Dylematy prawnoustrojowe relacji państwo

Dylematy prawnoustrojowe relacji państwo

lNSTYTUCJE I ZACHOWANIA POLITYCZNE
STUDIA POLlTYCZNE
Nr 1-4(5) 1993
MICHAL T . STASZEWSKI (Warszawa)
DYLEMATY PRAWNOUSTROJOWE
RELACJI PANSTWO-KOSCI<lL W POLSCE*
1. RELIGIJNOSC SPOLECZENSTWA I 1E1 KONSEK WENC1E
St
ia
ud
W strukturze wyznaniowej KOSciol katolicki zajmuje dominuj,!ce miejsee. lako
wskainik udzialu w niej katolikow przyjmuje si~ liczb~ chrztow, na ich podstawie
okrdlana jest globalna liczba katolikow. Stosowane jest tez kryterium autodeklaracji, praktyk religijnych. Brak precyzyjnych obliczen, a wobec tego podawane s,!
liczby przyblizone. I tak, wed lug ankiety dieeezjalnej z 1971 r. proeent katolikow
w calej Polsce wyniosl - 93,41, a w 1978 r. wskainik katolikow w strukturze
wyznaniowej zwi~kszyl si~ 0 1,1 % i wynosil 95,7%, w 1982 r. - 94,6%2. W roku
1989 ksztahowal si~ na poziomie 95%, bye moze nawet go przekraczaP. W latach
1971-1987 odnotowae mozna, przy calej ostroznosci co do danych szacunkowych,
wzrost wskaznika katolikow w skali calego kraju (0 2,3%). Wedlug ostatnich
danych przyjmuje si~, ze na poziomie deklaracji werbalnej 90% spoleczenstwa to
ludzie wierz,!cy, inne badania podaj,! nizszy stopien reiigijnoSci 4 . Odnotowae nalezy,
ie W okresie realnego socjalizmu religijnose utrzymywala si~ na niezmiennie wysokim poziomie, z tendencj,! wzrostu. Po roku 1989, w nowych warunkach ustrojowych otwartych dla Kosciola, tworz'!cych mu szerokie pole do realizacji zinstytucjonalizowanej religijnosci (np. prawodawstwo wyznaniowe) religijnose globalna
spada. 1ednoczeSnie post~puje proces zwi~kszonego, manifestacyjnego udzialu Kosciola w zyciu publicznym. W tym kontekscie istotne znaczenie rna odniesienie oeeny
spoleczenstwa do aktywnosci Kosciola. Istotne zmiany nast~puj,! w deklarowanym
zaufaniu do Kosciola jako instytucji. 1esieni,! 1989 r. zaufanie takie deklarowalo
90% spoleczenstwa polskiego, w koncu 1990 r. nast,!pil spadek do 72,5%, a w maju
1991 r. do 59%. Wedlug badan OBOP z marca 1991 r., dotycz'!cych instytucji
najbardziej cenionych w spoleczenstwie, pozytywnie odnioslo si~ do Kosciola 58%
badanych, w 1990 r. 83%, aprobata netto wynosi 28%, do 30% wzrosla liczba
przeciwnikow 5 .
e
zn
yc
lit
Po
• Fragmenl wi~kszej caJosci opracowanej w Inslytucie Sludiow Polilycznych PAN .
I Kosci61 katolicki IV Polsce 1945-1978, Pallolinum 1979, s. 21.
2 Kosci61 katolicki IV Polsce 1945 - 1982, Pallolinum 1982, s. 27.
J Kosci61 katolicki IV Polsce 1918-1990, Rocznik statystyczny, Warszawa 1991, s. 51.
4 J. N a j dow ski, P. S tar z y Ii ski, M~dzy tronem a oltarzem, "Zycie Warszawy", 26. 3.1991;
"Sens" nr specjaln y 1991.
5 Wyniki badati cytuj~ z prasy codziennej, por. "Rzeczpospolila", 1.3.1991 , "Gazela Wyborcza",
15.3.1991; 23.3.1991; 31.5.1991.
30
MICHAL T. STASZEWSKI
ia
ud
St
Zmniejsza si~ taki.e aprobata dla dzialalnosci publicznej KoSciola. W kwietniu
1989 r. pozytywnie odpowiedzialo na pytanie, czy dzialalnosc publiczna dobrze slui.y
spoleczenstwu, 77% respondent6w, w kwietniu 1991 - 59%.
W ocenie instytucji i.ycia publicznego w przekroju rocznym od stycznia 1990 r.
do stycznia 1991 r. Kosci61 otrzymal 84% korzystnych ocen w pierwszych miesilleach 1990 r., aprobata w cillgu roku zmalala do 72%. Tak wi~c odnotowujllc spadek
zaufania do wszystkich instytucji i.ycia publicznego, KOSci61 katolicki, majllCY wsr6d
nich najwi~ksze zaufanie, taki.e traci.
Uczestnictwo KOScioia w i.yciu publicznym nie jest akceptowane przez wi~k­
szosc spoleczenstwa. Z sondai.y wycinkowo cytowanych i publikowanych rysuje si~
wzrost wplywu KOScioia na i.ycie publiczne. Sfera relacji spoleczenstwo - KOSci61,
odniesiona do konkretnych sytuacji, pozwala sformulowac tez~, :le zwillzek z religill,
KOSciolem nie oznacza akceptacji jego dzialalnoSci jako instytucji dzialajllcej w sferze zycia publicznego.
Obszary, w kt6rych KOSci61 silnie zaakcentowal swojll obecnosc, odnoszll
si~ do tak znaczllcych kwestii jak Konstytucja, wybory, srodki spolecznego
przekazu.
W wyborach prezydenckich Kosci61 katolicki poczlltkowo zachowal pozycj~
neutralnll, nie wyrazil oficjalnie poparcia dla i.adnego z kandydat6w. W ponownej
turze wybor6w (9.12.1990), w kt6rej wzi~li udzial Stanislaw Tyminski i Lech Wal~sa,
stanowisko Episkopatu zostalo sformulowane w Komunikacie z KonJerencji p/enarnej
Episkopatu z 30.11.1990 r.
Glos Kosciola w czasie drugiej tury wybor6w prezydenckich akcentowal, i.e
moralnym obowillzkiem obywatela katolika jest udzial w wyborach, i.e nalei.y
glosowac na osob~ godnll "kt6ra opierajllc si~ na wartosciach chrzeScijanskich,
zagwarantuje kontynuacj~ i utrwalenie tego dobra, kt6re osillgn~la nasza ojczyzna"6,
a taki.e kraje wyzwalajllce si~ z totalitarnego zniewolenia. Bylo to jednoznaczne
wskazanie dla wiernych, na osob~ godnll wyboru na glow~ panstwa (L. Wal~sa),
wyrai.enie swego stanowiska w zasadniczej dla i.ycia politycznego i nowej struktury
wladzy sprawie.
