia∏ecka 1982). W Gorcach podany z jednego stanowiska
na wysokoÊci 675 m n.p.m. (KornaÊ 1957). W Bieszczadach wyst´puje pospolicie od oko∏o 700 m n.p.m.
po najwy˝sze szczyty (1348 m n.p.m.) (Pa∏czyƒski 1962,
Jasiewicz 1965). Z terenu Bieszczadzkiego Parku Narodowego podany zosta∏ ze 109 stanowisk (Zemanek, Winnicki 1999).
Wyst´powanie gatunku na obszarach
prawem chronionych
Wi´kszoÊç stanowisk dzwonka pi∏kowanego znajduje si´
w granicach Tatrzaƒskiego i Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz ˚ywieckiego Parku Krajobrazowego.
93
Gatunki roÊlin
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
*4070
94
Stan i dynamika populacji,
potencjalne zagro˝enia
Stan i dynamika populacji
W Bieszczadach najliczniejsze sà populacje w Dolinie Wo∏osatki, liczàce kilka tysi´cy osobników (Korzeniak, materia∏y npbl.). Na po∏oninach dzwonek pi∏kowany roÊnie
na wielu stanowiskach, lecz poszczególne populacje sà
ma∏e i sk∏adajà si´ zwykle z kilkudziesi´ciu osobników. Wed∏ug Mitki (materia∏y npbl.) zag´szczenie kwitnàcych p´dów na 1 ha po∏oniny wynosi od kilku do 30, a ca∏oÊç populacji bieszczadzkiej mo˝na aktualnie szacowaç
na ok. 10 000 osobników generatywnych. W Tatrach
na poszczególnych stanowiskach notowano w ostatnim 20-leciu najcz´Êciej od 1 do kilku roÊlin kwitnàcych.
Jedynie w Dolinie Tomanowej obserwowano populacj´ liczàcà kilkaset osobników. W paÊmie Wielkiej Raczy w Beskidzie ˚ywieckim stwierdzono wybitny regres populacji
dzwonka pi∏kowanego, która w latach szeÊçdziesiàtych XX w. liczy∏a setki osobników.
Potencjalne zagro˝enia
Generalnie, populacje bieszczadzka i tatrzaƒska nie wydajà si´ aktualnie zagro˝one. Jedynie te stanowiska, na których wyst´pujà pojedyncze osobniki dzwonka pi∏kowanego, mogà byç zagro˝one. Potencjalne, d∏ugoterminowe
zagro˝enie mo˝e stanowiç sukcesja wtórna na po∏oninach
w Bieszczadach oraz sukcesja zaroÊli kosówki w Tatrach.
Przyczynà ust´powania gatunku w paÊmie Wielkiej Raczy
by∏o prawdopodobnie zaprzestanie wypasu ∏àk górskich
(Pi´koÊ-Mirkowa 2001).
Ochrona gatunku i jego siedlisk
Propozycje dotyczàce siedlisk
W przypadku pó∏naturalnych ∏àk koÊnych w pi´trach reglowych, w których roÊnie C. serrata, wskazana jest ich aktywna ochrona w formie umiarkowanego wypasu jako czynnika powstrzymujàcego sukcesj´ drzew i krzewów.
Propozycje dotyczàce gatunku
Dzwonek pi∏kowany jest roÊlinà o ma∏ej sile konkurencyjnej. Dla zachowania tego gatunku niezb´dna jest ochrona ca∏ych ekosystemów, których jest sk∏adnikiem. Ponadto,
jak si´ wydaje, roÊlina ta wymaga do rozwoju niewielkiego
zaburzenia gleby, które nast´puje m.in. wskutek wypasu.
W przypadku traworoÊli i zio∏oroÊli w pi´trze kosówki oraz
zbiorowisk po∏oninowych, w których wyst´puje ten gatunek, konieczny jest d∏ugoletni monitoring rejestrujàcy
ewentualne tempo i kierunki zmian sukcesyjnych wspomnianych zbiorowisk. W oparciu o wyniki monitoringu b´dzie mo˝na podjàç w∏aÊciwà decyzj´, czy w konkretnym
przypadku wystarczy bierna ochrona danego stanowiska C. serrata, czy te˝ niezb´dne sà odpowiednie zabiegi
w ramach ochrony czynnej.
Ewentualny wp∏yw dzia∏aƒ ochronnych
na inne gatunki
Proponowana dla zachowania C. serrata ochrona aktywna pó∏naturalnych ekosystemów ∏àkowych jest korzystna równie˝ dla innych gatunków budujàcych omawiane zbiorowiska.
Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami
ochronnymi
W Tatrzaƒskim i Bieszczadzkim Parku Narodowym szczegó∏owe wytyczne dla ochrony nieleÊnych ekosystemów pó∏naturalnych (tak˝e tych, których sk∏adnikiem jest dzwonek
pi∏kowany) zawarte zosta∏y w „Operatach ochrony flory”.
Kierunki i zakres badaƒ naukowych
Niezb´dne sà badania z zakresu biologii i autekologii
C. serrata oraz dynamiki populacji, bowiem, jak dotàd,
wiedza na ten temat, która powinna stanowiç podstaw´
skutecznej ochrony gatunku, jest bardzo znikoma. Dotychczasowe badania prowadzone w Tatrzaƒskim i Bieszczadzkim Parku Narodowym koncentrowa∏y si´ na poznaniu dok∏adnego rozmieszczenia i dokumentacji kartograficznej
stanowisk oraz na poznaniu warunków wyst´powania (gleby, fitocenozy) dzwonka pi∏kowanego.
