uwarunkowania plonowania formy oleistej lnu zwyczajnego (linum

Acta Sci. Pol., Agricultura 9(2) 2010, 47-63
UWARUNKOWANIA PLONOWANIA FORMY OLEISTEJ
LNU ZWYCZAJNEGO (Linum usitatissimum L.)
ORAZ JEJ ZNACZENIE YWIENIOWE I LECZNICZE
ARTYKU PRZEGLDOWY
Tadeusz Zajc, Andrzej Oleksy, Bogdan Kulig, Agnieszka Klimek
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie 1
Streszczenie. W pracy omówiono pochodzenie i specjacj form uytkowych lnu zwyczajnego z uwzgldnieniem plonowania formy oleistej w wiecie, Europie oraz Polsce.
Zakres porówna poszerzono o zestawienie wielkoci powierzchni uprawy lnu w pastwach wiata oraz Europy. Systematyczny spadek powierzchni jego uprawy w skali globalnej oraz w Europie jest wynikiem zarówno niskiego plonowania, jak i sabego wykorzystania produktów lniarskich w przemyle spoywczym. Poziom plonowania lnu
w krajach europejskich jest niski i bardzo zmienny w latach, a jego czynniki sprawcze s
trudne do jednoznacznego zdefiniowania. Niskie plony nasion wpywaj na niekorzystn
pozycj tego gatunku w odniesieniu do podstawowych rolin rolniczych. Z uwagi na unikatowy skad oleju lnianego mona oczekiwa, e znaczenie formy oleistej powinno rosn. Wspóczenie zauwaalny jest wzrost popytu na ywno o wysokiej wartoci odywczej, do wytworzenia której niezbdna wydaje si by suplementacja pochodnymi
oleju lnianego jako róda kwasu -linolenowego. Takie podejcie skutkowa bdzie
moliwoci dostarczania w poywieniu dla ludzi od 1 do 1,5 g tego kwasu dziennie, co
jest uwaane za prawidowe ze wzgldów ywieniowych i leczniczych. Znalezienie
i upowszechnienie nowych zastosowa lnu umoliwi powikszenie areau uprawy i produkcyjnoci formy oleistej.
Sowa kluczowe: len oleisty, kwas -linolenowy (C18:3), kwasy tuszczowe, n-3, plon
nasion, suplementacja ywnoci
WSTP
Len jest surowcem wykorzystywanym w rónych gaziach przemysu: chemicznym, farmaceutycznym, spoywczym, paszowym, papierniczym i tekstylnym. Jego
nasiona – w porównaniu z innymi rolinami oleistymi – s najbardziej efektywnym
Adres do korespondencji – Corresponding author: prof. dr hab. in. Tadeusz Zajc, Katedra
Szczegóowej Uprawy Rolin Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, al. A. Mickiewicza 21,
31-120 Kraków, e-mail: [email protected]
48
T. Zajc, A. Oleksy, B. Kulig, A. Klimek
i stabilnym oraz tanim ródem kwasu -linolenowego z rodziny n-3. Nasiona lnu, zwyczajowo zwane siemieniem lnianym (Semen lini), od dawna wykorzystywane byy jako
rodek leczniczy, szczególnie przydatny w leczeniu chorób przewodu pokarmowego ze
wzgldu na dziaanie dietetyczne, przeczyszczajce i osaniajce [Rumiska 1990].
Siemi lniane mielone lub preparowane, przyjmowane w iloci 2-3 yeczki dziennie,
daje uczucie sytoci, co moe by istotne dla osób otyych [Tokarz 1994]. Ostatnio
uzyskane estry etylowe oleju lnianego, wyprodukowane z oleju wytoczonego na zimno, mog by uyte do suplementacji rónych produktów ywnociowych, majcych
due znaczenie w profilaktyce chorób dietozalenych u ludzi [Regua-Sardat i in. 2008].
Cae nasiona, wytoki lniane i ruta poekstrakcyjna wykorzystywane s jako pokarm
i pasza, poniewa s szczególnie zasobne we wókno, luzy, lignany, zwizki fenolowe
oraz niezbdne nienasycone kwasy tuszczowe (NNKT), gównie z rodziny n-3. W skali
wiata zarysowa si obecnie trend wzrostu popytu na ywno o wysokiej wartoci
odywczej, odznaczajcej si odpowiednimi dla konsumenta walorami dietetycznymi.
Do wytworzenia takiej ywnoci przydatne s oleje rolinne, cae nasiona rolin oleistych oraz makuchy i ruty poekstrakcyjne, w tym zwaszcza lnu. W ywieniu zwierzt
zaleca si stosowa makuchy i ruty poekstrakcyjne oraz zmielone nasiona rolin oleistych – gównie rzepaku i lnu, a take pynne oleje rybne i rolinne w celu zwikszenia
zawartoci w produktach zwierzcych NNKT, gwarantujcych spadek poziomu cholesterolu w misie, mleku i ótkach jaj [wiek 2006]. NNKT stosowane s w ywieniu
zwierzt jako dodatek 3-6%-owy, obliczony dla suchej masy dawki pokarmowej
[wiek 2006].
Uproszczenie diety spoeczestw przemysowych skutkuje rozszerzeniem proporcji
NNKT z rodzin n-6 i n-3, zwikszajc ryzyko wystpienia wielu dietozalenych chorób
cywilizacyjnych, w tym take niektórych nowotworowych [Simopoulos 1999]. Zdaniem
wielu badaczy z obszaru medycyny, konieczne jest wzbogacenie diety ludzi w NNKT
z rodziny n-3. Zrozumienie ywieniowej i leczniczej roli kwasu -linolenowego w diecie
wspóczesnych ludzi wpyno na poszukiwanie innych róde rolinnych ni len. Wskazano, e tak rolin moe by lewkonia szara, zwana take maciejk ogrodow
(Matthiola incana R. Br.) z rodziny kapustowatych [Zohara i in. 1997]. Jednak waciwoci botaniczne i rolniczo-uytkowe tego gatunku nie rokuj uzyskania przez ni istotnego znaczenia gospodarczego w Polsce, gównie z uwagi na ciepolubno i wraliwo
na przymrozki. Rolina ta w warunkach dowiadczalnych (Izrael) daa plon nasion wysokoci 750 kgha-1, zawierajcych 20-25% tuszczu. Nasiona tego gatunku s bardzo
mae, a masa 1000 nasion oscyluje wokó 2 gramów. Formy lnianki – ozima i jara, od
dawna uprawiane w Polsce, zawieraj olej, w skad którego wchodz kwas -linolenowy,
ale równoczenie erukowy, utrudniajcy jego ywieniowe wykorzystanie.
Pene pokrycie rosncych potrzeb w zakresie zwikszenia produkcji oleju lnianego na
cele ywieniowe moe nastpi wycznie przez wzrost areau uprawy lnu oleistego
z równoczesnym podniesieniem plonowania. Ograniczenie w ostatnich latach uprawy lnu
wóknistego skutkuje mniejszym dopywem nasion pozyskiwanych jako plon uboczny.
Zajc [2004b] podkrela, e forma oleista lnu na wiecie miaa stabiln powierzchni
zasiewów w latach 90. XX wieku, a jej plonowanie w skali wiata naley uzna za stosunkowo stae, aczkolwiek pozostajce na niskim poziomie. Powierzchnia lnu uprawianego na wókno w analogicznym okresie zmniejszya si prawie dwukrotnie, przy czym
temu spadkowi towarzyszy znaczny wzrost plonu wókna. wiadczy to prawdopodobnie
o tym, e w krajach, które utrzymay wókienniczy przemys lniarski, w odpowiednich
warunkach siedliska wprowadzono intensywn technologi uprawy.
Acta Sci. Pol.
Uwarunkowania plonowania...
49
Poziom plonowania lnu w krajach europejskich jest niski, zwaszcza w stosunku do
podstawowych rolin rolniczych, i zarazem bardzo zmienny w latach, o czym pisali
Diepenbrock i in. [1995] oraz Strašil i Vorlíek [2004]. Dane naukowe uzyskane na
podstawie licznych bada nad lnem oleistym, prowadzonych latach 90. XX wieku, nie
pozwalaj na wypracowanie precyzyjnych i zarazem skutecznych zaoe do technologii uprawy, gwarantujcej uzyskiwanie wysokiego i stabilnego plonowania odmian tej
roliny. Zgromadzone w tym czasie wyniki – wraz z dowiadczeniami produkcyjnymi –
umoliwiy jednak gbsze zrozumienie uwarunkowa wpywajcych na zmienno
i wysoko plonu lnu oleistego w rónych regionach rolniczych wiata i latach wegetacji. Pozyskane w ramach bada naukowych wyniki pozwoliy na lepsze poznanie agrotechniki lnu oleistego, konieczne z uwagi na rozwijanie areau uprawy tego gatunku.
