Sztuka w służbie polityki królewskiej: Portret zbiorowy o wymowie
Transkrypt
Sztuka w służbie polityki królewskiej: Portret zbiorowy o wymowie
1 Maciej Dariusz Kossowski Sztuka w służbie polityki królewskiej: Portret zbiorowy o wymowie symbolicznej w Polsce II połowy XVII wieku na tle przedstawień wieloosobowych w malarstwie europejskim streszczenie rozprawy doktorskiej napisanej pod kierunkiem prof. zw. Juliusza A. Chrościckiego Tematem tezy jest portret zbiorowy w służbie polityki królewskiej w Polsce w drugiej połowie XVII w. na tle przedstawień wieloosobowych w malarstwie europejskim. Omówiona problematyka portretu grupowego przedstawiona została przez pryzmat jego związków z polityką. Celem badań było poddanie rewizji dotychczasowego stanu wiedzy, utrwalonego w literaturze przedmiotu i reinterpretacja wymowy alegoryczno-symbolicznej portretów zbiorowych powstałych w kręgu dworu królewskiego. Założenia prowadzonych badań zostały zogniskowane na rozpoznaniu pierwotnego sensu działa sztuki powstałego w określonych okolicznościach historycznych, zawierającego zakodowany przekaz wyrażony w języku wizualnym oraz na rekonstrukcji szerszego kontekstu jego powstania. Istota podjętej pracy polegała na wykazaniu, że przeważające treści zawarte w tych dziełach zostały zastosowane z przyczyn natury politycznej i miały służyć aktualnemu wsparciu działań dyplomatycznych. Rozprawa doktorska obejmuje dwa tomy. Układ I tomu składa się ze wstępu o charakterze tematycznym w odniesieniu terytorialnym, trzech części o konstrukcji chronologicznoproblemowej oraz zakończenia, w którym przedstawione zostały założenia pracy wraz z podsumowaniem uzyskanych wyników. Tom ten zamyka zestawienie wykorzystanych źródeł i bibliografii. Zaprezentowanemu we wstępie przeglądowi zachodnioeuropejskiej tradycji portretu zbiorowego nadane zostały rozszerzone ramy chronologiczne, aby nie pominąć w nim tak ważnego utworu, jakim są Ambasadorowie Holbeina II. Wstęp pracy nie zawęża się wyłącznie do dzieł o wymowie politycznej, lecz uwzględnia szereg obrazów bogatych w inne treści. W przeważającej mierze omówione zostały portrety zbiorowe z XVI i XVII stulecia. Przedstawiono też wybrane prace z XV, a nawet ze schyłku XIV w., te, które rozpoczynają nową erę malarstwa portretowego. Nacisk położono na spostrzeżenia własne, rozwijające i uzupełniające literaturę przedmiotu. We wstępie omówiono także, w podobny sposób, tradycję portretu zbiorowego w Polsce sprzed połowy XVII stulecia. Zasadnicze trzy części dysertacji zawierają opracowanie stalugowego malarstwa portretowego powstałego w kręgu dworu polskiego, na które składają się portrety wielopostaciowe i podwójne. Ramy czasowe tych części pracy obejmują okres II połowy XVII stulecia. Cezurę początkową wyznacza rok 1655, a końcową 1697. Pierwsza część pracy poświęcona została w całości Portretowi z posłem Chanatu Krymskiego na dworze Jana Kazimierza pędzla Daniela Schultza II, eksponowanemu w Ermitażu. Uzupełniają ją aneksy korespondencji dyplomatycznej z epoki, naświetlające uwarunkowania polityczne, w których powstał ten wyjątkowy w kompozycji i treści obraz. Kontekst czasowy przedstawionej korespondencji potraktowany został szeroko. Nie został ograniczony do zaproponowanego roku powstania dzieła, lecz o kilka lat poszerza granice w obu kierunkach – przed i po wskazanej dacie. Część druga dysertacji dotyczy Portretu zbiorowego rodziny Sobieskich z Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Bogate i złożone treści zawarte w tym dziele oraz jego rozbudowana kompozycja, a zwłaszcza uznanie, że został wykonany z inspiracji polskiego monarchy, uzasadniały wyodrębnienie go w