Untitled

GÓRNY ŚLĄSK
Ziemia nieznana
Tekst
Dorota Gazek
Zdjęcia
Wadysaw Krasowski
4
Spis treci
|
9 | Wstp
6 Obraz fantastyczny, straszny, dziwny
|
19 Rezydencje
|
59 Miasta historyczne
|
91 Kolonie robotnicze
|
107 Zabytki techniki
|
123 Kocioy i ycie religijne
|
159 Przyroda
Wstp
G
zwizków jeszcze bardziej zaciemnia. Dzisiejsze województwo
lskie w czci rodkowo-zachodniej i poudniowej tworz ziemie
górnolskie. W czci pónocnej i rodkowo-wschodniej stanowi
je historyczne ziemie maopolskie, które w XIX wieku w czci byy
w zaborze rosyjskim – to Zagbie, Jura Krakowsko-Czstochowska
z sam Czstochow, a w czci znajdoway si w zaborze austriackim – to ziemia Jaworznicka i Sawków. Spoecznie – demograficznie,
ekonomicznie i administracyjnie – w województwie dzisiejszym
dominuje cz lska, przemysowa, zintegrowana przede wszystkim z ziemiami dawnego
ksistwa cieszyskiego, które ju po 1922 roku
stay si czci ówczesnego Autonomicznego
Województwa lskiego. Od 1945 roku zwizki
administracyjne i gospodarcze cz równie
lski i zagbiowski okrg przemysowy. Najsabiej zintegrowane z centrum s ziemie pónocne,
które przez ponad 20 lat, midzy rokiem 1975
a 1998, stanowiy odrbne województwo Czstochowskie, a historycznie s czci Maopolski.
Dlatego moe lepiej, e nowe województwo nazwano lskim a nie Górnolskim, poniewa ta
nazwa jest równie odlega od historii, co kryjce
si za ni terytorium.
Geograficznie rzecz ujmujc, wschodnia, leca na prawym
brzegu Odry, cz Górnego lska to w wikszoci Wyyna lska, zbudowana ze ska wglononych, skoncentrowanych szczególnie pomidzy Gliwicami i Zabrzem na zachodzie, Mikoowem
na poudniu oraz Sosnowcem i Dbrow Górnicz na wschodzie,
lecymi ju w Zagbiu, a wic historycznie poza lskiem.
Od pónocy ograniczaj j wzniesienia, cignce si od Chema
(Góra w. Anny) na Opolszczy
nie przez Garb Tarnogórski do
Góry w. Doroty koo Dbrowy Górniczej na wschodzie. Pasma
tych wzgórz, przechodzc w Pagóry Jaworznicko-Ldziskie,
Libiskie, Imielnickie tworz wschodni granic Wyyny lskiej
czc si z Wyyn Krakowsko-Czstochowsk. Poudniowo-zachodni cz Wyyny lskiej, pomidzy Kotlin Raciborsk
a Kotlin Owicimsk, stanowi Paskowy Rybnicki, równie
bogaty w skay wglonone. Od poudnia Górny lsk obejmuje
Pogórze lsko-Morawskie, Pogórze lskie oraz Beskid lski
ze szczytem Baraniej Góry. Podziay geograficzne nie pokrywaj
si z podziaami historyczno-politycznymi. Te wyznaczaj doliny
Brynicy i Przemszy na wschodzie, Odra na zachodzie i Beskidy,
przecite dolin górnej Wisy, na poudniu. Granica pónocna
zarysowana jest bardziej arbitralnie i nie ma jednoznacznych
przestrzennie wyznaczników.
