Stan środowiska morskiego Bałtyku i wyzwania związane z jego

Stan środowiska morskiego Bałtyku i wyzwania związane z jego monitorowaniem
zgodnie z Ramową Dyrektywą ws. Strategii Morskiej
Włodzimierz Krzymiński1, Małgorzata Marciniewicz-Mykieta2
1
Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Państwowy Instytut Badawczy, Oddział Morski
w Gdyni, ul. Waszyngtona 42, 81-342 Gdynia,
2
Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, ul. Wawelska 52/54, 00-922 Warszawa
e-mail: [email protected]
1. Wstęp
Stan środowiska Bałtyku w rozumieniu identyfikacji odstępstw od stanu równowagi
poszczególnych elementów był przedmiotem opracowań wykonywanych w ramach
HELCOM od lat 80. XX. w. (HELCOM 1987, 1990, 1996, 2002, 2003). Kolejne oceny były
głównym efektem wieloletnich badań monitoringowych prowadzonych przez państwa
nadbałtyckie od 1979 roku w ramach wypełniania zobowiązań wynikających z Konwencji
Helsińskiej. Początkowo obejmowały one głównie głębokowodną strefę otwartego morza,
poza wodami terytorialnymi, a od 1999 roku objęły swym zasięgiem cały obszar Bałtyku
zgodnie z postanowieniami Konwencji z 1992 roku (HELCOM 2014).
Oceny były uzupełniane opracowaniami dotyczącymi wyodrębnionego regionu, jak na
przykład strefa przybrzeżna Bałtyku (HELCOM, 1993), czy też zagadnień mających
podstawowe znaczenie dla zrozumienia procesów obiegu zanieczyszczeń związanych z
bilansem wodnym Bałtyku (HELCOM, 1986) lub zidentyfikowanych problemów związanych
z zanieczyszczeniem środowiska morskiego (HELCOM 2009, 2010a).
Zasadniczy przełom w podejściu do oceny stanu środowiska morskiego w europejskiej
skali nastąpił w związku z przyjęciem przez Parlament Europejski i Radę roku Ramowej
Dyrektywy Wodnej (RDW-2000/60/WE) z dniem 23. października 2000 roku (RDW 2000), a
następnie Ramowej Dyrektywy w sprawie Strategii Morskiej (2008/56/WE) z dniem 17.
czerwca 2008 r. (RDSM 2008). Jednym z ważniejszych zapisów tej drugiej był obowiązek
przygotowania wstępnej oceny (Initial Assessment) oraz określenia granic dobrego stanu
środowiska (ang. GES) dla całych obszarów morskich państw członkowskich Unii
Europejskiej (rys. 1), w tym wód przejściowych i wód przybrzeżnych wyznaczonych w
Polsce w ramach implementacji RDW (Krzymiński W. i inni 2004).
Podstawą do przeprowadzenia oceny były cechy (ang. descriptors) i kryteria dobrego
stanu środowiska opracowane przez grupy specjalistów i zawarte w decyzji Komisji
Europejskiej (Anon. 2010). Zakres dokumentu obejmujący zarówno najważniejsze elementy
ekosystemów morskich oraz ocenę ich stanu obejmował także zagadnienia społecznoekonomiczne nierozerwalnie związane ze stanem środowiska morskiego.
W ramach HELCOM także inicjowano opracowywanie nowych ocen w ujęciu
holistycznym z zastosowaniem innowacyjnych narzędzi do oceny wzajemnego powiązania
stanu środowiska i czynników sprawczych (HELCOM 2010b) w zakresie eutrofizacji,
substancji szkodliwych oraz bioróżnorodności dla okresu 2003-2007 (HELCOM 2010c), z
wykorzystaniem nowych metod obliczeniowych np. w zakresie eutrofizacji (Andersen J. H. i
in. 2006, Andersen J. H. i in. 2010).
Zgodnie z postanowieniami RDSM, Polska przygotowała wstępną ocenę (GIOŚ
2014a), która ostatecznie została przyjęta przez Komitet Rady Ministrów w 2014 roku, po
przeprowadzeniu konsultacji społecznych, co także było novum w procesie jej
przygotowywania.