osobnej części. Uzupełnieniem jej jest list 2 dyplomatyczny zamieszczony w aneksie, który naświetla sytuację na dworze królewskim po śmierci Jana III, widzianą z perspektywy obserwatorów zewnętrznych. Część trzecia zawiera opracowanie portretów powstałych z inspiracji Marii Kazimiery. Znalazły się tu zarówno portrety zbiorowe z większą ilością osób, jak Portret Marii Kazimiery z dziećmi w obu wersjach (wilanowskiej i schleissheimskiej), Portret rodziny Sobieskich przy konterfekcie Jana III, także w dwóch wersjach (wawelskiej i monachijskiej), portret potrójny – Portret trzech synów Jana III z Muzeum-Fundacji XX. Czartoryskich, jak też portrety podwójne – miniatura pary królewskiej z Muzeum Narodowego w Warszawie, Portret Marii Kazimiery z synem Jakubem z Muzeum w Nieborowie oraz Portret króla z synem Jakubem i Portret królowej z córką Teresą Kunegundą, oba z Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. W formie suplementu dołączony został portret zbiorowy Jan III przekazujący prawo do tronu synowi Jakubowi z Muzeum Zamku w Łęczycy. Wykorzystane źródła archiwalne pochodziły z Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, z działów: XXI Archiwum Gospodarczego Wilanowskiego, działu tatarskiego Archiwum Koronnego Warszawskiego, działu II Archiwum Skarbu Koronnego, działów II, III i X Archiwum Warszawskiego Radziwiłłów z Nieświeża, działu III Archiwum Radziwiłłów z Nieborowa, a także z Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie i Biblioteki Kórnickiej PAN. Spośród źródeł drukowanych dzieł autorów starożytnych uwzględniono prace: Appiana z Alexandrii, Arystotelesa, Cicerona, Kurtiusa Rufusa, Kasjusza Diona, Euzebiusza, Herodiana, Herodota, Hezjoda, Homera, Horacego, Jordanesa, Ksenofonta, Liwiusza, Lukiana, Ammiana Marcelina, Owidiusza, Pauzaniasza, Platona, Pliniusza mł., Plutarcha, Prudencjusza, Swetoniusza, Tacyta i Wergiliusza. Z autorów nowożytnych wykorzystane zostały dzieła emblematyków i teoretyków sztuki, m.in.: Alciatusa, Catsa, Van Mandera, Picinellego, Ripy, Sandrarta, Valeriano, Vasariego, Van Veena, Visschera. Wśród historyków, jurystów i poetów rodzimych nie zabrakło cytatów z: Bielskiego, Chwałkowskiego, Gwagnina, Kochanowskiego, Kochowskiego, Kromera, Lubomirskiego, Łochowskiego, Potockiego, Reja, Starowolskiego, Stryjkowskiego, Szymonowica i Twardowskiego. Przywołane zostały cytaty z dzieł Makiawellego oraz odpowiednich tomów Theatrum Europaeum a także źródłowe edycje w opracowaniu współczesnym, m.in. pamiętniki Duponta, Sarneckiego, Albrychta Radziwiłła, Mehmeda Hadży Senai z Krymu i Księga podróży Ewliji Czelebiego. W trakcie badań wykorzystano liczne publikacje monograficzne, opracowania, rozprawy i artykuły naukowe z wielu dziedzin nauki. Tom II zawiera zestawienie ilustracji dzieł omówionych w tomie I niniejszej pracy wraz ze spisem uwzględniającym dane metrykalno-muzealne tych obiektów. Podjęte studia nad tematem badań doprowadziły do rozpoznania, uzupełnienia i reinterpretacji wymowy alegoryczno-symbolicznej portretów zbiorowych powstałych w kręgu dworu polskiego w II połowie XVII w. Uzyskane wnioski z analizowanych motywów poszczególnych obrazów umożliwiły poznanie intencji i powodów, które uwarunkowały budowę kompozycji i sposób przedstawienia sportretowanych, w tym formę pozy i znaczenie gestów oraz zastosowanych atrybutów. Cel badań przyczynił się do określenia miejsca, jakie omówione portrety zajmują w historii sztuki polskiej i europejskiej. Ich pozycja okazała się nadzwyczajna. Obrazy o alegorycznosymbolicznej wymowie politycznej wykraczają poza wymiar utworu artystycznego uzyskując rangę źródła historycznego. Warszawa, 15.05.2015.