czytaj więcej

ks. dr hab. Jacek Siewiora
profesor nadzwyczajny
Katedra Nauk o Wychowaniu
Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej
w Tarnowie
Wolność jest człowiekowi dana, ale i zadana; jest nie tylko darem,
ale też zadaniem i wyzwaniem dla człowieka.
Jan Paweł II
Wychowanie do abstynencji wychowaniem do wolności
Wstęp
Wychowanie do wolności jest posługą wspomagania młodego człowieka w odkrywaniu
tego, jak żyć godnie, jak wyzwalać się z niegodnych ograniczeń, wreszcie jak zdobywać
i utrwalać w sobie wewnętrzną wolność. Wolność jest niezwykłym darem, jaki przysługuje
każdemu człowiekowi, ale okazuje się, że dojrzałe zagospodarowanie wolności jest równie
trudne, jak jej zdobywanie czy odzyskiwanie1. Utrata wewnętrznej wolności dokuje się
między innymi poprzez hedonistyczne dążenie do zaspokajania wszelkich pragnień.
Przekonanie, iż każda potrzeba, nawet za cenę degradacji zdrowia czy osobowości powinna
być zaspokojona, gdy tylko człowiek ma na to ochotę w konsekwencji prowadzi do
zniewolenia. Poszukiwanie dróg dojrzałego przeżywania osobistej wolności, a także
wówczas, gdy potrzeba wyzwolenia z oków nałogów prowadzi do odkrycia, niejako na nowo,
roli abstynencji.
1. Powszechność pragnienia wolności
Wolność jest jednym z tych przymiotów, które zawsze charakteryzowały człowieka
i stanowiły o jego wielkości. Jej potrzeba jest głęboko zakorzeniona w człowieku i powiązana
jest z najbardziej wewnętrzną istotą jego natury. Osoba ludzka bowiem kształtuje się przede
wszystkim w procesie osiągania przez nią duchowej wolności, dzięki możliwości
dokonywania kluczowych wyborów życiowych związanych z projektami na własne życie
i związanymi z nimi priorytetami2. Dla Jana Pawła II ten fakt ontycznej wolności człowieka
oznaczał, że wolność jest nie tylko wartością należną człowiekowi, ale jest składowym
elementem jego natury, a więc i samego pojęcia osoby. Ujmował tę prawdę następująco
„istota wolności tkwi we wnętrzu człowieka, należy do natury osoby ludzkiej i jest jej
znakiem rozpoznawczym”3.
Współczesna pedagogika nie może pomijać w swoich rozważaniach zagadnienia
„wolności” oraz „wolnego (swobodnego) rozwoju osobowości”4. Warunkiem sine qua non
rozwoju osoby jest kreatywność i to zarówno w sferze duchowej, psychicznej jak materialnej.
1
Zob. K. Chałas, Wychowanie ku wartościom, Lublin-Kielce 2006, t. 1., s. 162.
Zob. N.W. Jaksa, Osnowy pedagogicznych znań, Kyiv 2007, s. 241.
3
Jan Paweł II, Orędzie z okazji Światowego Dnia Pokoju 1981, nr 5.
4
N.W. Jaksa, Osnowy pedagogicznych znań, dz. cyt., s. 241.
2
Jednak, aby móc tworzyć nowe, koniecznym jest mieć możliwość dokonywania wolnych
wyborów. W ten sposób wolność jawi się zatem jako fundament całej konstrukcji
aksjologicznej dla wartości, którymi człowiek chce kierować się w życiu. Jednakże wiąże się
z tym problem właściwego rozumienia wolności. Częstym błędem jest pojmowanie wolności,
jako braku jakiegokolwiek przymusu i konieczności. Tymczasem już dla św. Tomasza
z Akwinu była nie do przyjęcia chęć wyzwolenia się z obowiązku podporządkowania całego
życia temu celowi ostatecznemu, który dany jest człowiekowi przez Boga w ludzkiej naturze,
oraz żądanie, aby człowiekowi wolno było samemu sobie wybierać swój cel ostateczny i na
tej postawie decydować o tym, co jest dobre, a co złe5.