Najbardziej znaczcym fragmentem ziem górnolskich pooonych na wschód od Odry jest Górnolski Okrg Przemysowy
(GOP), przez który, wzdu Brynicy, przebiega granica midzy
órny lsk dzisiaj to, w powszechnym rozumieniu, tylko
wschodnia, uprzemysowiona cz uksztatowanej w przeszoci prowincji obejmujcej ziemie od Przemszy i Brynicy
na wschodzie a po Nys, Niemodlin, Kluczbork, Byczyn na zachodzie. Poza tym, historycznie, czci Górnego lska jest Ziemia
Cieszyska i Zaolzie oraz lsk Opawski. Proces formowania si
tak uksztatowanej prowincji trwa dugo, rozpocz si w wieku XII
i zakoczy w wieku XVIII. Jego pocztkiem byo wyodrbnienie
lska jako osobnej dzielnicy z ziem korony
polskiej w testamencie Bolesawa Krzywoustego. Walki, przymierza, maestwa i zapisy
spadkowe midzy kolejnymi pokoleniami
spadkobierców tamtego dwunastowiecznego
testamentu doprowadziy ostatecznie do przejcia wadzy politycznej nad lskiem z rk
przedstawicieli rodziny Piastów i Królestwa
Polski przez królów Czech. Wraz z caym tym
królestwem lsk – Dolny i Górny – po 1526
roku dosta si pod panowanie Habsburgów,
wówczas ju dziedzicznych wadców Cesarstwa, którzy rzdzili t prowincj do poowy
wieku XVIII. Po wojnach lskich pomidzy
Cesarstwem (Habsburgami) a Prusami, toczonych w latach 1740–1742, pastwo pruskie zagarno pod swoje
panowanie cay Dolny lsk i wiksz cz lska Górnego, poza
jego czci poudniow (cieszyskie, opawskie, karniowskie),
która w dalszym cigu przynaleaa do Cesarstwa (od roku 1806
austriackiego). Ówczesny podzia Górnego lska, trwajcy bez
zmian do 1918 roku, nie wpyn tak bardzo na zanegowanie w powszechnej wiadomoci istnienia Górnego lska jako pewnej
caoci, jak stao si to po nastpnym podziale politycznym z lat
1918–1922. Historyczny Górny lsk rozpad si wówczas na trzy
czci: nalece do Czechosowacji lsk Opawski i Zaolzie, polskie
województwo lskie ze stolic w Katowicach, obejmujce wschodnie, przemysowe krace lska Pruskiego i Ziemi Cieszysk oraz
niemieck rejencj opolsk. Ten podzia oraz polityka informacyjna
po roku 1945, ograniczajca uycie pojcia Górny lsk do okrgu
przemysowego, zatary powszechne poczucie istnienia prowincji
górnolskiej. Granice administracyjne z 1975 i 1998 roku utrwalaj
rozpad ziem Górnego lska znajdujcych si w granicach Polski
na cz katowick i opolsk. Zacieraj historyczn rol Opola jako
metropolii caej prowincji, któr miasto to penio do 1922 roku.
Oficjalna nazwa województwa, którego stolic jest Opole – województwo Opolskie – w caoci zaciera zwizek tej ziemi z tradycj
prowincji górnolskiej. Równie nazwanie nowego tworu administracyjnego, istniejcego od 1998 roku, województwem lskim,
które skada si z trzech, mniej wicej równych terytorialnie obszarów o rónej historycznie przynalenoci, kwesti historycznych
9
historycznym lskiem a Maopolsk. Dzisiejsze miasta: Dbrowa
Górnicza, Bdzin, Sosnowiec, Czelad
to historycznie Maopolska,
a waciwie jej cz zwana Zagbiem, naleca w XIX wieku do
Królestwa Polskiego i do 1945 roku do województwa kieleckiego,
natomiast Siemianowice, Mysowice, Katowice, Chorzów, Bytom,
Piekary, Tarnowskie Góry, Mikoów, Tychy, Ruda lska, Zabrze,
Knurów, Gliwice – to miasta lskie. Druga dua górnolska aglomeracja przemysowa, zwana Rybnickim Okrgiem Wglowym
(ROW), znajduje si w poudniowo-zachodniej czci opisywanego
z powstaniem orodków przemysu tkackiego (Bielsko), a nastpnie przemysu naftowego (Czechowice). Kopalnie i przemys
stalowy powstajcy w ssiedztwie Ostrawy i Karwiny rozwijay si
nieznacznie pó
niej ni w GOP i nie wpyway na polsk (dzisiaj)
cz regionu.