Rys. 1. Zasięg obszarów morskich podlegających monitoringowi i ocenie zgodnie z Ramową
Dyrektywą Wodną i Ramową Dyrektywą ws. Strategii Morskich. Źródło: oprac. własne wg
RDW i RDSM
2. Ocena stanu
„Wstępna ocena stanu środowiska wód morskich polskiej strefy morza Bałtyckiego”
(GIOŚ 2014a) będąca kompleksowym opracowaniem dotyczącym polskich obszarów
morskich jest wynikiem złożenia trzech prac wykonanych przez różne zespoły specjalistów z
Oddziału Morskiego Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej PIB i Instytutu Morskiego
w Gdańsku, Morskiego Instytutu Badawczego PIB oraz Ogólnopolskiego Towarzystwa
Ochrony Ptaków z ramach umów z GIOŚ.
Kolejne oceny są to coroczne opracowania wydawane od 2013 roku w formie
publikacji książkowej, zawierające odrębne oceny poświęcone wodom przejściowym i
przybrzeżnych oraz strefie otwartego morza (GIOŚ 2014b).
Wstępna ocena stanu środowiska wód morskich została wykonana dla 11 cech –
wskaźników opisowych:
 C1 – różnorodność biologiczna,
 C2 – gatunki obce,
 C3 – komercyjnie eksploatowane gatunki ryb i bezkręgowców,
 C4 – łańcuchy pokarmowe,
 C5 – eutrofizacja,
 C6 – integralność dna morskiego,
 C7 – warunki hydrograficzne,
 C8 – substancje zanieczyszczające i efekty zanieczyszczeń,
 C9 – substancje szkodliwe w rybach i owocach morza,
 C10 – śmieci w środowisku morskim,
 C11 – podwodny hałas i inne źródła energii.
Wskaźniki opisowe (cechy) można podzielić na dwie grupy: wskaźników stanu (C1,
C3, C4 i C6) oraz wskaźników presji (C2, C5, C7, C8, C9, C10 i C11). Wskaźniki opisowe
wymienione w Decyzji Komisji (Anon. 2010) zostały zweryfikowane przez grupę roboczą
HELCOM CORESET BD, która zaproponowała dla obszaru Morza Bałtyckiego zestaw
wskaźników podstawowych tzw. core indicators. Harmonizacja regionalna dotyczyła
również wydzielenia w Bałtyku wspólnych większych obszarów (podregionów)
podlegających ocenie (rys. 2, tab. 1).
Rys. 2. Podakweny Morza Bałtyckiego wyznaczone w polskich obszarach morskich wg
HELCOM CORESET BD oraz dodatkowe podakweny 38A i 35A przyjęte w ocenie.
Źródło: oprac. własne na podstawie GIOŚ
Tabela 1. Podakweny Morza Bałtyckiego wyznaczone wg HELCOM CORESET BD 2/2011
wraz z zaproponowanymi podakwenami w polskich obszarach morskich: 35A – polska część
Zalewu Wiślanego i 38A – polska część Zalewu Szczecińskiego (GIOŚ 2014).
Nu
mer
podakwenu
Nazwa angielska
Eastern Baltic Proper Offshore
waters
33 Gulf of Gdańsk Offshore waters
Gulf of Gdańsk Polish Coastal
35
waters
36 Bornholm Basin Offshore waters
Bornholm Basin Polish Coastal
38
waters
Eastern Baltic Proper Polish
62
Coastal waters
35A Vistula Lagoon Polish part
38A Szczecin Lagoon Polish part
27
Nazwa polska
Wody otwarte wschodniej części
Bałtyku Właściwego
Wody otwarte Zatoki Gdańskiej
Polskie wody przybrzeżne Zatoki
Gdańskiej
Wody otwarte Basenu Bornholmskiego
Polskie wody przybrzeżne Basenu
Bornholmskiego
Polskie wody przybrzeżne wschodniej
części Bałtyku Właściwego
Polska część Zalewu Wiślanego
Polska część Zalewu Szczecińskiego
Wstępna ocena była przeprowadzona w pierwszej kolejności na poziomie wskaźników
podstawowych, następnie opisowych, a na końcu grup wskaźników stanu i presji, których
połączenie dało wynik końcowy oceny stanu środowiska morskiego.