Wielokrotnie sprzeciwiał się takiej spaczonej wizji wolności Jan Paweł II zwracając
uwagę na fakt, że główny wymiar wolności jest o wiele bogatszy, tzn. sam brak przymusu
i konieczności nie stanowi jeszcze istoty wolności, chociaż niewątpliwie jest bardzo ważny.
Podstawowym wymiarem wolności jest bowiem możliwość podejmowania wyborów, decyzji,
określonego działania i właśnie ten wymiar wolności bardzo mocno akcentował Jan Paweł.
Waga tego wymiaru zasadza się na jego związku z odpowiedzialnością człowieka za jego
czyny. Tak więc, także z pedagogicznego punktu widzenia, właściwe należy wyakcentować
inicjatywę osoby mogącej decydować o sobie i ponoszącej skutki tych decyzji. Oznaką
prawdziwej wolności jest więc panowanie woli nad poznaniem6.
Wolność stanowi pewien fundament dla zdolności człowieka do myślenia, działania,
oraz podejmowania uczynków zgodnie z własnymi pragnieniami, interesami i celami. Przy
czym właściwie rozumiana wolność nie może być nigdy utożsamiana z anarchią, ale jawi się
jako jej przeciwieństwo7. Najpełniej te ograniczenia albo inaczej mówiąc, zasady ludzkiego
zachowania, których nie można nigdy przekroczyć pozostając wciąż wolnym, sformułowane
zostały w formie przykazań, którymi kierują się judaizm i chrześcijaństwo. Przykazania te
odwołują się do wewnętrznego, duchowego świata człowieka. Traktując je jako pewnego
rodzaju ograniczenia wolności, należy uznać, że każda osoba jako wolna w swoich
zachowaniach, stanowiskach i poglądach może je przyjąć lub odrzucić. Także na gruncie
wychowawczym można ich nie przyjmować i nie akceptować i nie można wywierać na
wychowanków negatywnej presji w celu przyjęcia ich8, ale trzeba się wówczas liczyć
z zaburzeniem aksjologii procesu wychowawczego. Stąd też potrzebny jest wciąż
podejmowany namysł nad drogami dotarcia do świata wewnętrznej wolności wychowanka,
aby wskazać mu wagę postawy panowania nad sobą i utrzymywania mądrego dystansu wobec
zachowań degradujących osobowość. Wiąże się to z podjęciem próby przełamania pewnego
stereotypowego myślenia o wolności i ukazania, że żądanie dla siebie wolności w stanowieniu
o celu swego życia, które zamienia się w praktyce w decyzję nieskrępowanego sięgania po
używki prowadzi zawsze do ograniczenia wolności i to w o wiele większym stopniu, niż
gdyby w wyborach życiowych kierował się przykazaniami i wypływającą z nich decyzją
o trwaniu w abstynencji. Szczególnie jest to widoczne w życiu ludzi, którzy dali się silnie
opanować przez jakąś wadę, jak pijaństwo, narkomania czy nałogowe palenie tytoniu.
5
Zob. S. Thomae Aquinatis, Commentum in quatuor libros Sententiarum magistri Petri
Lombardi, vol. I-II, Parmae 1858, disL 24, q. 1, a. 3. Podobnie I-II, q. 17, a. 1, ad 3, cyt. za
J. Woroniecki, Katolicka etyka wychowawcza, Lublin 2013, t. 1, s. 189.
6
Zob. Jan Paweł II, Orędzie z okazji Światowego Dnia Pokoju 1981, nr 5.
7
Zob. N.W. Jaksa, Osnowy pedagogicznych znań, dz. cyt., s. 242.
8
Zob. N.W. Jaksa, Osnowy pedagogicznych znań, dz. cyt., s. 243.
J. Woroniecki opisując ten mechanizm zwrócił uwagę, że żądając dla siebie wolności oddania
się danej namiętności, człowiek nawet nie zauważa, że właściwie oddaje się jej w niewolę.