Jest przy tym rzeczll charakterystycznll, i.e w sondaru przeprowadzonym w czasie kampanii wyborczej, ponad polowa respondent6w byla zdania, i.e przyszly
prezydent powinien strzec (pilnowac), by sprawy Kosciola nie mieszaly si~ ze
sprawami panstwa 7 • Po wyborach nowy prezydent manifestuje nadmiernie swe
zwillzki z Kosciolem (kaplica, naboi.enstwa, slawna plakietka), IllczllC nieraz czynnosci wynikajllce z urz¢u z udzialem w obrz¢ach religijnych. Sprawy te Sll naglaSniane w srodkach masowej komunikacji. Ksztaltuje si~ paradoksalny wizerunek
funkcjonowania urZ¢u prezydenckiego, kt6rego elementem skladowym jest udzial
w manifestacjach politycznych z ui.yciem symboliki religijnej i ze stalll obecnoscill
duchownych. Religia staje si~ elementem budowania odr~bnosci Polak6w, toi.samosci narodowej. Jest to zjawisko, kt6re w nowej pluralistycznej rzeczywistosci politycznej faktycznie wplywa na stale zaznaczanie obecnosci Kosciola w i.yciu publicznym - to wywoluje w spoleczenstwie zaniepokojenie.
W dyskusjach 0 obecnosci Kosciola katolickiego w i.yciu spolecznym, jego
znaczeniu dla ksztaltowanych stosunk6w politycznych poczesne miejsce znajdujll
wskazania Episkopatu w sprawie wybor6w do parlamentu. Stanowisko to zostalo
e
zn
yc
lit
Po
6
UtrwaJac dobro. S{owo pasterskie biskupow po{skich, "Tygodnik Powszechny", 29.12.1990, nr 49.
, Por. cytowane sondai:e socjo\ogicme.
DYLEMATY PRAWNOUSTROJOWE RELACJI PANSTWO-KO,~CI6L W POLSCE
31
ia
ud
St
zaprezentowane w Slowie pasterskim biskupow polskich 0 zadaniach katolikow wobec
wyborow do parlamentu s.
Biskupi zabieraj,!c glos w sprawie wyborow uzasadniali to faktem ich znaczenia
- pierwsze demokratyczne wybory po wojnie. lednoczdnie akcentujl!, ze nie
opowiadaj,! si{: za zadn,! partil! politycznl!, zadnl! list,! przedwyborczl!. Istota
sprowadza si{: do znaczenia wyborow dla przyszlego panstwa i tu wskazuje si{:
historycznl! rol{: - zaangazowanie Kosciola w obronie praw czlowieka i narodu.
Biskupi okreslajl! "zasadnicze kierunki, ktorymi powinni pojsc dzis wierni Kosciola". lch oparcie znajduje si{: w katolickiej nauce spolecznej, stl!d zalecenia, aby
chrzeScijanie nie glosowali na tych, ktorzy godzl! si{: lub dopuszczajl! aborcj{:.
Biskupi negatywnie odnoszl! si{: do rozdzialu Kosciola od panstwa, w zamian
proponujl! komplementarnosc, przenikanie, uzupelnianie.
Wyrazajl!c swojl! opini{: w kwestii panstwa, podkrdlali, ze nie dl!zl! do stworzenia panstwa wyznaniowego, opowiadajl! si{: natomiast za panstwem piel{:gnujl!cym
tradycje narodowe i religijne, panstwem opartym na wartosciach chrzdcijanskich.
Wzywajl!, by "poprzec tych, ktorzy gwarantujl! zachowanie tozsamoSci Narodu
i jego chrzdcijanskich wartosci".
Stanowisko biskupow wobec wyborow mialo charakter polityczny. Preferuje
ono rozwi,!zanie prawnoustrojowe gwarantuj,!ce realizacj{: katolickich postulatow.
Posrednio zatem wyraza ono okrdlonl! opcj{: politycznl! na rzecz tych partii i list
wyborczych, ktore je uwzgl{:dniajl! i ktorych ogolny zarys zostal przedstawiony
w Slowie Episkopatu.
Komplementarne z nim jest Stanowisko Episkopatu Polski w sprawie wyborow
parlamentarnych 9 • Zawiera ono szersze uzasadnienie stanowiska Episkopatu:,,[ ... ]
zarzut, iz Kosciol miesza si{: do polityki, odpowiadamy stanowczo, ze katolicy majl!
prawo i obowi,!zek obrony chrzescijanskich zasad zycia publicznego". Mamy witrc
tu jednoznacznie wyrazone racje, ktore lezl! u podstaw obu dokumentow.
To zaangazowanie Kosciola w wybory znalazlo odbicie w sondazu przedwyborczym z 29-30.9.1991 r. Neutralnosc KOScioia wobec wyborow uznalo 35% badanych, 52% uznalo, ze Kosciol popiera w wyborach: partie katolickie i chrzdcijanskie - 21 %, partie postsolidarnoSciowe - 9%, Wyborcz'! Akcjtr Katolick,!
- 1,5%10. Mitrdzy deklaracjami Kosciola 0 neutralnosci w wyborach a opiniami
spolecznymi zachodzl! istotne roznice, bowiem opinie te wyrazane sl! wobec faktycznie ksztaltowanej akcji wyborczej.
W polu zainteresowan Kosciola katolickiego znalazly sitr srodki mas owego
przekazu. Wynika to nie tylko z miejsca, jakie zajmujl! one w zyciu wspolczesnego
cziowieka, ale z uwagi na znaczenie, jakie KOSciol przywil!zuje do nich w okresie
post~pujl!cych przeksztalcen. W Slowie pasterskim na niedziel~ srodkow spolecznego
przekazu 15 9 1991 rY biskupi sformulowali ich ocentr, wyrazili swoje niepokoje,
a takze dezyderaty adresowane do kierujl!cych nimi, jak tez do odbiorcow. Biskupi
formuluj,! swoje stanowisko w kontekscie moralnym i wychowawczym. Krytyczna
oeena mass mediow wynika z faktu, ze "zatracily przede wszystkim elementarn,!
wraZliwosc na problemy narodu i panstwa". Nie poswitrcajl! one nalezytego miejsca
najistotniejszym sprawom spolecznym, nie oddajl! historycznych przemian zachodZllcych w Polsce. Postulujl!, by siuzyly one dobru wspolnemu calego spoleczenstwa,
e
zn
yc
lit
Po
8
9
10
11
List odczytano we wszystkich kOSciolach w
"Slowo Powszechne" 1991, nr 149.
"Gazeta Wyborcza" 1991, nr 243.