W celu uwzględnienia obowiązującej klasyfikacji dla wód przejściowych i
przybrzeżnych zgodnie z RDW przyjęto, że granicę pomiędzy dobrym (GES) a złym stanem
środowiska (subGES) stanowić będzie dolna granica „stanu dobrego” wg klasyfikacji RDW
(tab. 2). W ten sposób, każdy wskaźnik podstawowy był klasyfikowany w systemie 5klasowym w odniesieniu do istniejących wartości referencyjnych, natomiast klasyfikacja
końcowa dla danej cechy była wyznaczana na zasadzie agregacji (na ogół uśredniania)
wartości liczbowych przypisanych klasom, a łączna ocena stanu dla danego podakwenu lub
dla POM była średnią ważoną
Przyjęto, że stan GES został osiągnięty, gdy średnia wartości ocen wskaźników
podstawowych w obrębie danego wskaźnika opisowego przekroczyła 3/5 maksymalnej,
możliwej do uzyskania wartości, co odpowiada dobremu i bardzo dobremu stanowi
ekologicznemu wg RDW. W niektórych przypadkach, szczególnie braku danych,
zastosowano ekspercką metodę oceny (GIOŚ 2010).
Tabela 2. Współzależność klasyfikacji stanu środowiska wg Ramowej Dyrektywy Wodnej i
Ramowej Dyrektywy ws. Strategii Morskiej (GIOŚ 2014a)
Ramowa Dyrektywa
Ramowa Dyrektywa
Wodna (RDW)
ws. Strategii Morskiej (RDSM)
5
Stan bardzo dobry
Dobry stan środowiska (GES)
4
Stan dobry
3
Stan umiarkowany
Stan niezadowalający/niepożądany
(subGES)
2
Stan słaby
1
Stan zły
Ocena wskaźników stanu dla cech: C1, C3, C4, C6 oparta była praktycznie na
pojedynczych wskaźnikach podstawowych, co wskazywało na poważną lukę w
dotychczasowym programie monitoringowym. Inaczej sytuacja wyglądała w odniesieniu do
wskaźników presji, gdzie było znacznie więcej dostępnych danych, jakkolwiek brakowało
danych do oceny cech C2, C7 i C11. Z eksperckiej oceny wynikało, że ogólny stan dna
morskiego jest dobry (C7), jakkolwiek wynik ten powinien być zweryfikowany
odpowiednimi pomiarami, szczególnie wobec faktu znacznych zmian hydromorfologicznych
wzdłuż polskiego brzegu. Z kolei w przypadku C10 (odpady) dane dotyczyły tylko brzegu
morskiego.
Dobry stan środowiska określono w przypadku zanieczyszczenia substancjami
szkodliwymi osadów i organizmów (C8) oraz ryb odławianych w celach konsumpcyjnych
(C9). Także ocena stanu łańcucha pokarmowego (C4) wypadła dobrze, jednak w tym
przypadku problemem był brak możliwości wyliczenia wielu wskaźników, które mogłyby
wpłynąć na końcowy wynik.
Z uwagi na rozbieżność podziału polskich obszarów morskich wg HELCOM
CORESET BD z podziałem na kwadraty statystyczne ICES i faktycznymi potrzebami
rejonizacji oceny, w tabeli 3 wyodrębniono ocenę dla cechy 3, jako dotyczącą całości
polskich obszarów morskich (POM) bez uwzględniania podakwenów (GIOŚ 2014a).
Tabela 3. Synteza oceny stanu środowiska morskiego dla poszczególnych podakwenów
polskiej strefy Bałtyku (GIOŚ 2014a).
Wskaźniki opisowe stanu Wskaźniki opisowe presji
Podakwen
27
33
35
35A
36
38
38A
62
Pow.