„Robią, co chcą, ale chcą zawsze tego samego i życie ich staje się coraz bardziej jednostajne,
coraz mniej w nim zainteresowań, poza tym jednym, co ich tak silnie pociąga” 9. Słusznie,
więc konkluduje S. Solowiejczyk, że wolność rodzi się przede wszystkim z uznania
i wdrażania prawa człowieka do własnych żywotnych planów i celów. Przy tym wolność nie
może być rozumiana jako swoboda obyczajów, ale raczej jako osobisty wybór wartości
i niekiedy nawet kompromis między „chcę” a „należy”. Rezultatem tego kompromisu jest
kreatywność, na bazie której dokonuje się wyrażanie siebie, samorealizacja, samoocena,
samokontrola, samodoskonalenie, czyli dokonuje się złożony proces osobistego rozwoju10.
Proces wychowania do wolności powinien więc obejmować pewne konkretne działania,
które dotyczą zarówno wychowawców, jak i wychowanków. Można wymienić między
innymi:
 fakt, że ktoś powinien ustalić granice tego, czego „nie można” i najlepiej, jeśli tą osobą
będzie rodzic, wychowawca, a nie kolega czy idol;

należy dążyć do tego, aby wychowanek mógł poznać treść tego pojęcia „nie można”;

powinno podjąć się działania motywacyjne do tego, aby wychowanek miał wolę, aby
powstrzymać się od tego, czego „nie można”11.
Wolność jednostki jest to więc rozumny kompromis pomiędzy indywidualizacją,
a socjalizacją, ale także próba wyważenia jakiejś równowagi między pragnieniami,
potrzebami a realnymi możliwościami, z uwzględnianiem panujących warunków. Rezultatem
tego jest twórcze odkrywanie własnej tożsamości, co zostało zobrazowane poniżej.
Akt samostanowienia –
ukierunkowania
Twórczość –
Mogę
Przeszkoda –
Należy
9
Wybór własnej pozycji w
stosunku do wartości życia
Rozumny kompromis
WOLNOŚĆ
Potrzeba –
Chcę
Akt samorealizacji
Wychowanek sam może
wszystko zrobić i wyjaśnić
Akt samorealizacji –
refleksji
Wychowanek podejmuje
się odbudowy zasobów
wewnętrznych
J. Woroniecki, Katolicka etyka wychowawcza, dz. cyt., t. 1, s. 202-203.
Zob. S.L. Solowiejczyk, Wospytanije po Iwanowu, Moskwa 1989, s. 258.
11
N.W. Jaksa, Osnowy pedagogicznych znań, dz. cyt., s. 244.
10
Rys. 1. Struktura wolności jednostki. Źródło, N.W. Jaksa, Osnowy pedagogicznych znań, dz. cyt., s. 244.
Wolność zawiera w sobie obszary pragnień, możliwości i powinności, a poziom ich
powiązania zmienia się w zależności od zewnętrznych jak i wewnętrznych warunków
i w dużej mierze zależy od wychowania. Wolny twórczy rozwój osobowości jest możliwy
tylko wówczas, gdy wychowanek jest bezpieczny i czuje się chroniony, poznał obowiązujące
reguły i wie, że formułowane są wobec niego konkretne oczekiwania. To zadanie powinien
wykonać nauczyciel, wychowawca, ale przede wszystkim rodzic12.
2. Abstynencja warunkiem rozwoju człowieka ku wolności
Palenie tytoniu, alkoholizm, narkomania są bardzo niebezpiecznymi chorobami
i skutkują niszczeniem fizycznego i moralnego zdrowia człowieka, paraliżem jego sił
intelektualnych, oraz degradacją osobowości13. Potrzeba więc wielu działań, które nastawione
będą na ochronę młodego pokolenia przed zgubnym wpływem używek. Wśród nich można
wymienić ograniczenie dostępu i utrudnienie zakupu przez nieletnich papierosów i alkoholu,
akcje promujące zdrowy tryb życia, uświadamianie szkodliwości substancji chemicznych
występujących w używkach, wspieranie rodzin w trosce o wychowywanie dzieci do
abstynencji, współpraca z różnymi instytucjami, w tym z Kościołem Katolickim w zakresie
propagowania
abstynencji.
Abstynencja
rozumiana,
jako
wstrzemięźliwość,
14
powstrzymywanie się od sięgania po używki jawi się jako najskuteczniejszy sposób walki
z używkami, przede wszystkim dlatego, że sprawia iż wychowanek nie sięga po nie, ale także
w sytuacji, gdy już ma za sobą inicjację korzystania z używek, pomaga zachować wolność od
nich.