"Gazeta Wyborcza", 13.9.1991.
niedziel~
29.9.1991. "Slowo Powszechne" 1991, nr 214.
32
MICHAL T. STASZEWSKI
przyczynialy sier do budowy jednosci i zgody. Stanowisko to wynika z roli mass
mediow w okresie przemian ustrojowych. Troska 0 treSci i zakres zaangazowania
w sprawy spoleczne ujmowana jest w kontekscie moralnym i wychowawczym. Ta
troska 0 lad informacyjny nie moze z jednakll, miarll, odnosie sier do wszystkich,
spoleczenstwo polskie wyznaje rozne opcje polityczne i swiatowopoglll,dowe, przyjmuje rozne wzory zachowan, owo zroznicowanie prasa i inne srodki przekazu winny
ujawniae. Odnosi sier to takze do postulatu, by sluzyly one ewangelizacji. Nie mozna
tego zll,dae od calej prasy, postulat tel) nalezy chyba odniese wylll,cznie do prasy
katolickiej . Cena wolnosci slowa, odzyskanej po latach totalitaryzmu, to nieprzekraczanie tej wolnosci (pornografia, skandale etc.). Nie moma tez S/owa pasterskiego odnosie do calej prasy, jest ona bowiem zroznicowana swiatopoglll,dowo. Rolll,
mass mediow jest rzetelne i bezstronne informowanie i tym powinny sier one
zajmowae. Wyzbyly sier one funkcji, jakie spelnialy w minionym okresie (wychowawczej).
2. SPRAWY PODSTA WOWE
St
ia
ud
Zarysowane problemy wskazujll, na uczestnictwo KOScioia w zyciu publicznym,
na jego dll,zenie do prawnego utrwalania swej pozycji. Kosciol katolicki w warunkach demokracji i pluralizmu poszerzyl i poszerza swll, przestrzen dzialania. JednocZeSnie mamy do czynienia z sygnalizowanym przez praser zjawiskiem niepokoju,
wynikajll,cym z nadmiernie eksponowanej obecnosci KOScioia w zyciu publicznym,
spoiecznym, ze swoistym triumfalizmem 12 , ktory manifestuje sier glownie na plaszczyZoie rytualno-symbolicznej, zwlaszcza przez masowe praktyki religijne.
Sprawll, podstawowll, jest okreSlenie jego miejsca w spoleczenstwie i panstwie
w nowych warunkach ustrojowych. "Debaty 0 stosunkach pomicrdzy panstwem
a KOScioiem nie da sier uniknll,e"13, te slowa Czeslawa Milosza mogll, stanowie punkt
wyjscia do refleksji nad stanem stosunkow panstwo-Kosciol obecnie i w przyszlosci,
nad konstruowaniem pozll,danego modelu. Milosz pisze: "Co uderza w Polsce
dzisiejszej, to pojawienie sier dwoch jerzykow, tyle ze miejsce marksistowskiego zajll,l
j~zyk katolicki. Moma zyczye tylko ksierzom, zeby tak powszechnie wyrazana zgoda
na wiodll,cll, roler katolicyzmu jako religii calego narodu nie przeslonila im prawdy
nieco innej, ujawnianej w rozmowach, ktore milknll, w ich obecnosci". Tworca
wyst~puje wierc przeciwko uzywaniu panstwa jako narzcrdzia tam, gdzie chodzi
o wartosci etyczne. Nie mogll, one bye ksztaltowane w spoleczenstwie przez "srodki
bogate".
Miejsce spolecznosci wyznaniowej (KoSciola) winno bye oparte 0 rozgraniczenie
porzll,dku doczesnego i nadprzyrodzonego. Znajduje to odbicie w historycznie
potwierdzonej formule wzajemnych relacji, jest nill, rozdzial Kosciola od panstwa,
ktory Scisle przestrzegany w Stanach Zjednoczonych nie przeszkadzal religii w rozszerzaniu jej wplywow, wrercz przyczynil sier do poglebienia stosunku do religii oraz
wzrostu jej wartosci etycznych w zyciu spolecznym.
Podzielajll,c stanowisko Czeslawa Milosza, Leszek Kolakowski podkresia, ze:
"W StanachZjednoczonych zasada rozdzialu religii od panstwa jest nadzwyczaj
czujnie, czasem z przesadnll, skrupulatnoScill, chroniona, a wszystkie przeciw niej
uchybienia halasliwie piertnowane [...], nie rna tez powodu sll,dzie, ze przytiaczajll,ca
e
zn
yc
lit
Po
11
POf. np. T. Bog u c k a, KosciOltrium!ujqcy, Grzeszne spoleczenstwo, " Gazeta Wyborcza", 16.3.
1991.
IJ
Cz. Milos z, Pailstwo wyznaniowe, "Gazeta Wyborcza", 11.5.1991.
DYLEMATY PRAWNOUSTROJOWE RELACJI PANSTWO-KOSCIOL W POLSCE
33
ia
ud
St
wiykszose polskich katolik6w opowiadala si~ za panstwem wyznaniowym [...]"14.
Wypowiada si~ on takze przeciwko roszczeniom teokratycznym, podobnie jak
i Milosz, tj. instrumentalnemu traktowaniu panstwa przez Kosci61, polegaj'lcemu na
z~daniu przestrzegania regul koscie1nych, pod grozb'l zastosowania przymusu panstwowego. Wsp61ne jest tlo i uzasadnienie prezentowanych koncepcji, ich autorzy
opieraj'l si~ na dorobku i ideach og6lnocywilizacyjnych i chrzescijanskich.
Dwie kwestie l'lcz'lce si~ z religi'l i moralnoSci'l podnosi Milosz: wprowadzenie
nauki religii do szk61 oraz problem aborcji. Wyraza sw6j niepok6j w kwestii
uszanowania praw mniejszosci, tolerancji oraz faktu prawnych niekonsekwencji,
wymuszonych dzialan panstwa przy przyWracaniu re1igii w szkolach. W szerokim
kontekScie uwarunkowan historycznych i kulturowych oraz cywilizacyjnych traktuje
problem aborcji, kt6ra sarna w sobie jest grzechem. Ale obyczajowose seksualna jest
tak sz~zeg6Ina, ze trudno wobee niej stosowae narzucone reguly. Zblizone stanowisko prezentuje Andrzej Szczypiorski, kt6ry zgloszony przez Senat projekt ustawy
aborcyjnej uwaza za niezgodny z zasadarni cywilizacji wsp6lczesnej, swiadectwo
myslenia anachronicznego i w gruncie rzeczy totalitarnego 15•
Te ostatnie kwestie podzielily spoleezenstwo polskie. Sprawy pogranicza religii
i moralnosci b¢'l jeszcze niejednokrotnie przedmiotem kontrowersji (np. sluby,
antykoncepcja). Podobne konflikty wyst~puj'l nie tylko w Polsce, chodzi 0 sposoby
ich rozwi~zywania, winny one bye na miar~ kulturowego i cywilizacyjnego doswiadczenia. Szanowae racje i zdanie mniejszosci, bye na miar~ czas6w, w kt6rych zyjemy.