Doskonalenie technologii uprawy formy oleistej lnu, dostarczajcego surowca o wielorakich zastosowaniach, bdzie decydowao o zaspokojeniu potrzeb krajowych.
SYSTEMATYKA ORAZ HISTORYCZNE I WSPÓCZESNE ZNACZENIE
GOSPODARCZE FORMY OLEISTEJ LNU ZWYCZAJNEGO
Len zwyczajny (Linum usitatissimum L.), zwany te siewnym lub uprawnym, jest
diploidem (2n = 30) i zarazem jedynym gatunkiem – sporód 300 nalecych do rodziny lnowate Linaceae – majcym dawniej i obecnie znaczenie rolnicze [Heywood 1978
cyt. za Gürbüz 1999]. Honermeier [2006] podaje, e wiodcy w tej rodzinie pod wzgldem iloci taksonów rodzaj Linum obejmuje okoo 200 gatunków. Hanelt [2001] podzieli len zwyczajny Linum usitatissimum ssp. usitatissimum na wicej ni kilka grup
odmian botanicznych, sporód których istotne znaczenie uprawowe maj: convar. crepitans, usitatissimum i mediterraneum. Convar. crepitans to len skocze, stara i prymitywna forma jara, o zaledwie 40-dniowym okresie wegetacji, której torebki po dojrzeniu
pkaj. Len skocze powoli zanika w uprawie, poniewa dostarcza olej i wókno
o niskiej jakoci. Wystpuje obecnie w Portugalii i Hiszpanii oraz Austrii i Rosji jako
reliktowa rolina uprawna. Convar. usitatissimum to len wóknisty o dugiej odydze
i zamknitych torebkach. Ma due wymagania wodne i dobrze rozwija si w klimacie
umiarkowanym; wystpuje w Europie, Azji, obu Amerykach i Australii. Z convar. mediterraneum wywodz si formy grubonasienne o krótkiej odydze, które najlepiej rozwijaj si w klimacie ciepym i suchym, dostarczajce nasiona i olej, naley wic je
uzna za protoplastów formy oleistej. Uprawia si take len przejciowy jako form
poredni pomidzy lnem wóknistym i oleistym. Zohary [1999] oraz Lityska-Zajc
i Wasylikowa [2005], uwaaj, e wszystkie formy uprawne lnu pochodz od dzikiego
lnu wskolistnego L. usitatissimum ssp. angustifolium (Huds.) Tell. (syn. L. bienne
Mill.), poniewa maj t sam liczb chromosomów i krzyuj si wzajemnie, dajc
podne mieszace.
Poza lnem zwyczajnym (zwanym w dalszej czci pracy lnem) Kresanek [1988]
wymienia take cztery inne gatunki z rodziny lnowatych, wystpujce na obszarze Polski poudniowej jako terytorium skadowym flory Europy rodkowej, a wic: len cienkolistny (Linum tenuifolium L.); len trway (Linum perenne L.); len austriacki (Linum
austriacum L.) i len wochaty (Linum hirsutum L.). Len cienkolistny jest bylin ciepolubn z rozgazionym, zdrewniaym kczem, która ronie na stepach, niu i pogórzu.
Niskie pdy tego gatunku, o wysokoci od 20 do 50 cm, zakoczone s kwiatami barwy
fioletowoczerwonej, które kwitn w czerwcu i lipcu. Len trway jest rolin trwa,
Agricultura 9(2) 2010
50
T. Zajc, A. Oleksy, B. Kulig, A. Klimek
wystpujc w górach na skaach wapiennych. Ronie w kpkach, wyksztaca stosunkowo dugie pdy (60-100 cm), o jasnoniebieskich, kwitncych w czerwcu i lipcu kwiatach. Mae wymagania siedliskowe tego gatunku oraz caoroczne osonicie gleby yw
rolinnoci daje w terenie falistym dobr ochron przed erozj wodn. Z tego powodu
Weik i in. [2002] podjli prób restytucji uprawy lnu trwaego na marginalnych gruntach rolniczych w poudniowo-zachodnich Niemczech. Len austriacki jako takson wystpujcy w Polsce ronie jedynie w rejonie Przemyla. Jest to wieloletnia i zarazem
ciepolubna bylina, dlatego zarówno na niu, jak i pogórzu wystpuje wycznie na
stanowiskach dobrze nasonecznionych, a kwitnie w lipcu i sierpniu. Len wochaty to
równie bylina, rosnca w kpkach. Jej owosione pdy osigaj zmienn wysoko od
30 do 90 cm, w zalenoci od troficznoci siedliska. Gatunek porasta stepy, nasonecznione i suche trawiaste murawy. W Polsce spotykany jest tylko w poudniowej czci
kraju. Rumiska [1990] podaje, e w Polsce ronie dziko take jednoroczny len przeczyszczajcy (Linum catharticum L.), zwany te lnem kowym, którego ziele byo
wykorzystywane do celów leczniczych.
Nazwa rodzajowa Linum, znana Grekom i Rzymianom, pochodzi od sowa celtyckiego lin – ni [Rumiska 1990]. Drugie sowo w nazwie binarnej tego gatunku, czyli
usitatissimum po acinie oznacza – bardzo uyteczny. Unikatowe waciwoci biologiczno-rolnicze form uytkowych lnu, czyli oleistej i wóknistej sprawiy, e obydwie
dawno doczyy do grona rolin uprawnych. Zohary [1999] sugeruje, e w neolitycznym rolnictwie udomowienie lnu miao miejsce na Bliskim Wschodzie. Rolina ta cznie z najstarszymi gatunkami, takimi jak pszenica dwuziarnowa Triticum turgidum L.
ssp. dicoccum Schüb., pszenica jednoziarnowa (samopsza) T. monococcum L., groch
siewny Pisum sativum L., soczewica Lens culinaris Medik., ciecierzyca Cicer arietinum
L. oraz wyka soczewicowata Vicia ervilia (L.) Willd., zapocztkoway rozwój rolnictwa
na obszarze „yznego Póksiyca”. Udomowienie lnu i przeksztacanie roliny dzikiej
w uprawn w wyniku prowadzonej pracy selekcyjnej wizao si z eliminowaniem cech
prymitywnych, takich jak utrata samorzutnego pkania torebek, zwikszenie wielkoci
i masy nasion, oraz z podniesieniem zawartoci oleju w nasionach, a w odniesieniu do
formy wóknistej – z uzyskaniem duszych odyg, a take z wiksz liczb pczków
wókien [Lityska-Zajc i Wasylikowa 2005]. Nowiski [1970] podkrela, e stare
cywilizacje bardzo ceniy ten gatunek ze wzgldu na wókno potrzebne do sporzdzania
tkanin i odziey, natomiast mniejsze znaczenie dla nich miaa produkcja oleju z nasion.
Wedug Durranta [1976], forma oleista lnu naley do bardzo starych rolin uprawnych
i jest miejscow rolin rolnicz regionu ródziemnomorskiego i zachodniej Europy.
Na przeomie lat 60. i 70. len oleisty uprawiany by w ponad 30 krajach Azji, Europy, Ameryki i Afryki (w orodku etiopskim). Wakjira i in. [2004] informuj, e w Etiopii len oleisty uprawia si od czasów antycznych. Informacje dotyczce powierzchni
uprawy lnu, a take plonu nasion z 1 hektara i cznych zbiorów (na podstawie statystyk
FAOSTAT [2009]) zamieszczono w tabelach 1 i 2. W 2009 roku zarejestrowano dane
z 64 pastw. Na rysunkach 1 i 2 przedstawiono dane statystyczne charakteryzujce
wielko powierzchni uprawy i plony nasion lnu, odnoszce si do Niemiec – jako
studium przypadku – oraz Polski i Woch. W Niemczech i Woszech upraw lnu oleistego restytuowano po roku 1990, natomiast w Polsce w latach 90. XX wieku powierzchnia jego zasiewów bya znacznie wiksza ni obecnie.