Skuteczność tych działań wychowawczych promujących abstynencję w dużej mierze
zależy od poznania przyczyn rozpowszechniania się wśród młodzieży „kultury palenia”.
Najczęściej wychowankowie przyzwyczajają się do używania tytoniu w rodzinie, jako
że w wielu z nich tradycyjnie panuje pobłażliwe odnoszenie do palenia. Jak zauważa
Cz. Cekiera młodzi ludzie, paląc papierosy, czują się jak dorośli, a to niejako obiecuje im
wzrost w hierarchii społecznej15. Nie bez znaczenia jest tu także przykład młodzieżowych
idoli nie stroniących od degenerujących zachowań. W literaturze przedmiotu wskazuje się na
szereg motywów, jakie sprzyjają stosowaniu przez wychowanków używek:
 zaspokojenie poczucia ciekawości,
 chęć pokonania zakazów,
 chęć bycia przyjętym do grupy,
 chęć stania się podobnym do innych, poprzez naśladownictwo zachowania osób ważnych,
 pragnienie zademonstrowania swojej niezależności16.
Regulatorem zachowania osoby jest moralna świadomość, którą tworzy jedność
moralnej wiedzy i uczuć, tego co racjonalne i emocjonalne. Ułatwia ona pogodzenie
oczekiwań z konkretnymi okolicznościami zewnętrznymi. Przyjmuje się, że stopień takiej
regulacji, to na ile ona zapewnia orientację w normach społecznych zależy od poziomu
12
Zob. N.W. Jaksa, Osnowy pedagogicznych znań, dz. cyt., s. 245.
Zob. M.M. Ficula, Pedagogika, Kyiv 2007, s. 295.
14
Zob. Encyklopedia Katolicka, red. F. Gryglew, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, t. 1, Lublin 1985, kol. 42-43.
15
Cz. Cekiera, Palenie tytoniu: wolność czy zniewolenie?, Lublin 2001, s. 6n.
16
M.M. Ficula, Pedagogika, dz. cyt., s. 296.
13
moralnej świadomości osoby17. Z tego też powodu osobie z niedojrzałą moralną
świadomością brakuje wiedzy w tym obszarze i co skutkuje niekompetencją, która może być
przeszkodą w jej dalszym moralnym rozwoju. W przypadku wychowanków, którzy
z obiektywnych przyczyn nie dorośli do dostatecznego poziomu moralnego rozwoju, należy
stwierdzić, że ich zachowanie charakteryzuje się niestabilnością w relacjach społecznych.
Taki wychowanek nie tylko nie potępia niewłaściwych zachowań rówieśników, ale niekiedy
bierze w nich udział. Takie zachowanie jest dowodem nieuporządkowania sfery moralnej
i rozmyciu społecznych priorytetów. Wychowankom niekiedy wydaje się, że zachowaniu
społecznie niewłaściwemu przynależy pewien prestiż i z tego powodu chcą go poczuć.
Moralna pokusa takiego zachowania byłaby mniejsza gdyby nie czuli zachęty do złego
ze strony swojego otoczenia18. Pewność wychowanka z niedostatecznym rozwojem
moralnym co do społecznej akceptacji zachowań niewłaściwych bazuje na tym, że on często
odwołuje się do sądów innych, ich życiowych pomysłów, które czasami bywaj dalekimi od
obiektywizmu. Tacy wychowankowie mogą być podatni na takie amoralne wpływy.
Wskazanie im konkretnej wiedzy moralnej ukazującej sens abstynencji, gdy oni już
praktycznie odczuli cenę niewłaściwych moralnych zachowań, sprzyja rozwojowi ich
moralnej świadomości, podwyższeniu ich funkcji regulacyjnych w ramach przyjętych
wartości społecznych19.
Chcąc wskazać potrzebę abstynencji od palenia papierosów należy wskazywać
wychowankom na występowanie konkretnych symptomów, które obserwuje się
w zachowaniu osób uzależnionych od nikotyny. Warto czynić to ukazując, jak bardzo
symptomy te są przejawem braku wolności palacza.