Zasygnalizowane niepokoje, kt6re wyrazaj'l Milosz i Kolakowski, wynikaj'l
z obawy przed uksztaltowaniem si~ w Polsce odmiany panstwa wyznaniowego,
przed zastygni~ciem Kosciola w istniej'lcych strukturach, moze to prowadzie - jak
pisze Milosz - do "wydr'lzania si~ religii od wewn'ltrz", a w konsekwencji do
dechrystianizacji, tak jak ma to miejsce w Anglii czy Francji.
Kosci61 spewl historyczna rol~ w korozji systemu realnego socjalizmu. W tarntym czasie jego pozycja jako sily spolecznej i politycznej, w pelni niezaleznej,
jednocz'lcej i daj'lcej szanse trwania i dzialania dla opozycji zostala mu niejako
narzucona z zewn'ltrz. W spoleezenstwie pluralistycznym zmienia sitr rola KoSciola.
Staje si~ on gl6wnie sil'l dzialaj'lc'l w wymiarze re1igijnym i duszpasterskim. Jak
podkreSla Kolakowski: "N alezy oczekiwae, ze w nowej Polsce post~powae b¢zie,
lecz w szybszym tempie proces, kt6ry znarny z dziej6w zachodniej Europy i kt6ry
zacz'll si~ takze w latach naszej niepodleglosci mi¢zywojennej: slabni~ie wplywu
KOScioia [...]". Przeciwdzialanie temu procesowi nie moze nast~powae poprzez
wykorzystywanie srodk6w przymuszania do przestrzegania regul moralnych i religijnych. srodki te wywoluj'l przeeiwn'l reakcj~, pogl~biaj'l niech~e do KOSciola,
wplywaj'l na obnizenie religijnosci spoleezenstwa.
W istocie rzeezy, problemem zasadniczym, wywoluj'lcym niepokoje (np. Milosz,
Kolakowski) jest swoisty nastr6j sarnozadowolenia KOScioia z istniej'lcego stanu
rzeczy w sensie jego pozycji i znaczenia w spoleczenstwie. JednoczeSnie marny do
czynienia z d'lZnosci'l do jego instytucjonalnego zabezpieczenia. W tym kontekscie
zachodZ'l, zjawiska okreslane mianem klerykalizmu. Wyra:i:aj'l si~ one w d'lzeniu do
wejScia KOScioia w struktury zycia publicznego, z nadmiernym akcentowaniem jego
obecnoSci we wszystkich sferach. Powoduje to obaw~, czy Kosci61 nie aspiruje do
stworzenia swoistego panstwa wyznaniowego. W deklaracjach KOSci61 odcina si~ od
e
zn
yc
lit
Po
14
15
L. K 0 I a k 0 W ski, Krolka rozprawa 0 leokracji, "Gazeta Wyborcza", 24-25.8.1991.
A. S z c z y p i 0 r ski, Gdzie przebiega iinia podzialu, "Polityka" 1991, nr 11.
34
MICHAL T. STASZEWSKI
tej koncepcji, akcentuj~c, ze opowiada siy za wolnosci~ przekonan i swobod~
dla wszystkich wyznan 16. Pragnie on, by w ustroju demokratycznym
chrzescijanin mial prawo i mozliwosc do publicznego wyznawania Boga i aby ustroj
respektowal godnosc osoby ludzkiej. Przeslanki te s~ spelnione w Polsce, znajduj~
swe umocowanie w praktyce spolecznej, w stworzonym systemie gwarancji prawnych. Ale owe gwarancje prawne maj~ swe irodlo w Konstytucji, w zasadzie
rozdzialu Kosciola od panstwa, w prawnym okrdleniu swieckoSci panstwa. Te
zasady z kolei Kosciol uwaza za nieprzydatne, niewlasciwe w okresleniu jego roli
i miejsca w spoleczenstwie i panstwie.
Ks. lozef Tischner, analizuj~c sytuacjy spoleczn~ i polityczn~, istniej~q prozniy
ideowo-moraln~ wywolan~ poprzednimi okresami, dezintegracje partii i ruchow
politycznych, widzi koniecznosc istnienia osrodkow autorytetu: tak~ roly pelni
Kosciol, a zwlaszcza w mniejszych osrodkach - duszpasterz. "lakas klerykalizacja
jest w tym stanie rzeczy nie do unikniycia. Trzeba jednak s~dzic sprawiedliwie: jest
ona nie tyle, a moze nie tylko, wynikiem d~zenia Kosciola do wladzy, co niewydolnOSci wszystkich dotychczasowych ruchow politycznych, ktore nie potrafi~ znaleic
glybszego zakorzenienia w spoleczenstwie"17. Niebezpieczenstwo klerykali:zmu
w Polsce, zobiektywizowane przez Milosza i Kolakowskiego, wi~ze siy z probl!
wskazania pozytywnych rozwi~zan normatywnych, ktore by stano wily tamy - jest
ni~ rozdzial Kosciola od panstwa. Z tym problemem zwi~zana jest koncepcja
nowego okreslenia miejsca i roli Kosciola, religii w spoleczenstwie w warunkach
demokracji i plurali:zmu. lest to postulat adresowany do KOSciola, ktory winien
zabiegac 0 utrwalenie religii w spoleczenstwie bez uciekania siy do srodkow
bogatych, bez korzystania z prawa i opierania siy na panstwie.
Zjawisko ograniczonego klerykali:zmu, analizowane w kontekScie struktury
politycznej, daje podstawy do podjycia szerszego zagadnienia - jakie rna bye
panstwo. Deklaracje negatywne: nie chcemy panstwa ateistycznego, wyznaniowego,
wyraiaj~ intencje i zamiary "tworzenia nowego obrazu panstwa". lednak nie
wyjasniaj~ jego pozytywnej tresci w odniesieniu do demokracji, wolnoSci jednostki,
ladu spolecznego, miejsca Kosciola w strukturze politycznej. Na rozwaianiach tych
ci~zy takze, jak siy wydaje, spuscizna realnego socjali:zmu, w ktorego ramach
formuly ideologiczne przenoszone byly na grunt zycia zbiorowego, panstwa.