Dzisiaj sytuacja w caym regionie, a przede wszystkim w aglomeracjach przemysowych zmienia si. Najwikszy wpyw ma na to
zmiana ustrojowa dokonana w 1989 roku i bdce jej nastpstwem
procesy modernizacyjne oraz zmiany wasnociowe. Spowodoway
obszaru. Tworz j miasta i gminy: Czerwionka-Leszczyny, Rybnik,
Jastrzbie, Wodzisaw. Naley jednak zaznaczy, e aglomeracja ta
nie miaa i nie ma tak cakowicie przemysowego charakteru (znajduj si w jej obrbie due kompleksy terenów rolniczych) i nie
jest te tak silnie zurbanizowana (czytelne s historyczne podziay
na wsie) jak GOP. Dwie górnolskie aglomeracje przemysowe
powstay w wyniku rozwinicia si tutaj przemysu cikiego –
hutniczego i kopalnictwa wgla kamiennego, rud cynku i elaza,
którego rozwój nastpi od schyku wieku XVIII. Zalena od Austrii
cz Górnego lska rozwina si pod tym wzgldem pó
niej
ni pruska, bo dopiero w drugiej poowie XIX wieku, w zwizku
one zaniknicie caych gazi tradycyjnego przemysu. Zamknito
na przykad w GOP wszystkie huty wytapiajce surówk (t produkuje si jedynie w zbudowanej w latach 70. XX wieku hucie w Dstr. 4 – Pszczyna  herb rodowy nad bram od strony ogrodu
str. 8 – Pszczyna  rynek
str. 9 – Bytom  elektrownia „Szombierki”
str. 10 – Cieszyn  dolina Olzy i panorama obu czci miasta – polskiej
i czeskiej
str. 11 – Toszek  brama zamkowa
10
Rezydencje
20
karier przedsibiorcy, kontynuowan z olbrzymimi sukcesami
po lubie, w 1833 roku, z wdow po F. Ariesinie. W 1840 roku
Franciszek Winckler, w uznaniu zasug, otrzyma od króla Prus
Fryderyka Wilhelma IV tytu szlachecki. Franciszek von Winckler
zmar w 1851 roku w Adelsbergu w Austrii, w czasie podróy do
uzdrowiska Bad Gastein.
Równie Karol Godula, którego majtek sta si podstaw znaczenia rodziny Schaffgotschów, zaczyna karier jako pracownik
najemny, pracujc od 1801 roku w dobrach Ballestremów. Pochodzi z rodziny leniczego i dzierawcy maych majtków ziemskich
z okolic Zabrza, Makoszowych i Ligoty Zabrskiej. Ksztaci si
w gimnazjum cysterskim w Rudach, jedynym wówczas gimnazjum
na wschodnim brzegu Odry, i w liceum w Opawie. Ju w 1814 roku
Godula zosta gównym ekonomem dóbr Ballestremów. Z jego ini-
cjatywy poprzestajcy dotychczas na majtkach rolnych Ballestrem
zacz inwestowa w przemys – pocztkowo cynkowy. W roku 1812
w Rudzie zaoono hut cynku „Karlshütte”, z której zyski czciowo
przypady Goduli, co pozwolio mu na prowadzenie dziaalnoci przemysowej ju na wasny rachunek. Dziaa tak skutecznie, e w chwili
mierci, w 1848 roku, jego majtek szacowano na dwa miliony talarów.
Pracujc ju jako samodzielny przedsibiorca, Godula cay czas by
równoczenie zarzdc dóbr Ballestremów, a nawet wykonawc
testamentu swojego patrona. Godula nie zaoy wasnej rodziny i tu
przed mierci generaln spadkobierczyni swojego majtku uczyni
szecioletni wówczas Joann Grycik (Gryczyk), córk sucej. Jej
kuratorem i wychowawc zosta prawnik Maksymilian Scheffler. Joanna odebraa stosowne do odziedziczonego majtku wyksztacenie,
m.in. w szkole prowadzonej przez ss. urszulanki we Wrocawiu. Na
22
25
ten zosta wzniesiony w XV stuleciu, za w XVIII i XIX wieku gruntownie przebudowany w stylu neogotyckim. W 1945 roku zamek
spalono, a pozostaoci wysadzono w powietrze i rozebrano po
roku 1961.
Po 1871 roku Guido Henckel von Donnersmarck wzniós dla
swojej pierwszej ony Paivy, wielkiej paryskiej demi-mondaine,
nowy paac. Paiva staa si hrabin Donnersmarck w roku 1871.