Monitoring
Monitoring liczebnoÊci i kondycji populacji dzwonka pi∏kowanego oraz ca∏ego ekosystemu, w którym gatunek wyst´puje, nale˝a∏oby prowadziç na kilku wybranych powierzchniach w Tatrach, Bieszczadach i PaÊmie Wielkiej Raczy, rozmieszczonych na ró˝nych wysokoÊciach nad poziomem
morza. W ni˝szych po∏o˝eniach na ∏àkach koÊnych i w murawach bliêniczkowych obserwacje nale˝y wykonywaç co
roku; w wy˝szych po∏o˝eniach w traworoÊlach, zio∏oroÊlach i borówczyskach – co 2 lub 3 lata.
Bibliografia
BIA∏ECKA K. 1982. RoÊliny naczyniowe grupy Pilska w Beskidzie
˚ywieckim. Vascular plants of the Pilsko group in the Beskid
˚ywiecki Mts, (Polish Western Carpathians). Zesz. Nauk UJ
618, Pr. Bot. 10: 7–149.
DENISIUK Z., KORZENIAK J. 1999. Zbiorowiska nieleÊne krainy
dolin Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Non-forest plant
communities in the lower forest zone in the Bieszczady
National Park. Monogr. Bieszczadzkie 5: 1–162.
JASIEWICZ A. 1965. RoÊliny naczyniowe Bieszczadów Zachodnich. The Vascular Plant of the Western Bieszczady Mts (East
Carpathians). Monogr. Bot. 20: 1–340.
KAèMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.) 2001. Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data book of plants. Pteridophytes and flowering plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody
PAN, Kraków.
RoÊliny kwiatowe
Dzwonek pi∏kowany. W: Kaêmierczakowa R., Zarzycki K.
(red) Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data book of plants. Pteridophytes and flowering plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut
Ochrony Przyrody PAN, Kraków, s. 356–358.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H., MIREK Z., MIECHÓWKA A. 1996. Endemic vascular plants in the Polish Tatra Mts. Distribution and
Ecology. Polish Bot. Stud. 12: 1–107.
SKIBA S., DREWNIK M., PR¢DKI R., SZMUC R. 1998. Gleby Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Soils of the Bieszczady National Park. Monogr. Bieszczadzkie 2: 1–88.
SKIBA S., WINNICKI T. 1995. Gleby zbiorowisk roÊlinnych bieszczadzkich po∏onin. Soils of the plant communities of the mountain meadows in the Bieszczady Mts. Roczniki Bieszczadzkie 4: 97–101.
WINNICKI T. 1999. Zbiorowiska roÊlinne po∏onin Bieszczadzkiego Parku Narodowego (Bieszczady Zachodnie, Karpaty
Wschodnie). Plant communities of subalpine meadows (poloninas) in the Bieszczady National Park (Western Bieszczady Mts, Eastern Carpathians). Monogr. Bieszczadzkie 4: 1–215.
ZARZYCKI K., TRZCI¡SKA-TACIK H., RÓ˚A¡SKI W., SZELÑG Z.,
WO¸EK J., KORZENIAK U. 2002. Ecological indicator values
of vascular plants of Poland. Ekologiczne liczby wskaênikowe
roÊlin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland 2. Instytut
Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków.
ZEMANEK B., WINNICKI T. 1999. RoÊliny naczyniowe Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Vascular plants of the Bieszczady
National Park. Monogr. Bieszczadzkie 3: 1–249.
Halina Pi´koÊ-Mirkowa
*4070
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
KORNAÂ J. 1957. RoÊliny naczyniowe Gorców. Plantes vasculaires des Gorce (Carpates Occidentales Polonaises). Monogr.
Bot. 5: 1–259.
KOVANDA M. 1967. Rozmieszczenie Campanula serrata (Kit. ap.
Schult.) Hendrych w Karpatach Zachodnich. Distribution of
Campanula serrata (Kit. ap. Schult.) Hendrych in the Western
Carpathians. Fragm. Flor. Geobot. 13.1: 3–10.
MAKOMASKA-JUCHIEWICZ M., PERZANOWSKA J., ZAJÑC K.
2001. Dyrektywa Siedliskowa – wyst´pujàce w Polsce gatunki wa˝ne dla Wspólnoty Europejskiej. Chroƒmy Przyr.
Ojcz. 57.2: 5–60.
PACYNA A., PI¢KOÂ H. 1968. Rozmieszczenie Campanula serrata (Kit. ap. Schult.) Hendrych w Polsce. Distribution of Campanula serrata (Kit. ap. Schult.) Hendrych in Poland. Fragm.
Flor. Geobot. 14: 229–234.
PA¸CZY¡SKI A. 1962. ¸àki i pastwiska w Bieszczadach Zachodnich. Meadows and pastures in the West Bieszczady Mountains. Roczn. Nauk Roln. 99, D: 1–128.
PAW¸OWSKI B. 1923. Zapiski florystyczne z Tatr. I. Floristische
Notizen aus der Tatra. I. Acta Soc. Bot. Pol. 1: 1–7.
PAW¸OWSKI B. 1925. Zapiski florystyczne z Tatr. II. Floristische
Notizen aus der Tatra. II. Acta Soc. Bot. Pol. 3: 76–96.
PAW¸OWSKI B. 1949. Zapiski florystyczne z Tatr. IV. Notulae ad
floram Tatrorum pertinentes. IV. Mater. do Fizjogr. Kraju
PAU 20: 1–44.
PAW¸OWSKI B. 1970. Remarques sur 1'endemisme dans la flore des Alpes et des Carpates. Vegetatio 31: 181–243.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H., MIREK Z. (red.) (w druku). Czerwona
ksi´ga roÊlin naczyniowych Karpat Polskich. Instytut Ochrony
Przyrody PAN, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H. 2001. Campanula serrata (Kit.) Hendrych
95