Acta Sci. Pol.
Uwarunkowania plonowania...
51
Tabela 1. Porównanie powierzchni zasiewów, plonów i zbiorów nasion lnu na wiecie i w piciu
wiodcych pastwach [FAOSTAT 2009]
Table 1. A comparison of arable lands, yields and crops of linseed in five main countries
[FAOSTAT 2009]
Wyszczególnienie
Specification
Rok
Year
2007
2005
wiat – World
2003
2001
2007
2005
Kanada – Canada
2003
2001
2007
2005
Chiny – China
2003
2001
2007
2005
Indie – India
2003
2001
2007
2005
Etiopia – Ethiopia
2003
2001
2007
2005
USA – United State
2003
2001
Area
Area
mln ha
Udzia
w areale
Percentage of
area
%
Plon
Yield
dt
Zbiór
Harvest
mln t
Udzia
w zbiorze
Percentage of
harvest
%
2,26
2,87
2,55
2,62
0,52
0,73
0,73
0,66
0,48
0,49
0,45
0,40
0,43
0,45
0,45
0,58
0,17
0,22
0,14
0,13
0,14
0,39
0,24
0,23
–
–
–
–
23,2
25,6
28,5
25,3
21,2
17,1
17,6
15,4
18,8
15,7
17,6
22,1
7,7
7,5
5,6
5,0
6,2
13,5
9,2
8,9
8,6
9,7
8,3
7,3
12,1
13,5
10,4
10,8
10,0
9,7
10,0
6,3
3,9
3,8
3,9
3,5
6,2
5,9
5,4
4,9
10,6
12,9
11,2
12,4
1,93
2,78
2,12
1,90
0,63
0,99
0,75
0,72
0,48
0,48
0,45
0,25
0,17
0,17
0,18
0,20
0,11
0,13
0,08
0,06
0,15
0,50
0,26
0,29
–
–
–
–
32,8
35,6
35,6
37,6
24,8
17,1
21,2
13,3
8,7
6,1
8,3
10,7
5,6
4,5
3,6
3,4
7,8
18,0
12,5
15,3
W 2007 roku na wiecie uprawiano 2,26 mln ha lnu, z czego 23,2% w Kanadzie,
21,2% w Chinach, 18,8% w Indiach, 7,7% w Etiopii i 6,2% w USA. Te pi pastw
miao czny udzia w wiatowej powierzchni uprawy lnu wynoszcy 77,1%. Udzia
Europy w globalnym areale uprawy lnu wynosi 13,2% (0,299 mln ha). Dobrym miernikiem pozycji gospodarczej w produkcji lnu jest wielko zbioru nasion. W produkcji
siemienia lnianego najwikszy udzia w wiatowych zbiorach ma Kanada – 32,8%,
a nastpnie Chiny – 24,8%, Indie – 8,7%, USA – 7,8 i Etiopia – 5,6%. Udzia Europy
w wiatowych zbiorach nasion lnu, wynoszcy 11,2%, wskazuje na stosunkowo niskie
ich plony, na co prawdopodobnie wpywa duy udzia w uprawie formy wóknistej lnu,
dajcej may plon nasion w formie plonu ubocznego. cznie udzia piciu wiodcych
krajów i Europy w wiatowej powierzchni uprawy i zbiorach nasion lnu wynosi odpowiednio: 90,3 i 90,9%.
Agricultura 9(2) 2010
T. Zajc, A. Oleksy, B. Kulig, A. Klimek
52
Tabela 2. Ksztatowanie si areau uprawy oraz plonów i zbiorów nasion lnu w Europie oraz
w szeciu wiodcych pastwach [FAOSTAT 2009]
Table 2. Forming of cropping area and yield and harvest of linseed in Europe and six of main
countries [FAOSTAT 2009]
Wyszczególnienie
Specification
Europa – Europe
Federacja Rosyjska
Russia Federation
Francja – France
Biaoru – Belarus
Ukraina – Ukraine
Belgia – Belgium
Wielka Brytania
United Kingdom
Rok
Year
Area
Area
mln ha
2007
2005
2003
2001
2007
2005
2003
2001
2007
2005
2003
2001
2007
2005
2003
2001
2007
2005
2003
2001
2007
2005
2003
2001
2007
2005
2003
2001
299
367
362
411
74
61
63
108
72
79
77
68
65
72
72
80
24
25
28
23
14
19
20
18
13
48
34
31
Udzia
w areale
Percentage of
area
%
Plon
Yield
dt
Zbiór
Harvest
tys. t
Udzia
w zbiorze
Percentage of
harvest
%
–
–
–
–
24,8
16,7
17,4
26,3
24,1
21,4
21,2
16,5
21,9
19,7
19,9
19,4
8,1
6,8
7,7
5,6
4,8
5,3
5,6
4,3
7,2
9,3
7,2
5,5
10,8
9,1
8,8
5,4
5,7
7,5
7,0
4,2
2,2
2,7
2,4
2,1
4,7
11,3
3,9
2,8
6,9
5,3
6,7
6,7
216
341
261
226
78
56
55
58
41
59
54
28
14
19
17
17
11
28
11
6
10
10
13
12
–
–
–
–
36,9
16,4
21,2
25,7
19,0
17,4
20,5
12,6
6,7
5,7
6,7
7,5
5,3
8,3
4,2
2,8
4,6
3,0
5,2
5,3
4,2
13,1
9,4
7,5
18,4
18,5
17,4
12,6
23
89
59
39
10,6
26,1
22,6
17,3
W Europie w latach 2001-2007 wystpia zauwaalna tendencja do zmniejszania si
powierzchni uprawy lnu; po czci koresponduje to z trendem globalnym. Udzia szeciu wiodcych pastw Europy w cznym areale lnu na kontynencie wyniós 87,9%,
z czego prawie poowa przypadaa na Federacj Rosyjsk i Francj, ujtych cznie (tab.
2). Analiza udziau obydwu pastw w zbiorach nasion lnu ujawnia supremacj Federacji Rosyjskiej, gdy we Francji, zwaszcza w pónocnej czci, tradycyjnie uprawia si
len wóknisty. Wysokie plony nasion lnu (1,84 tha-1) uzyskuje si w Wielkiej Brytanii.
Jednak w tym kraju z roku na rok obserwuje si due wahania wielkoci powierzchni
uprawy (tab. 2). Pod wzgldem zbioru nasion lnu w Europie, sze pastw wyszczególnionych w tabeli 2 ma czny udzia wynoszcy 83,1%.
Acta Sci. Pol.
Uwarunkowania plonowania...
Rys. 1.
Fig. 1.
Rys. 2.
Fig. 2.
53
Dynamika zmian powierzchni uprawy lnu oraz poziomu plonów nasion w Niemczech
[FAOSTAT 2009]
A dynamics of changes in cropping area of linseed and the level of yield in Germany
[FAOSTAT 2009]
Porównanie powierzchni i plonowania lnu we Woszech i w Polsce [FAOSTAT 2009]
A comparison of area and yielding of linseed in Italy and Poland [FAOSTAT 2009]
Aktualnie w gronie pastw europejskich z rozwinit upraw lnu brakuje Niemiec,
chocia niedawno uczeni z tego kraju uwaali, e w warunkach Europy rodkowej len
oleisty naley uzna – obok rzepaku ozimego i sonecznika – za trzeci rolin oleist
[Aufhammer i in. 2000, Diepenbrock 2001]. Wedug Kaeuflera [1999], w Niemczech
pod koniec lat dziewidziesitych powierzchnia uprawy lnu oleistego znaczco rosa
z roku na rok, a 90% areau przypado na nowe kraje zwizkowe (tereny byej NRD).
Len oleisty postrzegany by wówczas na tym terenie jako atrakcyjna jara rolina rolnicza. Honermeier [2006] podaje, e w Niemczech w roku 2000 powierzchnia uprawy lnu
Agricultura 9(2) 2010
54
T. Zajc, A. Oleksy, B. Kulig, A. Klimek
– gównie oleistego – osigna 200 tys. ha, po czym zacza gwatownie male (rys. 1).