M, kuzyn kanclerza Bismarcka, by wówczas, po wojnie francusko-pruskiej, gubernatorem okupowanej Alzacji i Lotaryngii,
dlatego rezydowanie hrabiny w Paryu byo niemoliwe. Paac
w wierklacu zaprojektowa paryski architekt Hector Lefuel,
którego najbardziej znan realizacj s nowe skrzyda Luwru.
Jego lski paac utrzymany by w stylu renesansu francuskiego.
Ukoczony w 1876 roku, by uwaany za najdoskonalszy w Prusach
przykad zastosowania tzw. kostiumu francuskiego. Po roku 1922
wierklaniec znalaz si w polskim autonomicznym województwie
lskim, a rodzina Donnersmarcków mieszkaa w nim do 1945
roku. Po wojnie, któr przetrwa nienaruszony, paac, decyzj
politycznych wadz wojewódzkich, zosta rozebrany. Pozostay po
Jedn z najstarszych i najbardziej rozgazionych rodzin
arystokratycznych na lsku bya rodzina Henckel von Donnersmarck, majca dwie gówne linie – ewangelick, rezydujc w wierklacu i katolick z gówn siedzib w Siemianowicach. Historia tej
rodziny na lsku siga pocztku XVII wieku, kiedy azarz I uzyska
w zastaw za poyczk dla cesarza Rudolfa II dobra tzw. pastwa bytomskiego i bogumiskiego. Cesarz dugu nie spaci i w 1629 roku
rodzina uzyskaa tytu wasnoci dóbr oraz godno baronów, a nastpnie hrabiów. W kolejnym pokoleniu dobra zostay podzielone na
cz siemianowicko-bytomsk i wierklaniecko-tarnogórsk. Obie
linie w XIX wieku zaczy interesowa si przemysem. Najpierw
waciciele Siemianowic zaoyli kopalni w Kochowicach i hut
w Wirku. Linia wierklaniecka dopiero po objciu w 1848 roku dóbr
przez Guida Henckel von Donnersmarck zacza powanie inwestowa w przemys. Guido, który na pocztku XX wieku zaliczany by
do najbogatszych ludzi w Niemczech, na drugim miejscu po Bercie
Krupp, stworzy ze wierklaca wspania, w skali europejskiej,
siedzib. Do lat 1870–1873 rodzina rezydowaa w zamku, pooonym
w zachodniej czci dzisiejszego parku, nieopodal wjazdu. Zamek
28
36
38
64
Najstarsza pisana wzmianka o Cieszynie pochodzi z XII wieku,
ale badania archeologiczne pokazuj, e osadnictwo na jego terenie
siga znacznie wczeniejszych czasów. Na wzgórzu zamkowym
pierwszy gród powsta ju w IX wieku, natomiast koció grodowy
pod wezwaniem w. Mikoaja zbudowano w drugiej poowie XI wieku. Miasto byo dwukrotnie lokowane – na prawie magdeburskim
i czeskim. Do 1653 roku byo stolic ksistwa, rzdzonego przez
dynasti Piastów. Nastpnie, nalec do majtku rodowego Habsburgów, zarzdzane byo przez starostów wyznaczanych przez
wadze w Wiedniu. Wówczas, do pocztku XIX wieku, miasto
przeywao okres stagnacji i upadku, przypiecztowanego niejako
wielkim poarem w 1789 roku, po którym stopniowo si odbudowywao do dzisiejszego ksztatu. Na wspóczesn sytuacj Cieszyna
silny wpyw miao przecicie miasta w 1920 roku granic na Olzie
pomidzy Polsk i Czechosowacj.
W XVI i XVII wieku Cieszyn by silnym centrum reformacji na
Górnym lsku. Górnolscy ewangelicy, zwalczani przez katolickich cesarzy, bardzo czsto czyli wyznanie z polskim poczuciem
narodowym. Gdy po 1867 roku w Austrii, a wic i w Cieszynie,
wprowadzono ustawodawstwo dajce swobod narodowym organizacjom kulturalnym, powstao tu wiele placówek kultywujcych
wczeniejsze tradycje na tym polu. Powsta Dom Narodowy oraz
jedno z najstarszych na Górnym lsku muzeów miejskich, z bardzo
bogatym zbiorem etnograficznym, gromadzonym ju od schyku
XVIII wieku. Atmosfera narodowa przyczynia si te do pielgnowania legendy o zaoycielach miasta – Leszku, Czeszku i Bolku,
którzy potem stworzyli wasne ksistwa. Legenda zainspirowaa
zbudowanie Studni Trzech Braci. Istniaa ju w XVI wieku, odnowiono j w 1810 roku, a w roku 1860 ustawiono eliwn altan ze
stosownymi tablicami informacyjnymi.