W doktrynie prezentowana jest koncepcja "panstwa liberali:zmu negatywnego"
jako alternatywa panstwa liberalnego (ks. Tischner). lego zasad~ jest wolnosc pojyta
,jako wolnosc od czegos". Panstwo otwiera przed kaidym pole wolnosci, ale nie
decyduje 0 tym, jak obywatel je zapelnia, tworzy ona przestrzen spoleczn~, w ktorej
kazdy moze siy realizowac (urzeczywistniac). Wobec takiego panstwa, zdaniem ks.
Tischnera, zasadniczego sprzeciwu KOScioia nie bydzie. KOSciol z natury rzeczy nie
wi~ze siy z zadnym ustrojem, st~d tez zachowa wobec niego krytyczny dystans.
W panstwie nastypuje otwarcie na demokracjy, na realizacjy dobra wspolnego. lest
to alternatywa wobec koncepcji panstwa chrzeScijanskiego idealu etycznego, realizowanego w ustrojach demokratycznych (Stany Zjednoczone, Anglia, Francja). Stanowi takie proby przezwyciyzenia tendencji do panstwa wyznaniowego. KOSciol bydzie
legitymizowal takie panstwo, ktore zapewnia dobro wspolne, jest ono podstaw~
pokoju spolecznego. To doktrynalne uzasadnienie opiera siy na nauce spolecznej
KOSciola, jest prob~ nowego odczytania panstwa, 0 swoistym autonomicznym
religijn~
ia
ud
St
e
zn
yc
lit
Po
16 Por. Sianolllisko Episkopalu Polski III spralllie lIIyborolll parlamentarnych, "Slowo Powszechne",
1991 , nr 214.
17 J. Tis c h n e r, KOSciol i anlypansllVowy syndrom Polako w, "Tygodnik Powszechny" 1991, nr 38.
DYLEMATY PRA WNOUSTROJOWE RELACJI PA NSTWO-KOSClot W POLSCE
35
ia
ud
St
etosie. W istocie rzeczy rozwiklanie dylematu - jakie rna bye pans two - nast~puje
przez okrdlenie jego otwartoSci wobec spolecznej nauki Kosciola.
Tworzony w Polsce nowy demokratyczny lad spoleczny i polityczny budowany
jest w pluralistycznym spoleczenstwie przez rome sily spoleczne i polityczne. Okrdla
to w nowy sposob rol~ i miejsce KOScioia w Polsce. Spelnil on historycznll rol~
w procesach przechodzenia od realnego socjalizmu do panstwa demokratycznego.
Byl wytrwalym mediatorem mi~dzy wladzll a narodem . Kosciol katolicki uwolniony
od funkcji " zast~pczych" moie z wi~kszll skutecznoscill realizowae poslannictwo
religijne, peloie funkcj~ profetyczno-krytycznll, zachowujllc dystans wobec struktury
polityeznej. W rzeczywistoSci jego aspiracje zmierzajll niejednokrotnie nie tylko do
odzyskiwania straconych w minionym okresie obszarow dzialania, ale na utrwalaniu
pozycji w iyciu kraju, na zaakcentowaniu miejsca w iyciu publicznym.
Podejmujllc problem relacji Kosciol-panstwo, prezentowane jest stanowisko, ie
naleiytym rozwillzaniem bylaby zasada rozdzialu tych instytucji: rozdzialu realizowanego w ramach iyczliwosci panstwa wobec KOSciola, z zachowaniem jego peloej
nie?:aleinosci i autonomii, przeprowadzonego w ramach hannonijnej wspolpracy
i wsp6ldzialania. Tak rozumiany rozdzial jest zaprzeczeniem teorii i praktyki
realnego socjalizmu, w kt6rych byl on wyrazem dllien do supremacji panstwa nad
Koseiolem, do ograniczania jego autonomii, ingerencji w jego prawa i dzialalnose.
W kaidym panstwie rozdzial Kosciola od panstwa rna swe specyficzne cechy
i uwarunkowania. Nie moma mowie 0 jakims jednolitym, uniwersalnym wzorze.
Odnosi si~ to takie do Polski. Model ten winien odpowiadae nowoczesnej demokraeji i pluralistycznemu spoleczenstwu: respektowae chrzeScijanskie wartoSci, tradyeje, wolnose sumienia, pluralizm religijny. Ow model nie moie proponowae
oderwania Kosciola od spoleczenstwa, marginalizacji jego uczestnictwa w iyciu
spoleeznym. Jest to problem nader skomplikowany. Stlld podnoszone Sll kwestie
klerykalizacji iycia publicznego, wplywu Kosciola i jego zwillzk6w z wladzll polityeznl!. Moina odnotowae szereg jej przejaw6w: demonstracyjne uczestnictwo
wojska i policji w manifestacjach religijnych, swi~cenie bankow, instytucji, wodowanyeh statkow czy wreszcie msze sw. na otwarcie kongresow partii politycznych.
Z rozdzialu Kosciola od pans twa wynikajll konsekwencje w zakresie okrdlenia
charakteru panstwa, ktore winno bye neutralne swiatopogllldowo. Zapewnia to
szanowanie praw mniejszosci, ich rownoprawne traktowanie z wi~ksZOScill, aby nie
byly :zmuszane do przyjmowania czegos, co niezgodne jest z ich przekonaniami.
W tym wzgl~dzie kontrowersyjne jest wprowadzenie nauczania religii do szkol, tak
w kontekScie wskazanej zasady, jak tei rozdzialu Kosciola od panstwa.
Jerzy Turowicz, opowiadajllc si~ za rozdzialem Kosciola od panstwa, podkrdla,
ie w realnym socjalizmie rozdzial traktowany byl jako narz~dzie ograniczania
dzialalnosci Kosciola i ingerencji w jego sprawy wewn~trzne; dlliono do ubezwlasnowolnienia KOSciola, podporzlldkowania go panstwu, Podzielam stanowisko: "ie
praktyka powinna decydowae 0 jego slusznoSci: bowiem z zasady wlasciwego,
uczeiwego rozdzialu wynika wzajemne poszanowanie i respektowanie niezaleinosci
i autonomli partnera, nieingerowanie w jego sprawy wewn~trzne" . WlaSnie rozdzial
Kokiola do panstwa, jak pisze Turowicz, jest warunkiem niezaleinosci Kosciola
w pelnieniu jego funkcji profetycznej oraz warunkiem wspOlpracy i wspoldzialania
dla niezaleinych partnerow. Zas w konkretnych warunkach polskich, w kraju 0 tak
przewaiajllcej liczbie katolikow "moma mowie 0 rozdziale przyjaznym"18.
e
zn
yc
lit
Po
Ii
Por. J. T u row i c z, Skqd i dokqd idziemy? "Tygodnik Powszechny" 1991, nr 12.