W 1999 roku zaamao si plonowanie lnu, osigajc poow produkcyjnoci uzyskanej
w roku poprzednim. Taki ukad wyników produkcyjnych spowodowa w latach 20002002 gwatowny spadek powierzchni uprawy lnu w Niemczech. Naley nadmieni, e
form wóknist uprawiano gównie w Brandenburgii na powierzchni 4600 ha i stanowio to niky udzia w cakowitej powierzchni uprawy lnu. Wzrost wielkoci powierzchni uprawy lnu w Niemczech nastpi za spraw dopat, które w roku 1999 dla
rolin oleistych wynosiy 94,24 € – wobec 54,43 € przyjtych dla zbó. W 2002 roku
dopaty do obydwu grup uytkowych rolin rolniczych zostay zrównane, lecz zapowied tych zmian wraz z zaamaniem plonów w 1999 roku spowodoway spadek zainteresowania rolników upraw lnu. Przy zmniejszonej powierzchni uprawy tej roliny
w korzystnych dla produkcji rolniczej latach 2004 i 2005 uzyskano wysokie plony nasion, dochodzce do 1,8 tha-1. W dwóch nastpnych latach – 2006 i 2007 plony oscyloway na poziomie 1,0 tha-1. We Woszech w najlepszych produkcyjnie latach plony
nasion lnu nieznacznie przekraczay 1,2 tha-1, lecz od ponad dziesiciu lat statystyka
jest umowna, poniewa podawane s stae plony, co zapewne nie ma odzwierciedlenia
w rzeczywistoci. W tym kraju od bardzo dawna uprawiano miejscowe odmiany lnu
oleistego o charakterze przewódek, zwaszcza w poudniowej czci pówyspu Apeniskiego. D’Antuono i Rossini [2006] wskazuj, e miejscowa odmiana Altamurano jest
wczesnym genotypem, który kiekuje ju przy temperaturze gleby powyej 2,1oC. Wysokie plony tej odmiany, przekraczajce 3 tha-1 nasion, uzyskuje si z siewu przeprowadzanego w listopadzie, natomiast wysiew w marcu, a zwaszcza kwietniu doprowadza do znacznego spadku plonowania, tj. poniej 1,0 tha-1. Zimowe terminy wysiewu,
przypadajce w grudniu, styczniu i lutym, umoliwiaj uzyskanie plonu nasion przekraczajcego nieco 2,0 tha-1. We wczeniej prowadzonych dowiadczeniach polowych
D’Antuono i Rossini [1995] wykazali, e dla lnu oleistego dugo okresu od siewu do
wschodów nie zaley od waciwoci odmian, ale jest wynikiem przebiegu warunków
meteorologicznych, mogcych opónia, jak i przyspiesza wzrost i rozwój. Smirous
[2003] podkrela, e w nieodlegej przeszoci w Czechach powierzchnia uprawy lnu
oleistego bya nieustabilizowana, poniewa w latach 1990 i 1991 ksztatowaa si odpowiednio na poziomie 606 i 4600 ha. Zbiór nasion z powierzchni 1 ha naley w tym
kraju do wyszych w Europie, przy czym wystpuj due wahania w latach, np. 1,57
t·ha-1 w roku 1999 i tylko 0,85 t·ha-1 w 2001 r. W Polsce, poczynajc od roku 2000,
w którym znacznie ograniczono area uprawy formy wóknistej lnu, plony nasion zaczy znaczco rosn. W 2005 roku uzyskano w naszym kraju najwikszy plon nasion,
porównywalny z poziomem plonów w Niemczech (rys. 1 i 2).
WYBRANE UWARUNKOWANIA PLONOWANIA LNU
W czasie rozwoju ontogenetycznego rolin w anie lnu wyksztacaj si kolejno
w ustalonym biologicznie porzdku elementy skadowe plonu nasion, czyli najpierw
formuje si liczba pdów na 1 m2, nastpnie liczba torebek na pdzie, a w dalszej kolejnoci wyksztaca si liczba nasion w torebce, natomiast w kocowym okresie wegetacji
(faza dojrzewania) ustala si masa 1000 nasion. Witkowicz i in. [2005] oszacowali, e
udzia wyjanionej zmiennoci regresyjnej plonu nasion formy oleistej lnu w zmiennoci cakowitej wynosi 68%, z czego udzia podanych wyej elementów skadowych
plonu wyniós odpowiednio: 24, 15, 3 i 26%. Zajc i in. [2005] ustalili, e wskanik
Acta Sci. Pol.
Uwarunkowania plonowania...
55
plonowania dla formy oleistej lnu zaley gównie od sezonu wegetacyjnego i odmiany,
a rozstp dla tej cechy wyniós od 0,31 do 0,51. Odmiana Barbara cechowaa si duym
udziaem nasion w kocowym plonie biomasy. Odmiana Opal, o cechach lnu przejciowego, miaa wród 8 porównywanych odmian najmniejszy udzia nasion w plonie
biomasy nadziemnej. Wielu autorów podkrela, e plony nasion formy oleistej lnu
w krajach europejskich s bardzo zmienne [Diepenbrock i in. 1995, Bravi i Sommovigo
1997, Cremaschi 1997, Zubal 2001, Smirous 2003, Strašil i Vorlíek 2004, D’Antuono
i Rossini 2006]. Bravi i Sommovigo [1997] udowodnili, e w ponadprzecitnym stopniu
na wielko plonu nasion lnu oddziauj warunki klimatyczne panujce w dwóch fazach
rozwojowych, czyli okresie siewu i wschodów oraz w fazie dojrzewania rolin. Strašil
i Vorlíek [2004] podkrelaj, e zrónicowanie plonu nasion lnu oleistego w Czechach
spowodowane byo zarówno przebiegiem pogody w poszczególnych latach, jak i warunkami siedliskowymi. W miejscowoci Ruzyne koo Pragi plony nasion wahay si od
0,823 do 2,757 tha-1, jeszcze wiksze zrónicowanie produkcyjnoci lnu oleistego odnotowano w miejscowoci Troubsko koo Brna, gdzie warto minimalna i maksymalna
plonu nasion ksztatowaa si od 0,431 do 2,383 tha-1. Flenet i in. [2006] wykazali, e
w warunkach Francji utrzymanie waciwej obsady rolin jest trudne ze wzgldu na
nisk i niezalen od odmiany, polow zdolno wschodów nasion formy oleistej lnu.
W ich badaniach wzesza tylko poowa wysianych nasion. Lepsz zdolno wschodów
lnu oleistego w poudniowo-zachodnich Niemczech uzyskali Aufhammer i in. [2000],
poniewa w dowiadczeniu polowym prowadzonym w latach 1994 i 1995 z 500 wysianych nasion wzeszo odpowiednio: 476 i 395. Niska obsada pdów lnu na jednostce
powierzchni, w maym stopniu nawizujca do faktycznej liczby wysianych nasion,
determinuje nisze plonowanie. Z tych zapewne powodów w warunkach Sowacji
stwierdzono, e gsto siewu w iloci: 6, 8, 10 i 12 mln kiekujcych nasion na hektar
nie wpyna istotnie na plonowanie dwóch odmian lnu. wiadczy to o tym, e warunki
siedliska silnie koryguj obsad pdów w danym roku, a ilo wysiewu ma ma si
oddziaywania na kreowanie zagszczenia anu [Zubal 2001]. Podobny kierunek zalenoci pomidzy iloci wysiewu a plonowaniem lnu oleistego w warunkach Woch
rodkowych uzyskali D’Antuono i Rossini [2006], a dla Niemiec i Szwajcarii – Diepenbrock i in. [1995]. Zajc [2005] stwierdzi, e ilo wysiewu nasion lnu wpyna na
wielko plonu nasion i jego elementy skadowe. Wysiew 600 nasion lnu na 1 m2 zapewni najwyszy plon – 1,89 t z hektara. By on wyszy o 7,4% w stosunku do plonu
uzyskanego po wysianiu 300 nasion na 1 m2. Easson i Molloy [2000] ocenili reakcj
odmiany Flanders przy dwukierunkowym uytkowaniu, czyli na nasiona lub wókno,
stosujc odpowiednie iloci wysiewu nasion (sztuk na 1 m2) – 500 w uprawach nasiennych – lub wysokie – 1500 w uprawie na wókno. Autorzy bada stwierdzili, e podniesienie iloci wysiewu zwikszyo plon wókna surowego o 25% w wyniku wzrostu
wysokoci odyg. Plon nasion gsto wysianego lnu oleistego wzrós nieistotnie, poniewa w nadmiernie zagszczonym anie z powodu zwikszonej konkurencji wewntrzgatunkowej wymiary komponentów plonowania znacznie si zmniejszyy. Taka reakcja
odmian lnu oleistego na ilo wysiewu w wilgotnym wariancie klimatu umiarkowanego
znajduje wyjanienie w wynikach uzyskanych przez Bazzaza i Harpera [1977], którzy
prowadzc dowiadczenia z lnem w szklarni udowodnili, e roliny lnu rosnce przy
intensywniejszym wietle i w mniejszym zagszczeniu silniej rozgaziay si u dou,
tworzc dodatkowe boczne pdy. Len rosncy w warunkach kontrolowanej temperatury
w dzie i w nocy przy mniejszej iloci wiata wyksztaci wysze roliny. Ten kierunek
zalenoci wskazuje, e przebieg pogody wiosn jest w stanie silnie zmienia pokrój
Agricultura 9(2) 2010
56
T. Zajc, A. Oleksy, B. Kulig, A. Klimek
i cechy rolin oraz produkcyjno anu. Odzwierciedleniem tego s zmienne plony nasion w rónych latach, uzyskiwane zarówno w warunkach produkcyjnych, jak i dowiadczalnych. Mona wysun supozycj o wysokim stopniu prawdopodobiestwa, e
zbyt maa obsada rolin lnu oleistego niekorzystnie wpywa na plon nasion, pomimo e
odmiany tego gatunku przy maej obsadzie rolin d do kompensacji poprzez rozgazianie si rolin u ich podstawy [Hocking 1995, Zajc 2004a]. Formy uytkowe lnu,
zwaszcza oleista, podobnie jak zboa, maj zdolno do zwikszania obsady pdów
wegetatywnych i generatywnych przez ich zawizywanie u podstawy pdu gównego.