 Złość, irytacja i frustracja. Są jednymi z najczęściej pojawiającymi się objawami, w chwili
gdy palacz musi powstrzymać się od palenia.
 Niepokój i lęk są kolejnym z częstych objawów zespołu odstawienia nikotyny.
Prowadzone badania wskazały, że niemal połowa palaczy miała problemy natury
psychologicznej: zaburzenia nastroju, nerwice, stany lękowe, zaburzenia osobowości czy
trudności z koncentracją.
 Zmęczenie, bezsenność. Poczucie zmęczenia i bezsenność są objawami stosunkowo często
występującymi w sytuacji odstawienia papierosów.
 Niecierpliwość. Niecierpliwość w zachowaniu osoby rzucającej palenie ma raczej związek
z obniżonym progiem odporności na stres i zazwyczaj odnosi się do problemów, które
czekają na rozwiązanie, bądź mają swe źródło w stanie trwałego podrażnienia lub złego
nastroju20.
17
18
I. D. Bech, Psychologiczni dżerela wychownoj majsternosti, Kyiv 2009, s. 92.
I. D. Bech, Psychologiczni dżerela wychownoj majsternosti, dz. cyt., s. 93.
Tamże.
20
J. R. Hughes, Effects of abstinence from tobacco: Valid symptoms and time course, “Nicotine &
Tobacco Research”, Volume 9, Number 3 (2007), s. 318–321,
http://www.uvm.edu/~hbpl/minnesota/minnesota/2008/effectsvalid.pdf, dostęp z dn. 20.10.2014.
19
Wychowanie do abstynencji, traktowanej jako droga do wolności od uzależnień musi
się opierać na bardzo konkretnych działaniach, gdyż tylko wtedy będzie mogła być przyjęta
w świadomości społeczeństwa jako efektywne i adekwatne działanie.
W związku z powyższym należy zatroszczyć się o spełnienie następujących warunków:
 U podstaw wszelkiego systemu wychowawczego musi zawsze znajdować się prawda
o godności człowieka, każdej bez wyjątku osoby ludzkiej, także tej, która weszła na drogę
uzależnienia, bądź jest na nie narażona;
 Sam proces wychowania powinien być rozumiany i realizowany, jako najściślej związany
z poczuciem sensu i celu życia ludzkiego. Realizacja procesu wychowania, nakłada na
wychowawców i wychowanków poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: po co człowiek żyje
na świecie i do czego zdąża?;
 Ukazanie potrzeby doskonalenia swojej osobowości, oraz podejmowania twórczych
działań dla innych ludzi jako jeden z aspektów odpowiedzi na powyższe pytanie;
 W ramach realizowanego systemu wychowawczego należy formułować jasne wymagania
moralne, którym każdy człowiek musi sprostać, jeżeli ma być po prostu dobrym
człowiekiem.
 W systemie wychowawczym konieczne jest także ukazanie człowiekowi drogi
przezwyciężania swojej słabości i egoizmu. Chodzi więc o wezwanie do walki z wadami
nałogami, ale też o uczenie wychowanków, co to znaczy żyć w pełni po ludzku,
podejmując odpowiedzialność za własne czyny.
 W tym kontekście abstynencja będzie ukazywana w całej prawdzie, nie jako ograniczenie
wolności, ale jako najbezpieczniejszy środek realizacji wolności od tych czynników, które
mogą zniszczyć zdrowie i życie wychowanka21.
***
Wychowanie do wolności poprzez abstynencję powinno dokonywać się jako część
szerszego programu obejmującego całe społeczeństwo i wspierającego wzorce świadomego
i odpowiedzialnego życia. Ukazanie abstynencji nie tylko, jako powszechnie akceptowalnego
wzorca postępowania, ale także jako mądrego sposobu na rozwijanie swoich osobistych
możliwości przyczynić się może do chętnego wchodzenia przez wychowanków na drogę
wstrzemięźliwości od nikotyny i innych środków uzależniających.
21
Por. Konferencja Episkopatu Polski, Deklaracja w sprawie wychowania katolickiej młodzieży w Polsce,
w: Listy pasterskie Episkopatu Polski, Paris 1975, s. 758-759.