[km2]
1,52
0,3
0,18
0,04
2,5
0,05
0,06
0,02
C1
C3
C4
C6
C2
C5
C7 C8 C9
C10 C11
Średnia
0,6
0,5
0,5
0,5
0,7
0,4
0,4
0,5
ocena POM
Rozpatrując stan środowiska w skali dobry (1) – zły (0) widać, że tylko stan wód
otwartych Basenu Bornholmskiego (36) wyraźnie odpowiadał stanowi dobremu. W
przypadku wód otwartych wschodniej części Bałtyku Właściwego wskaźniki opisowe
rozkładają się przeważnie po 50%. W takim ujęciu najgorszy stan środowiska występuje w
wodach otwartych Zatoki Gdańskiej (38) i Zalewu Wiślanego (38A).
2. Wyzwania
Ocena wstępna wykazała istnienie szeregu luk w wiedzy związanych z brakiem lub
niedostępnością wiarygodnych danych w stosunku do obowiązującego zestawu wskaźników i
kryteriów określonych w RDSM. Poza oczywistym brakiem danych pomiarowych, wynika z
tego potrzeba optymalizacji zakresu przestrzennego i czasowego pomiarów dla uzyskania
właściwej reprezentatywności wyników opisujących stan środowiska w powiązaniu z danymi
dotyczącymi presji.
W 2013 roku Polska podjęła prace mające na celu opracowanie programu monitoringu
wód morskich zgodnie z art. 11 RDSM, w celu przystosowania go do wymagań RDSM w
zakresie wskaźników poddawanych ocenie, jak również ocenianych obszarów. Od 2015 roku
nowy program został rozszerzony między innymi o monitoring gatunków ryb innych niż
eksploatowane komercyjnie, ptaków i ssaków. Program uwzględnia także badania
hydromorfologiczne oraz monitorowanie odpadów (C10) i hałasu podwodnego (C11).
Rozszerzono również zakres monitoringu substancji zanieczyszczających w zakresie cech C8
i C9 o nowe związki, ze szczególnym uwzględnieniem farmaceutyków, związków
organicznych, rekomendowanych jako wskaźniki podstawowe i/lub substancje priorytetowe
oraz o nowe lokalizacje poboru prób. Także program monitoringu dotyczący eutrofizacji w
ramach C5 został poszerzony o nowe lokalizacje w celu poprawy reprezentatywności i
wiarygodności ocen. Przewiduje się gromadzenie informacji i rejestrowanie nowo pojawiających się gatunków obcych, których obecność powinna być kontrolowana w ramach
cechy C2.
Wszystkie te działania będą stanowiły podstawę do przeprowadzenia kolejnej oceny w
2018 roku. Mają one poprawić w zasadniczy sposób zasób informacyjny o środowisku
morskim, jednak z punktu widzenia administracji zarządzającej środowiskiem na rzecz
społeczeństwa, ważne jest nie tylko stwierdzenie stanu Bałtyku poprzez jego monitorowanie,
ale istotne jest powiązanie przyczyn ze skutkami w celu stworzenia podstaw do
sformułowania działań pozwalających na jego poprawę. Mechanizm ten znany pod skrótem
D-P-S-I-R, czyli siły sprawcze, presje, stan, wpływ i reakcja, wciąż wymaga opracowania
odpowiednich narzędzi obliczeniowych łączących te elementy w jeden ciąg przyczynowo
skutkowy.
Literatura
Andersen J.H., Aigars J., Claussen U., Håkansson B., Karup H., Laamanen M., ŁysiakPastuszak E., Martin G., Nausch G., 2006. Development of tools for assessment of
eutrophication in the Baltic Sea. Balt. Sea Environ. Proc. No. 104, Helsinki
Commission, Helsinki, 62.
Andersen J.H., Axe Ph., Backer H., Carstensen J., Claussen U., Fleming-Lehtinen V.,
Järvinen M., Kaartokalio H., Knuutila S., Korpinen S., Kubiliute A., Laamanen M.,
Łysiak-Pastuszak E., Martin G., Murray C., Mohlenberg, Nausch G., Norkko A.,
Villnäs A., 2010. Getting the measure of eutrophication in the Baltic Sea: towards
improved assessment principles and methods. Biogeochemistry 106,137-156.