Z uwagi na miejsce i czas wytwarzania bocznych pdów przez roliny lnu, zachodzi
analogia ze zboami, std zdaniem Leitcha i Kurta [1999], uprawnione jest uycie terminu krzewienie jako najbardziej adekwatnego dla opisania istoty tego biologicznego
zjawiska. Najpeniej proces rozgaziania si rolin lnu oleistego ótonasiennej odmiany Linola TM 947 opisa Hocking [1995], badajc jej reakcj na wzrastajce dawki azotu
w dowiadczeniu wazonowym. Autor wykaza, e wzrastajce dawki azotu: 14, 35, 70,
140, 210, 350, 700 mg·dm-3 stymuloway wytwarzanie pdów bocznych przez roliny;
proces ten mia miejsce od 44. do 72. dnia, liczc od dnia siewu. rednie dawki azotu
zapewniy co najmniej 50%-owy udzia torebek z pdów bocznych w cznej iloci owoców uzyskiwanych z pojedynczej roliny. Zwikszenie nawoenia azotowego rozszerzao
stosunek pomidzy czci nadziemn a podziemn. Zajc [2004b] ustali, e intensywno procesu rozgaziania si – krzewienia rolin odmian lnu oleistego o zrónicowanej
barwie nasion zaley gównie od wyjciowej obsady modocianych rolin, a take w pewnym stopniu od ukadu warunków pogodowych w kwietniu i maju. W latach o pogodzie
sprzyjajcej wegetacji lnu oleistego w anie rozgaziao si od 23 do 40% rolin, co skutkowao wymiernym efektem produkcyjnym. Bramm i Dambroth [1992] do gównych
czynników limitujcych dobre plonowanie lnu uprawianego na nasiona zaliczaj dawk
azotu w wysokoci nie mniejszej ni 60 kg Nha-1 i denie do uzyskania zagszczenia
na poziomie 450 rolin (pdów) na 1 m2. Zastosowanie 60 kg N·ha-1 w badaniach Strašila i Vorlíka [2004] podnioso plon nasion lnu tylko o 5,8%, czyli o 0,1 t·ha-1, w porównaniu z obiektem bez nawoenia azotowego. Zwikszenie iloci wysiewu kiekujcych
nasion z 250 do 500 na 1 m2 wpyno na wzrost plonu nasion lnu a o 30%, czyli o
0,42 tha-1. Nie odnotowano te istotnej interakcji pomidzy tymi czynnikami. Zajc
[2005] wykaza, e zwikszenie dawki nawoenia mineralnego z 90 do 180 kg NPK·ha-1
spowodowao zagszczenie pdów lnu, a przez to wzrost plonu nasion z 1,77 do 1,88
t·ha-1, tj. o 6,2%. Grant i in. [1999] badali efektywno dawek azotu: 10, 40 i 80 kg Nha-1
w uprawie trzech kanadyjskich odmian lnu, z których produkcyjnie najkorzystniejsz
okazaa si dawka rednia. Przy wyszej dawce azotu obserwowano zwikszone zagszczenie, prowadzce do wylegania rolin, które jeeli wystpio w fazie kwitnienia,
istotnie ograniczao wielko plonu nasion. W podsumowaniu tej problematyki naley
zauway, i efektywno nawoenia mineralnego lnu oleistego jest nadal mao poznana, a ponadto cigle brak wyjanienia zakresu wpywu tego czynnika na biologiczne
uwarunkowania plonowania [Zajc 2005]. Zbyt wysoka obsada pdów w anie lnu oleistego wywouje na ogó wczesne i silne wyleganie rolin, prowadzce do wystpienia
znacznych strat w plonie nasion i utrudniajce zbiór, dlatego postulowano ograniczenie
nawoenia azotem [Hocking 1995, Grant i in. 1999], stosowanie retardantów wzrostu
[Leitch i Kurt 1999] oraz umiarkowan ilo wysiewu nasion [Diepenbrock i in. 1995].
W ostatnich latach docenia si pozytywny wpyw nastpczy stanowiska po lnie oleistym.
Bourgeois i Entz [1996], opierajc si na wynikach produkcyjnych gospodarstw pooonych w warunkach gleb preriowych Kanady, nieoczekiwanie udowodnili, e len oleisty
Acta Sci. Pol.
Uwarunkowania plonowania...
57
pozostawia po sobie lepsze stanowisko dla pszenicy ni groch. Kirkegaard i in. [1997]
w badaniach przeprowadzonych w zachodniej Australii (Perth) wykazali, e pszenica jako
rolina nastpcza w stanowisku po lnie oleistym gromadzia najwikszy plon biomasy.
YWIENIOWE I LECZNICZE ZNACZENIE NAJWANIEJSZYCH
NIEZBDNYCH NIENASYCONYCH KWASÓW TUSZCZOWYCH
OLEJU LNIANEGO
Hanelt [2001] uwaa, e najstarsz form wykorzystania lnu byo spoywanie caych oleistych nasion, przy czym konsumpcj mogo te poprzedza ich zmiadenie
lub zmielenie, a nastpnie dodanie do ciasta, z którego wypiekano chleb. O dodawaniu
caych lub zmielonych nasion do wypiekanego chleba w Etiopii wspomina take Nowiski [1970]. Mikulec [2004] w oparciu o wspóczesne wyniki bada zaleca stosowanie zmielonych brzowych lub ótych nasion lnu do wypieku chlebów pszennych lub
mieszanych (pszenno-ytnich), poniewa zabieg ten dwukrotnie zwiksza zawarto
wókna pokarmowego w stosunku do chleba standardowego. Równoczenie w chlebie
z 10%-owym dodatkiem zmielonego lnu istotnie wzrastaa zawarto biaka ogóem
i popiou cakowitego, a tuszczu surowego a 3-krotnie. Zwikszya si równie zawarto Ca – o 70%, Cu – o 150% i Mg – a o 200%. W profilu kwasów tuszczowych
chleba z dodatkiem lnu stwierdzono 5-krotny wzrost iloci kwasu -linolenowego,
który autorka bada [Mikulec 2004] uwaa za deficytowy w codziennej diecie ludzi
w naszym kraju. W konkluzji bada stwierdzono, e chleby z udziaem zmielonych
nasion lnu mona zaliczy do ywnoci funkcjonalnej, speniajcej funkcje prozdrowotne, a osobom ze stwierdzon hipercholesterolemi i/lub hiperglikemi zaleca si
wczy do diety chleb z co najmniej 10%-owym udziaem zmielonych brzowych
nasion lnu. Znaczce zwikszenie si iloci kwasu -linolenowego w chlebie spowodowane zostao duym jego udziaem w oleju lnianym (tab. 3). Olej lniany – jak aden
inny – odznacza si wysok zawartoci tego kwasu; przewysza w tym wzgldzie
wszystkie waniejsze oleje rolinne, a take tuszcz rybi.