36
MICHAL T. STASZEWSKI
ia
ud
St
Stanowisko to Turowicz prezentuje konsekwentnie, widz~c w jego wprowadzeniu do praktyki ustrojowej Polski uznanie dla rozwi~zan nowoczesnych, zaznaczaj~­
cych miejsce polskiej demokracji we wspolczesnej mysli politycznej19. Model panstwa, zwi~zany ze stosunkami panstwo-Kosciol, wplywa w istotny sposob na ksztaltowanie tych relacji w Konstytucji, praktyce prawno-ustrojowej. W nauce akcentuje
siy, ze niezalei.nose Kosciola i panstwa jest zasad~ nowozytnej panstwowosci i jako
taka znajduje odbicie w ustanawianych konstytucjach. W warunkach polskich jest to
problem 0 ogromnym znaczeniu, obarczony smutn~ spuscizn~ socjalizmu, a 0 jego
wadze swiadczy fakt, ze brak consensusu w tej sprawie utrudnia powstanie nowej
Konstytucji 20. St~d prezentowana jest koncepcja przyjycia tej zasady w Konstytucji,
odrzucenie balastu przeszlosci w imiy stworzenia trwalych podstaw relacji panstwo-Kosciol w przyszloSci, w panstwie demokratycznym.
Kontrowersje wokol okreSlenia polozenia prawnego Kosciola w Konstytucji Sll
wynikiem wieloletniej niewlasciwej praktyki w tym zakresie. W warunkach panstwa
komunistycznego Konstytucja byla fikcj~ prawn~, a ideologiczny charakter panstwa
przes~dzal 0 negatywnym, represyjnym stosunku do Kosciola.
Rozstrzygniycie tej kwestii w praktyce konstytucyjnej jest kwesti~ otwart~. Nie
moze ono jednak nie uwzglydniae miydzynarodowych standardow przyjytych i realizowanych w panstwach demokratycznych, wolnoSciowych tradycji, koncepcji rozwojowych wspokzesnych spoleczenstw. Prezentowane koncepcje i d~zenia do stworzenia systemu stosunkow w pelni nowego i oryginalnego jest uprawomocnione.
Rozstrzygniycia w tej dziedzinie winny bye skierowane ku przyszlosci, dostrzegac
walor unormowan konstytucyjnych panstw wspolnoty miyclzynarodowej, kuitywujllcych wartosci demokratyczne.
System polityczny w Polsce znajduje siy w fazie transformacji, ksztaltowane Sll
instytucje demokratyczne i ustrojowe. W tych ramach powstaje nowy model
panstwa, od niego bydzie zalezal ksztalt stosunkow panstwo - Kosciol. W mysli
politologicznej wymienia siy model katolickiego panstwa narodowego, ktory moze
uksztaltowae siy w Polsce 21. Jest on przeciwstawny panstwu liberalnemu, opiera siy
na wartosciach chrzeScijansko-moralnych, szerokim interwencjonizmie w sferze
wierzen i obyczajow. W jego ramach relacje panstwo-Kosciol nawi~zywalyby do
tradycji narodowych, do harmonizowania dzialalnosci obu instytucji. Panstwo
czynnie zaangazowane w ksztaltowanie postaw ludzkich, reglamentowaloby sumienia i przekonania obywateli. W swych motywacjach i dzialaniach wyrazaloby ono
silne zwillzki z KOSciolem, jego doktryn~. Faktycznie mialoby ono cechy panstwa
wyznaniowego.
Dylematy odnosz~ce siy do miejsca Kosciola w spoleczenstwie, w panstwie Sl!
uwiklane w wielorakie odniesienia: historyczne, kulturowe, polityczne. Jest faktem ,
ze postypuj~ce zmiany w spoleczenstwie polskim, w tym w odniesieniu do Kosciola,
nalezy ujmowae na gruncie przemian ogolnocywilizacyjnych i kulturowo-politycznych. Jestesmy swiadkami swoistego procesu sekularyzacji spoleczenstwa, tworzenia
dystansu miydzy KOSciolem a spoleczenstwem. St~d rodz~ siy liczne zagrozenia dla
KOSciola, u ktorych podstaw lei.~ wyrazane i realizowane przezen aspiracje do
odgrywania decyduj~cej roli w zyciu publicznym, w jego organizacji.
Kontekst prawno-instytucjonalny relacji Kosciol- panstwo nabiera znaczenia
podstawowego i to zarowno w sferze obecnej praktyki ustrojowo-normatywnej, jak
cz
ity
l
Po
ne
19
20
21
J. T u row i c z, Kosci61 u progu polskiej demokracji, "Tygodnik Powszechny", 1991 , nr 27.
B. G ere m e k, Klo si~ hoi Konslylucji? "Tygodnik Powszechny" 1991 , nr 22.
W. Lam en low i c z, Ankiela .. Polilyki". Jaki uslraj mamy w Polsce? " Polityka" 1991 , nr 3.
DYLEMATY PRAWNOUSTROJOWE RELACJI PANSTWO-KOSCJOL W POLSCE
37
tei w perspektywie przyszlych uregulowan konstytucyjnych. Zycie spoleczne i prak-
St
tyka pokazujll, ze wzajemne relacje mi¢zy tymi podmiotami sluZll zachowaniu
niezaleinosci, wzajemnemu poszanowaniu. Jest to mozliwe do spelnienia w ramach
takiego ukladu stosunkow, ktoremu nadaje si~ miano rozdzialu oraz ktory znajduje
swe oparcie w opinii spolecznej. llustrujll to m.in. ~ondaze CBOS i "Demoskopu"
przeprowadzone 11-12 maja 1991 r. Wedlug danych CBOS dwie trzecie badanych
opowiada si~ za konstytucyjnym zapisem 0 rozdziale KOScioia od panstwa, w badaniach "Demoskopu" uzyskano podobne wyniki: 61 % bardziej religijnych i 76%
mniej religijnych jest za takim zapisem konstytucyjnym22. Zbyt duze uczestnictwo
Kosciola w zyciu publicznym dostrzega odpowiednio 40% i 50% respondentow.
Badan tych nie moma nie dostrzegae, wskazujll one takZe na fakt, ie spoleczenstwo
oczekuje od Kosciola, ze nie b~dzie dllzyl do utrwalania swej pozycji za pomoc~
srodk6w bogatych, aspirowal faktycznie, opierajllc si~ na przewadze iloSciowej
ludnosci katolickiej kraju, do uzyskania statusu Kosciola uprzywilejowanego, co
sprzeczne jest z wizjll paDstwa i spolecznego ladu opartego na pluralizmie i demokracji . Nie satysfakcjonuje to takze cZ~Sci spoleczenstwa, ktore wyraza zaniepokojenie "wszechobecnoscill" KOScioia w zyciu publicznym23.
ia
ud
3. PANSTWO-KOSCIOL W PROJEKTACH NOWEJ KONSTYfUOI
ne
z
yc
lit
Po
Donioslose konstytucyjnej regulacji stosunk6w panstwo - Kosci61 wynika
z ukladu wyznaniowego, koniecznosci stworzenia unormowan prawnych zapewniaj~cych ich trwalose, zgodnose z koncepcjami wsp6lczesnego panstwa demokratycznego.