Anon. 2010, Decision 2010/477/EU, Commission Decision on 1st September 2010 on criteria
and methodological standards on good environmental status of marine waters
(notified under document c(2010) 5956), Official Journal of the EU L232 (EN)
RDSM, 2008, Dyrektywa 2008/56/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 czerwca
2008, ustanawiająca ramy działań wspólnoty w dziedzinie polityki środowiska
morskiego (dyrektywa ramowa w sprawie strategii morskiej), Dziennik Urzędowy UE
L164 (PL).
RDW, 2000, Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the Council of 23
October 2000 establishing the framework for Community action in the field of water
policy. Official Journal L 32 7/1 (EN).
GIOŚ, 2014a, Wstępna ocena stanu środowiska wód morskich polskiej strefy morza
bałtyckiego, Raport do Komisji Europejskiej, GIOŚ, Warszawa, 462.
GIOŚ, 2014b, Ocena stanu środowiska morskiego polskiej strefy ekonomicznej Bałtyku na
podstawie danych monitoringowych z roku 2013 na tle dziesięciolecia 2003-2012,
GIOŚ, Warszawa.
HELCOM, 1986, M. Falkenmark (Ed.), Water balance of the Baltic Sea, Balt. Sea Environ.
Proc. No 16 B, Helsinki Commission, Helsinki, 174.
HELCOM, 1987, First periodic assessment of the state of the marine environment of the
Baltic Sea area, 1980-1985; Background document, Balt. Sea Environm. Proc. No 17
B, Helsinki Commission, Helsinki.
HELCOM, 1990, Second Periodic Assessment of the State of the Marine Environment of the
Baltic Sea, 1984-1988; Background document, Balt. Sea Environ. Proc. No 35 B,
Helsinki Commission, Helsinki, 432.
HELCOM, 1993, First assessment of the state of the coastal waters of the Baltic Sea, Balt.
Sea Environ. Proc. No 54, Helsinki Commission, Helsinki,160.
HELCOM, 1996, Third Periodic Assessment of the State of the Marine Environment of the
Baltic Sea, 1989-1993;Background document, Balt. Sea Environm. Proc. No 64 B,
Helsinki Commission, Helsinki, 252.
HELCOM, 2002, Environment of the Baltic Sea 1994-1998, Balt. Sea Environ. Proc. No 82B,
Helsinki Commission, Helsinki, 215.
HELCOM, 2003, The Marine Baltic environment 1999-2002, Balt. Sea Environ. Proc. No 87,
Helsinki Commission, Helsinki, 46.
HELCOM, 2009, Eutrophication in the Baltic Sea - An integrated thematic assessment of the
effects of nutrients enrichment and eutrophication in the Baltic Sea region, Balt. Sea
Environ. Proc. No 115B, Helsinki Commission, Helsinki, 148.
HELCOM, 2010a, Hazardous substances in the Baltic Sea - An integrated thematic
assessment of hazardous substances in the Baltic Sea, Balt. Sea Environ. Proc. No
120B, Helsinki Commission, Helsinki, 116.
HELCOM, 2010b, Ecosystem Health of the Baltic Sea 2003–2007: HELCOM Initial Holistic
Assessment, Balt. Sea Environ. Proc. No. 122, 63.
HELCOM, 2010c, Towards a tool for quantifying anthropogenic pressures and potential
impacts on the Baltic Sea marine environment: A background document on the
method, data and testing of the Baltic Sea Pressure and Impact Indices. Balt. Sea
Environ. Proc. No. 125, 72.
HELCOM, 2014, Manual for marine monitoring in the COMBINE programme,
http://helcom.fi.
Krzymiński W., Kruk-Dowgiałło L., Zawadzka-Kahlau E., Dubrawski R., Kamińska M.,
Łysiak-Pastuszak E, 2004, Typology of Polish marine waters, [w:] Schernewski G.,
Wielgat M. Baltic Sea Typology, Coastline Reports 4. : 39-48.