Eaton i Konner [1985] ustalili, e skad kwasów tuszczowych w poywieniu ludzi
zmienia si na przestrzeni dziejów. Dieta yjcych w paleolicie przodków zawieraa
mniejsze iloci nasyconych kwasów tuszczowych, natomiast stosunek w poywieniu
NNKT z rodzin n-6 i n-3 by równowany. Simopoulos [1999] podaje, e w cigu ostatnich 100-150 lat nastpi znaczny wzrost konsumpcji przez ludzi NNKT z rodziny n-6,
spowodowany zwikszon obecnoci w diecie olejów rolinnych – sojowego, kukurydzianego, sonecznikowego czy krokoszowego i oliwy z oliwek, charakteryzujcych si
nadmiernie rozszerzonym stosunkiem NNKT z rodziny n-6 i n-3, ksztatujcym si na
poziomie 20-30:1. Ponadto wykorzystanie w hodowli zwierzt, gównie trzody oraz brojlerów ptasich i ryb, caych nasion lub pasz z udziaem makuchów i rut poekstrakcyjnych
z wyszczególnionych wyej gatunków, powoduje uzyskiwanie misa zasobnego w nienasycone kwasy tuszczowe z rodziny n-6, a zarazem ubogiego w NNKT z rodziny n-3.
Autor tej syntezy – Simopoulos [1999], uwaa, e rozszerzenie proporcji NNKT z rodzin
n-6 i n-3 w diecie ludzi wpywa na zwikszenie ryzyka wystpienia wielu chorób, w tym
nowotworowych. Dowodzi równie, e po roku 1900 dieta ludzi, zwaszcza spoeczestw
pastw uprzemysowionych, zostaa nadmiernie wzbogacona w tuszcz cakowity oraz
nasycone kwasy tuszczowe, kilkakrotnie take zwikszy si w niej udzia izomeru
o konfiguracji trans nienasyconych kwasów tuszczowych.
Agricultura 9(2) 2010
C14:0
C16:0
C16:1
C18:0
C18:1 n-9
C18:1 n-7
C18:2 n-6
C18:3 n-3
C20:1
C20:5 n-3
C22:6 n-3
Stosunek n-6/n-3
n-6 n-3 ratio
Kwasy tuszczowe
Fatty acids
335,0
sonecznikowy
sunflower
0,08
6,66
0,08
4,27
24,2
0,58
63,7
0,19
0,28
0
0
173,4
z pestek winogron
seeds of grape
0
6,79
0,10
3,63
17,8
0
65,9
0,38
0,29
0
0
140,8
kukurydziany
maize
0
10,1
0
1,6
31,4
0
56,3
0,4
0
0
0
15,7
oliwa z oliwek
oil of olive
0
11,46
0,96
2,20
68,8
0
10,5
0,67
0
0
0
8,0
sojowy
soya
0,11
10,6
0,09
3,76
21,7
1,61
55,1
6,89
0,28
0
0
Pochodzenie oleju – Origin of oil
Tabela 3. Profil kwasów tuszczowych w niektórych olejach [Jeliska 2005]
Table 3. Fatty acids profile in some oils [Jeliska 2005]
1,88
rzepakowy
rape
0
4,68
0
2,36
57,1
3,40
21,2
11,3
0
0
0
0,44
rybny (led)
fish (herring)
7,4
13,9
13,1
2,7
11,6
2,0
12,4
2,1
1,5
17,2
9,0
0,30
lniany
linseed
0
5,06
0
3,73
19,7
0,68
16,2
54,5
0,12
0
0
58
T. Zajc, A. Oleksy, B. Kulig, A. Klimek
Acta Sci. Pol.
Uwarunkowania plonowania...
59
Wedug Stillwela i in. [1993], dugotrwae spoywanie NNKT n-3 z rónych róde
moe zwiksza poziom EPA i DHA w tkankach. Eksperymentalnie wykazano, e
dugoacuchowe n-3 NNKT istotnie wpyway na fizykochemiczne waciwoci bon
komórkowych, zwikszajc ich pynno i przepuszczalno, uatwiajc tym samym
wnikanie leków do komórek. Calviello i in. [1998] wskazuj, e wystpujce w przyrodzie kwasy tuszczowe w organizmach zwierzcych i rolinnych maj acuchy o parzystej (od 4 do 26) liczbie atomów wgla. Wyrónia si wród nich kwasy nasycone,
jednonienasycone i wielonienasycone. Calviello i in. [1998], omawiajc reakcje biochemiczne prowadzce do przemian NNKT, podaj, e czynnikiem sprawczym jest
enzym D9-desaturaza, obecny w zielonych organach rolin, który katalizuje wprowadzenie wizania podwójnego pomidzy 9. a 10. atomem wgla kwasu nasyconego,
umoliwiajc powstanie z kwasów: palmitynowego i stearynowego odpowiednio –
kwasu palmitooleinowego (C16:1 n-7) i kwasu oleinowego (C18:1 n-9). Z kwasu oleinowego w wyniku dziaania D12-desaturazy powstaje kwas linolowy (C18:2 n-6, LA), który
moe zosta przeksztacony przez D15-desaturaz do kwasu -linolenowego (C18:3 n-3,
ALA), dlatego w olejach rolinnych wystpuj na ogó obydwa, chocia w zmiennych
ilociach.
W ostatnim czasie estry etylowe wyszych kwasów tuszczowych oleju lnianego zaczynaj by uywane do suplementacji ywnoci dla ludzi jako ródo niezbdnych
nienasyconych kwasów tuszczowych [Regua-Sardat i in. 2008]. Równoczenie mona
zaoy, e ta forma chemiczna wydaje si by znacznie taszym, a przez to lepszym
ródem niezbdnych nienasyconych kwasów tuszczowych dla ludzi ni jagnicina,
której spoywanie zaleca Sinclair [2007] lub ryby [Naruszewicz i in. 2007]. Attoumbre
i in. [2006] podkrelaj, e nasiona lnu s zasobne w lignany i neolignany, zwizki
o istotnym znaczeniu dla zdrowia ludzi. Zdaniem Jeliskiej [2005], syntezy z wielu
bada epidemiologicznych i eksperymentalnych wykazay, e obecne w ywnoci wielonienasycone niezbdne kwasy tuszczowe mog zmniejsza ryzyko wystpienia nowotworów, zwaszcza piersi, okrnicy i prostaty. Waciwo ta jest zwizana z wzajemnym udziaem w diecie NNKT z rodziny n-6 i n-3, których stosunek powinien wynosi 4-5:1. Zbyt rozszerzony stosunek NNKT z rodzin n-6 i n-3 sprzyja powstawaniu
nowotworów, gdy kwasom przynalenym do rodziny n-3 przypisuje si w tych badaniach dziaania ochronne. Naruszewicz i in. [2007] podkrelaj, e dugoacuchowe
kwasy tuszczowe omega z rodziny n-3, czyli eikozapentaenowy – EPA oraz dokozaheksaenowy – DHA – s niezbdne do ycia, poniewa s gównym skadnikiem fosfolipidów bon komórkowych i stanowi 36% wszystkich kwasów tuszczowych mózgu,
plemników i siatkówki oka. Z tych powodów postuluje si zwikszenie udziau NNKT
w diecie. EFSA [2009] zaleca dobowe spoycie kwasu -linolenowego w iloci 2 gramów na dob. Due ryby drapiene: tuczyk, rekin, miecznik, marlin, sandacz i szczupak – w zwizku z zanieczyszczeniem ich organizmów toksycznymi zwizkami rtci –
mog by niebezpieczne dla zdrowia, zwaszcza maych dzieci, kobiet w ciy i matek
karmicych. Naoenie na rybaków limitów poowowych przez UE (ze wzgldu na
ochron gatunkow ryb w Batyku i innych akwenach morskich) wraz z równoczesnym
wzrostem ich cen wpywa na coraz mniejsz dostpno ryb jako pokarmu dla ludzi
[Naruszewicz i in. 2007]. Konieczne jest wic wykorzystanie rolin oleistych, zwaszcza lnu, bdcego stabilnym i efektywnym ródem zaopatrzenia populacji w NNKT.