W zgloszonych i opublikowanych projektach Konstytucji, przygotowanych
przez Sejm, Senat oraz zespoly autorskie przedstawione propozycje rozwillzan
c6zni~ si~ w kwestii uj~cia tych relacji, wychodzll z odmiennego niejednokrotnie
rozumienia ich treSci i zakresu . Jest to rezultatem, wydaje si~, ich uzasadnienia
i motywacji, ktore lezll u podstaw proponowanych rozwillzan prawnych. Nie
mog~ one bye oderwane od rzeczywistego stanu tych stosunk6w w panstwie.
Winny bye wyrazem consensusu w rozstrzygni~ciu tych spraw, nawillzywae do
znanego w praktyce konstytucjonalizmu polskiego, zasady porozumiewania si~
Kosciola i panstwa, formuly przyj~tej na gruncie Konstytucji z 1921 r., praktykowanej przy konstruowaniu majowych ustaw wyznaniowych z 1989 r. i zmianach tego prawodawstwa.
W projekcie przygotowanym przez Komisj~ Konstytucyjnll Sejmu kwestie te
zostajll uj~te w rozdziale I traktujllcym 0 zasadach og6lnych24. Jest to uznanie dla
coli i znaczenia kosciol6w i zwillzk6w wyznaniowych w zyciu spolecznym, silne
zaakcentowanie ich miejsca w konstytucyjnym porzlldku.
Podstawll do okreSlania relacji panstwo - Kosci61 jest przyj~cie przez prawodawc~ szerszej normy, stanowillcej, ze Rzeczpospolita jest panstwem swieckim.
Okrdla to model panstwa, ktore w istocie rzeczy jest panstwem stojllcym ponad
Co nas dzie{j w pog/qdach na Kosci61, "Gazeta Wyborcza", 29.5.1991.
W. P i wow a r ski, Kosci61 elyczny, a nie klerykalny, "Gazeta Wyborcza" 1991, nr 66. Czyt.
lam m.in. : ,,0 zamiar klerykalizacji [00'] mog~ pos~dzac KOSci61 sily wrogie demokracji, ktore dzisiaj
alakuj~ go mocniej nii W okresie staIinowskim". Jest to konstatacja odbiegaj~ca od rzeczywistosci,
krytyka nawet z pozycji katolickich spotyka sit( z ostrym pott(pieniem.
24 Por. Konslytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Projekl przygolowany przez Komisj(! Konstytucyjnq
Sejmu Rzeczypospolilej Po/skiej, Warszawa 1991'.
22
23
38
MICHAL T. STASZEWSKI
ia
ud
St
podzialami wyznaniowymi, przekonaniami obywateli. Swieckosc panstwa rodzi
okreslone konsekwencje w zyciu publicznym, funkcjonowaniu panstwa, systemie
edukacji, rownouprawnieniu obywateli w zakresie praw politycznych i cywilnych.
Wobec prawa wszystkie koscioly i zwillzki wyznaniowe sll rownouprawnione, owa
rownosc oznacza jednakie traktowanie wszystkich opinii i opcji religijnych i filozoficznych. Takie rozumienie panstwa przekrdla jego uwiklanie w rozstrzyganie spraw
swiatopog1c!dowych, oznacza odrzucenie teorii i praktyki pans twa swiatopogilldowego, ktore w swych motywacjach oparte jest na roznicowaniu obywate1i. Swieckosc
oznacza neutralnosc panstwa w sprawach religii i przekonan. Ta szeroka formula
powoduje swiadome niejako niewyrazenie w Konstytucji wprost zasady rozdziaiu
Kosciola od panstwa. W istocie rzeczy swieckosc deklarowana w projekcie powoduje oparcie wzajemnych relacji na poszanowaniu i rozgraniczeniu sfer dzialania 2s .
Zostajll one oparte na zasadach niezaleznoSci i wzajemnego poszanowania (art. 9,
pkt 1). Jest to podstawa dla stosunkow mi¢zy panstwem a Kosciolem katolickim
i innymi kosciolami i zwillzkami wyznaniowymi. Oznacza to konstytucyjne potwierdzenie ich rownoprawnego traktowania. Uznanie autonomii i niezaleznosci Kosciola
i panstwa we wlasciwych dla siebie dziedzinach, prowadzi do rozgraniczenia kompetencji, suwerennosci tych podmiotow, kazdemu w innej dziedzinie.
Docenianie roli i znaczenia Kosciola w zyciu spolecznym i publicznym znajduje
swe potwierdzenie w projekcie. W stosownym przepisie sformulowano zasad~
wspoldzialania Kosciola i panstwa w celu realizacji praw i potrzeb obywateli (art. 9).
Moina wi~c chyba przyjllc tez~, ze w projekcie, formuiujllc swieckosc panstwa,
zachowano zarazem zyczliwy stosunek do KOSciola, uwzgl¢niono szerokll jego
Po
autonomi~.
ne
z
yc
lit
Projekt uchwalony przez Komisj~ Konstytucyjnll Senatu Rzeczypospolitej Polskiej relacje panstwo-Kosciol pomieszcza, podobnie jak projekt sejmowy, w cZ~Sci
I Konstytucji wsrod naczeinych zasad 26• W rozwillzaniach widoczne jest nawillzanie
do tradycji Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 17 marca 1921 r. Bogato
si~gni~to do propozycji sformulowanych w Stanowisku Episkopatu Polski w sprawie
zaloien aksjologicznych nowej Konstytucji 27• Owo nawillzanie do tradycji znajduje
m.in. wyraz we Wstrpie do Konstytucji. Otwiera go formula: "W imi~ Boga
Wszechmogllcego", po czym nast~puje podkreslenie tysillcletnich dziejow zwillzanych z dziedzictwem chrzescijanskim. W przeciwienstwie do projektu sejmowego,
omawiane propozycje nie formuiujll ogolnych zasad panstwo-KoSciol (swieckosc,
rozdzial tych instytucji). Okreslajllc reguly wzajemnych stosunkow na podstawie ich
autonomii i niezaleinosci, w konsekwencji formulujll takZe zasad~ wspoldzialania
Kosciola i panstwa. W okreSleniu tych relacji opierajll si~ na dokumentach II
Soboru Watykanskiego, zwlaszcza na Konstytucji duszpasterskiej 0 Kosciele w Swiecie wsp61czesnym (Gaudium et spes, pkt 76).