Kwasy LA i ALA okrela si mianem niezbdnych nienasyconych kwasów tuszczowych, a poniewa w tkankach ssaków nie zachodzi ich synteza, dlatego musz by
dostarczone ludziom w diecie, a zwierztom w paszy. Uwaa si, e w organizmach
Agricultura 9(2) 2010
60
T. Zajc, A. Oleksy, B. Kulig, A. Klimek
ludzkich i zwierzcych nasycone i nienasycone kwasy tuszczowe w wyniku procesów
desaturacji i elongacji, przebiegajcych w retikulum plazmatycznym, mog by syntetyzowane de novo. Proces ten, zwany litogenez, zachodzi zwaszcza w wtrobie, nerkach, mózgu, pucach, tkance tuszczowej i gruczole sutkowym [Calviello i in. 1998].
Nienasycone kwasy tuszczowe wystpuj w organizmach zwierzt i ludzi w czterech
rodzinach: n-3, n-6, n-7 i n-9, przy czym kada z nich ma wasny szlak metaboliczny,
poniewa rodzina n-3 wywodzi si z kwasu -linolenowego (C18:3), n-6 z kwasu linolowego (C18:2), n-7 z kwasu palmitooleinowego (C16:1), a n-9 z kwasu oleinowego (C18:1)
[Tokarz 1994]. Proces desaturacji umoliwia powstanie z kwasu linolowego – kwasu
-linolenowego (C20:3 n-6, DGLA), który przez D5-desaturaz moe by przeksztacony
do kwasu arachidonowego (C20:4 n-6, AA). Te same enzymy z grupy desaturaz powoduj etapow przebudow kwasu -linolenowego do kwasu eikozapentaenowego (C20:5 n3, EPA), z którego nastpnie tworzy si kwas dokozaheksaenowy (C22:6 DHA). Obydwa
szlaki metaboliczne NNKT w wyniku równoczenie zachodzcych procesów desaturacji
wpywaj (pod wzgldem biochemicznym) na wystpienie konkurencji o te same enzymy, dlatego wany jest ich odpowiedni wzajemny stosunek w pokarmie lub paszy.
Powstajce z kwasu -linolenowego EPA i DHA maj potwierdzone dziaanie antynowotworowe, cho ich mechanizmy ochronne s odmienne [Calviello i in. 1998].
PODSUMOWANIE
Len oleisty wywodzi si z convar. Mediterraneum i odznacza si krótk oraz grub
odyg. Ta forma uytkowa lnu zwyczajnego (Linum usitatissimum L.) najlepiej rozwija
si w klimacie ciepym i suchym, dostarczajc nasion zasobnych w tuszcz. Olej lniany
jest zasobny w wielonienasycone niezbdne kwasy tuszczowe (WNKT), przewyszajc
w tym wzgldzie wszystkie waniejsze oleje rolinne, a take tuszcz rybi. Obecnie
uznaje si, e WNKT musz by dostarczone ludziom w diecie, a zwierztom w paszy.
W ostatnim czasie olej lniany, a zwaszcza estry etylowe wyszych kwasów tuszczowych tego oleju, zaczynaj by uywane do suplementacji ywnoci dla ludzi jako
ródo niezbdnych nienasyconych kwasów tuszczowych. Ponadto wspóczenie zaleca
si stosowanie zmielonych brzowych lub ótych nasion lnu oleistego do wypieku
chlebów pszennych lub mieszanych (pszenno-ytnich) w celu zwikszenia zawartoci
wókna pokarmowego i WNKT w stosunku do chleba standardowego.
Plon nasion lnu oleistego jest bardzo zmienny, co wiadczy o tym, e warunki siedliska i agrotechnika silnie koryguj obsad pdów na jednostce powierzchni, elementu
skadowego plonu, w najwikszym stopniu decydujcego o jego wysokoci. W Polsce,
poczwszy od roku 2000, powierzchnia uprawy lnu oleistego przewysza powierzchni
zajmowan przez len wóknisty. Zwikszenie areau lnu oleistego sprawio, e od tego
czasu plony nasion zaczy znaczco rosn. Aktualnie w Polsce uprawia si okoo
2 tys. ha lnu oleistego. W 2007 roku na wiecie uprawiano 2,26 mln ha lnu, z czego
23,2% w Kanadzie, 21,2% w Chinach, 18,8% w Indiach, 7,7% w Etiopii i 6,2% w USA.
Te pi pastw miao czny udzia w wiatowej powierzchni uprawy lnu wynoszcy
77,1%. Udzia Europy w globalnym areale uprawy lnu wynosi 13,2% (0,299 mln ha).
Na wiecie docenia si pozytywny wpyw nastpczy stanowiska po lnie oleistym dla
rolin nastpczych, poniewa wykazano, e ta forma lnu pozostawia lepsze stanowisko
dla pszenicy ni groch.
Acta Sci. Pol.
Uwarunkowania plonowania...
61
PIMIENNICTWO
Attoumbre J., Charlet S., Baltora-Rosset S., Hano C., Raynaud-Le Grandic S., Gillet F.,
Bensaddek L., 2006. High accumulation of dehydrodiconiferyl alcohol-4-B-D-glucosidein
free and immobilized Linum usitatissimum cell cultures. Plant Cell Rep. 25(8), 859-864.
Aufhammer W., Wägner W., Kaul H.-P., Kübler E., 2000. Strahlungsnutzung durch Bestände
ölreicher Körnerfruchtarten – Winterraps, Öllein und Sonnenblume im Vergleich. J. Agron.
Crop Sci. 184, 277-286.
Bazzaz F.A., Harper J.L., 1977. Demographic analysis of the growth Linum usitatissimum. New
Phytol. 78, 193-208.
Bourgeois L., Entz M.H., 1996. Influence of previous crop type on yield of spring wheat:
Analysis of commercial field data. Can. J. Plant Sci. 76, 457-459.
Bramm A., Dambroth M., 1992. Influence of genotype, crop density and nitrogen fertilization on
the yield capacity of linseed. Landbauforschung-Voelkenrode 42(3), 193-198.
Bravi R., Sommovigo A., 1997. Seed production and certification of flax/linseed [Linum usitatissimum]. Sementi-Elette 43(2), 5-8.
Calviello G., Palozza P., Picionni E., Maggiano N., Frattucci A., Franceschelli P., Bartoli G.M.,
1998. Dietary supplementation with eicosapentaenoic and docosaxaenoic acid inhibits growth
of Morris hepatocarcinoma 3924A in rats: effects of proliferation and apoptosis. Inter.
J. Cancer 75, 699-705.
Cremaschi D., 1997. Flax and linseed [Linum usitatissimum]. Introduction to the crop and main
agronomic aspects of the seed productivity. Sementi-Elette 43(2), 25-31.
wiek A., 2006. Wpyw dodatków tuszczowych w mieszankach treciwych na przemiany
w waczu owiec. Bibl. G. UR w Krakowie, praca doktorska.
D’Antuono L.F., Rossini F., 1995. Experimental estimation of linseed (Linum usitatissimum L.)
crop parameters. Ind. Crops Prod. 3, 261-271.
D’Antuono L.F., Rossini F., 2006. Field potential and ecophysiological traits of the Altamurano
linseed (Linum usitatissimum L.), a landrace of southern Italy. Genetic Res. Crop Evol. 53,
65-75.
Diepenbrock W., 2001. Crop physiology of oilseeds: a comparative analysis between rapeseed
(Brassica napus L.), sunflover (Helianthus annuus L.), and linseed (Linum usitatissimum L.).
Sci. Agric. Bohemica 32(4), 323-339.
Diepenbrock W., Leon J., Clasen K., 1995. Yielding ability and yield stability of linseed in Central Europe. Agron. J. 87, 84-88.
Durrant A., 1976. Flax and Linseed (L. usitatissimum L.). Evolution of crop plants. Longman
Group Ltd. New York.
Dziennik EFSA, 2009. 1176, 1-11.
Easson D.L., Molloy R.M., 2000. A study of the plant, fibre and seed development in flax and
linseed (Linum usitatissimum) grown at a range of seed rates. J. Agric. Sci. 135, 361-369.
Eaton S.B., Konner M., 1985. Paleolithic nutrition. A consideration of ist nature and current
implications. New England J. Med. 312, 283-289.
FAOSTAT, 2009. http://faostat.fao.org/
Flenet F., Guerif M., Boiffin J., Dorvillez D., Champoliver L., 2006. The critical N dilution curve
for linseed (Linum usitatissimum L.) is different from other C 3 species. Eur. J. Agron. 24,
367-373.
Grant C.A., Dribnenki J.C.P., Bailey L.D., 1999. A comparison of the yield response of solin (cv.
Linola 947) and flax (cvs. McGregor and Vimy) to applications of nitrogen, phosphorus, and
Provide (Penicillium bilaji). Can. J. Plant Sci. 79, 527-533.
Gürbüz B., 1999. Determination of cross – pollination in flax (Linum usitatissmum) using different experimental designs. J. Agric. Sci. 133, 31-35.
Hanelt P. (red.), 2001. Mansfeld’s encyclopedia of agricultural and horticultural crops. SpringerVerlag Berlin, Heidelberg.
Agricultura 9(2) 2010
62
T. Zajc, A. Oleksy, B. Kulig, A. Klimek
Hocking P.J., 1995. Effects of nitrogen supply on the growth, yields components and distribution
of nitrogen in Linola. J. Plant Nutr. 18(2), 257-275.
Honermeier B., 2006. Öllein. [W:] Ölfrüchte, Faserpflanzen, Arzneipflanzen und Sonderkulturen,
K.-U. Heyland, H. Hanus, E.R. Keller (red.), Eugen Ulmer Verlag, Handbuch des Pflanzenbaues 4, 254-261.
Jeliska M., 2005. Kwasy tuszczowe – czynniki modyfikujce procesy nowotworowe. Biul.
Wydz. Farm. AMW 1, 1-14.
Kaeufler G., 1999. Cultivation methods to make flax profitable. Top agrar special 2, 20-21.
Kirkegaard J.A., Hocking P.J., Angus J.F., Howe G.N., Gardner P.A., 1997. Comparison of
canola, Indian mustard and Linola in two contrasting environments. II. Break-crop and
nitrogen effects on subsequent wheat crops. Field Crop Res. 52, 179-191.
Kresanek J., 1988. Roliny lecznicze. [W:] wiat rolin ska i mineraów, PWRiL Warszawa,
270-319.
Leitch M. H., Kurt O, 1999. Effects of plant growth regulators on stem extension and yield
components of linseed (Linum usitatissimum L.). J. Agric. Sci. 132, 189-199.
Lityska-Zajc M., Wasylikowa K., 2005. Len zwyczajny – Linum usitatissimum L. [W:] Przewodnik do bada archeobotanicznych, Sorus Pozna, 127-129.
Mikulec A., 2004. ywieniowe i funkcjonalne waciwoci chleba z dodatkiem nasion lnu oleistego (Linum usitatissimum L.). Bibl. G. UR w Krakowie, praca doktorska.
Naruszewicz M., Kozowska-Wojciechowska M., Kornacewicz-Jach Z., Czonkowska A., Januszewicz A., Steciwko A., 2007. Rekomendacje Grupy Ekspertów dotyczce spoycia i suplementacji diety kwasami omega – 3 w populacji ludzi dorosych. Family Med. & Prim. Care
Rev. 9(1), 175-177.
Nowiski M., 1970. Dzieje upraw i rolin uprawnych. PWRiL Warszawa.
Regua-Sardat A., Zajc T., Zagrodzki P., 2008. Produkty funkcjonalne – tak, ale jaki kierunek?
Agrotrendy 18(99), 32-33.
Rumiska A., 1990. Len zwyczajny. [W:] Leksykon rolin leczniczych, pod red. A. Rumiskiej
i A. Oarowskiego, PWRiL Warszawa, 263, 279.
Simopoulos A. P., 1999. Essential fatty acids in health and chronic disease. Amer. J. Clinic. Nutr.
70, 560-569.
Sinclair L. A., 2007. Nutritional manipulation of the fatty acid composition of sheep meat:
a review. J. Agric. Sci 145, 419-434.
Smirous P., 2003. Len a konopi. Vyd. Min. Zemedel. Ceske Repub., Praha.
Stillwell W., Ehringer W., Jenski L. J. 1993. Docosahexaenoic acid increases permeability of
lipid bilayers and tumor cells. Lipids 28, 103-108.
Strašil Z., Vorlíek Z., 2004. Effect of soil and weather conditions and some agricurtural practices
on yield and yield components in linseed (Linum usitatissimum L.). Sci. Agric. Bohemica
35(2), 52-56.
Tokarz A., 1994. Wspóczesne pogldy na rol ywieniow tuszczów. Farm. Pol. 50(9), 382-391.
Wakjira A., Labuschangne M. T., Hugo A., 2004. Variability in oil content and fatty acid composition of Ethiopian and introduced cultivars of linseed. J. Sci. Food Agric. 84, 601-607.
Weik L., Kaul H.-P., Kübler E., Aufhammer W., 2002. Grain yields of perennial grain crops in
pure and mixed stands. J. Agron. & Crop Sci. 188, 342-349.
Witkowicz R., Zajc T., Kryska B., Klima K., 2005. Zmienno i wspózaleno komponentów
struktury plonu nasion lnu oleistego. Acta Agr. Silv., ser. Agraria XLV, 11-17.
Zajc T., 2004a. Analiza rozgaziania si rolin lnu oleistego (Linum ussititassimum L.)
z uwzgldnieniem wkadu tego procesu w zmienno i wspózaleno cech. Acta Agrobotanica 57(1-2), 187-205.
Zajc T., 2004b. Wspóczesne uwarunkowania uprawy i wykorzystania lnu oleistego (Linum
usitatissimum L.). Post. Nauk Rol. 2, 77-91.
Zajc T., 2005. Powierzchnia asymilacyjna i plonowanie odmian lnu oleistego w zalenoci od
gstoci siewu i nawoenia mineralnego. Acta Agr. Silv., ser. Agraria XLV, 65-76.
Acta Sci. Pol.
Uwarunkowania plonowania...
63
Zajc T., Grzesiak S., Kulig B., Polacek M., 2005. The estimation of productivity and yield of
linseed (Linum ussititassimum L.) using the growth analysis. Acta Physiol. Plant. 27(4A),
549-558.
Zohara Y., Schafferman D., Zur M., Shamir I., 1997. Evaluation of Matthiola incana as a source
of omega-3-linolenic acid. Ind. Crops Prod. 6, 285-289.
Zohary D., 1999. Monophyletic vs. polyphyletic origin of the crops on which agriculture was
founded in the Near East. Genetic Res. Crop Evol. 46, 133-142.
Zubal P., 2001. Vplyv terminu sejby, vysevku a vyivy na urodu lanu siateho olejneho (Linum
usitatissimum L.). Ved. Prace Vys. Ust. Rastl. Vyr. Piestany 30, 33-38.
DETERMINANTS OF LINSEED (Linum usitatissimum L.) YIELD
AND ITS NUTRITIONAL AND MEDICINAL IMPORTANCE
Abstract. The article presents the origin and speciation of utility forms of linseed and the
yield of its oil form in the world, Europe and Poland. The range of comparison was
broaden to the arable land in the world and Europe. Systematic decrease in linseed growing area in the world and Europe is caused by low yielding as well as low utilization of
linseed products in food industry. The level of linseed yielding in European countries is
low, changeable throughout the years and difficult to define unambiguously. Low seed
yielding ranges the linseed in an unfavourable position in the market. On account of the
unique linseed oil composition one can expect positive results of this oil trade in the
future. At present it is noticed that the demand for high quality food is increasing, where
linseed oil supplementation is necessary as a source of -linolenic acid. Such an approach
may result in supplying 1 to 1.5 g of this acid in food for human per day, which is significant for nutrition and health. Prevalence and application of new possibilities of linseed
production will allow an increase in arable land and productivity of linseed oil form.
Key words: -linolenic acid (C18:3), fatty acid, linseed, n-3, seed yield, supplementation
of food
Zaakceptowano do druku – Accepted for print: 15.06.2010
Agricultura 9(2) 2010