Wyrazona zasada suwerennosci wspolnoty politycznej i KOScioia (art. 8, pkt 1)
odnosi si~ do Kosciola katolickiego, innych kosciolow i zwillzkow wyznaniowych.
Jednak ich sytuacja prawn a, stosunki panstwo - KOSciol, z zachowaniem ~ie2! PrzewodniczllCY Komisji Konstytucyjnej B. G ere m e k, pisze m.in. : "Nie s~dz~ by moma byio
nowoczesne panstwo inaczej rozumiee, inaczej 0 nim myslee nii w kategoriach pelnej niezalemosci
pans twa od KoSciola". Kto si~ hoi Konstytucjil "Tygodnik Powszechny" 1991, nr 22.
26 Por. Projekt Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Komisja Konstytucyjna Senatu Rzeczypospolitej
Polskiej, kwiecieIi. 1991.
27 Por. A. G r z e s k 0 w i a k, przewodnicz~ca Komisji Konstytucyjnej Senatu RP, Zasady naczelne
IV nowej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Prace Komisji Konstytucyjnej Senatu, Zeszyt 3, Warszawa
1991, S. 35-36.
39
DYLEMATY PRAWNOUSTROJOWE RELACJI PA NSTWO - KOSCIOL W POLSCE
ia
ud
St
nionej zasady, ujmowana jest niejednolicie. Nast~puje wyodr~bnienie Kosciola
katolickiego, kt6rego stosunki z panstwem maj~ okrdlac umowy ze Stolic~ Apostolsk'l (art. 8, pkt 3). Natomiast w odniesieniu do innych koscio16w i zwi~zk6w
wyznaniowych stosunki te rna regulowac ustawa, uchwalona po porozumieniu si~
z ich prawnyroi przedstawicielami (art. 8, pkt 3). W trdci swej wskazane przepisy
nawi'lzuj~ do art. 114 i 115 Konstytucji marcowej .
Mozna wi~c odnidc do nich zastrzezenie wysuwane na gruncie interpretacji tych
przepisow, stosunek Kokiola Rzyroskokatolickiego do panstwa regulowany jest
umowami, na zasadach partnerstwa, r6wnorz~noki. Natomiast w odniesieniu do
innych koscio16w i zwi~zk6w wyznaniowych regulowany jest jednostronnie przez
panstwo, w drodze ustawy. Brak zgody na pewne rozstrzygni~cie nie wyklucza
regulacji ustawowych, odmiennie jest przy umowach 2 8
Nawi'lzanie do tradycji w projekcie senackim powoduje, ze mamy tu do
czynienia z pr6b~ rozstrzygni~c kompromisowych, d~i:nosci(! do zaznaczenia w przepisach ustawy zasadniczej odr~bnego unormowania w odniesieniu do Kosciola
katolickiego. Nie s~ to rozstrzygni~cia omawianej kwestii w pelni nowe.
Z projekt6w autorskich konstytucji interesuj(!co i szeroko uj~to omawiane
relacje w opracowaniu zespolu Sylwestra Zawadzkiego. W przepisie art. 9, zamieszczonego w rozdziale I, okrdla si~ swiecki charakter panstwa, wprowadza si~ r6wniez
zasad~ oddzielenia Kosciola od panstwa 29 . Prezentowana koncepcja nie nawi(!zuje
do przeszloki, ale stara si~ uj(!C t~ kwesti~ w spos6b otwarty, skierowany ku
przyszlosci, tworzy konstytucyjn(! podstaw~ dla takiego ksztaltu stosunk6w panstwo - Kosci61, kt6ra otwieralaby szerokie pole dla dzialalnosci instytucji (koscioI6w),
ale takze rozgraniczalaby sfer~ dzialania obu podmiot6w.
Rozdzial jako zasada prawnoustrojowa rna charakter wlasciwy dla okreslonego
kraju. Decyduje 0 tyro splot czynnik6w kulturowo-historycznych, tradycja, struktura wyznaniowa, laicyzacja zycia spolecznego, aspiracje i d~zenia organizacji
wyznaniowych, zamierzenia i wola wladz politycznych. One w istocie rzeczy waz~
tak na mozliwosci realizacji oddzielenia, jak tez procesach jego rzeczywistego
funkcjonowania w praktyce ustrojowo-politycznej. Teoretyczne zalozenia rozdzialu
Kosciola od panstwa nalezy rozpatrywac w kontekscie praktyki spoleczno-ustrojowej . W istocie rzeczy w warunkach polskich prezentowac mozna koncepcj~ wyrazajqq si~ w zyczliwym stosunku panstwa do KOSciola, w neutralnoki panstwa
w sprawach religii i przekonan. W przedstawionyro systemie relacji panstwo-Kosci61, wprowadza si~ zasad~ r6wnouprawnienia wszystkich wyznan, ustawowego
okreSlenia ich sytuacji prawnej i maj(!tkowej (art. 9, pkt 2). Kwestia ta budzi
powazne zastrzezenia, w tradycji polskiej bowiem lezy zasada porozumiewania si~
KOScioia i panstwa w regulowaniu spraw interesuj(!cych obie strony, ta tradycja
winna byc uszanowana, znaleic swe potwierdzenie w normie prawnej.
Projekt wprowadza zasad~ autonomii kokio16w i zwi~zk6w wyznaniowych, jak
r6wniez swobod~ wykonywania praktyk religijnych. Autonomia sprowadza si~ do
sfery wewn~trznej dzialalnoki Kosciola, w tyro zakresie nie moze ona byc kwestionowana ani ograniczana. Jej zaakceptowanie w ramach oddzielenia Kosciola od
panstwa to wyraz nowego podejscia do rozumienia panstwa, zaakcentowanie jego
neutralnoki religijno-swiatopogl~dowej ; stwierdzenie, ze nie wkracza ona w dziedzin~ religijn~ , ze stoi ponad podzialami wyznaniowyroi i filozoficznyroi.
ne
z
yc
lit
Po
28 Por. PralVa PansllVa Po/skiego . Konsly lucja z tinia 17.3.1921, wydal i objasnil W. L. Jaw
Krakow 1921, s. 693.
29 Por. Konslylucja Rzeczypospolilej Po/skiej . Projekl, Warszawa, paZdziemik 1990.
0
r ski,
40
MICHAL T. STASZEWSKI
Przedstawione tu w duzym skrocie propozycje rozstrzygni~c konstytucyjnych
kwestii relacji panstwo - Kosciol, uwidaczniaj~ zlozonosc tej problematyki, trudnosci, jakie napotykaj~ projektodawcy, by stworzyc nowe rozwi~zania uwzgl~dniaj~ce
wymogi panstwa demokratycznego.
ia
ud
St
lit
Po
e
zn
yc