str. 66 – Cieszyn  Studnia Trzech Braci
str. 67 – Cieszyn  wiea Piastowska na Wzgórzu Zamkowym z pierwszej
poowy wieku XIV i z wieku XV, restaurowana w XIX i XX wieku
(powyej, po lewej)
 uliczka schodzca od rynku do Wzgórza Zamkowego i Olzy
(powyej, po prawej); na osi widoczny fragment paacyku
myliwskiego z 1838 roku, zbudowanego z inicjatywy Karola
Habsburga z ywca w miejscu rozebranego redniowiecznego zamku
 fragment pierzei rynku (poniej)
67
Chocia Tarnowskie Góry formalnie stay si miastem dopiero
w XVI wieku, to ju wczeniej byy znanym orodkiem górnictwa
rud metali. Jego rozkwit zniszczya wojna trzydziestoletnia, po
której miasto stao si wasnoci Donnersmarcków – do I wojny
mieci si tutaj zarzd dóbr wierklanieckich. Jako orodek
przemysowy Tarnowskie Góry i ssiednie osady – np. Strzybnica, rozkwity ponownie w XVIII wieku. Do poowy wieku XIX
mieci si tutaj lski Urzd Górniczy, tutaj te znajdowaa si
szeroko znana szkoa górnicza. Niestety, okoliczne zoa kopalin
wyczerpay si ju w poowie XIX wieku i centrum przemysu
górnolskiego przenioso si do nowych Katowic, Zabrza,
Hajduk, Rudy.
Rozlegy rynek tarnogórski zdominowany jest przez dwa
gmachy – neostylowego ratusza i usytuowanego vis-á-vis kocioa
72
Zaoona ju w XIII wieku Pszczyna od XVI wieku bya miastem
prywatnym, stolic udzielnego ksistwa. A do roku 1922 znajdowao si tutaj centrum ogromnych dóbr pszczyskich, sigajcych
od rzeki Kodnicy na pónocy do Wisy na poudniu. Pooona na
skrzyowaniu dróg z Owicimia do Raciborza i z ywca do Gliwic,
Pszczyna bya miastem handlowym z drewnianymi umocnieniami
i zamkiem wacicieli obok rynku. Po powstaniu, na wschód od
historycznego centrum, w 1870 roku, stacji kolejowej, miasto zaczo si rozbudowywa w tym kierunku. Powstao wówczas wiele
ciekawych gmachów, w tym gmach sdu, zbudowany w 1904 roku
w stylu neorenesansu pónocnego, niderlandzkiego.
Mysowice, lece nad graniczn – z Maopolsk rzek Przemsz, bardzo dugo, do 1838 roku, naleay do dóbr rodziny
Mieroszewskich. Wielki rozwój miasta nastpi wraz z pojawieniem si kolei – w Mysowicach znajdowaa si stacja graniczna
z poczeniami z Prus do Królestwa Polskiego i Rosji oraz Galicji
i Austrii – w pobliu miasta znajdowa si Trójkt Trzech Cesarzy,
gdzie zbiegay si granice tych trzech pastw. Dworzec mysowicki
by wanym etapem na szlaku emigracji z Królestwa i Galicji do
USA.
str. 82 – Pszczyna  gmach sdu (powyej)
Mysowice  domy przy dworcu kolejowym(poniej)
82
Siedziba Sejmu i Urzdu Województwa lskiego oraz katedra
diecezji lskiej pod wezwaniem Chrystusa Króla, znajdujce si
w Katowicach, byy symbolami polskiego midzywojennego lska.
Oba gmachy zbudowano na podstawie projektów wyonionych
w gonych, ogólnokrajowych konkursach architektonicznych.
Oba konkursy zawieray ten sam warunek – wykluczay propozycje nawizujce do stylu gotyckiego. Uwaano wówczas, e gotyk
jest synonimem niemieckoci, chocia przed I wojn powstao
na Górnym lsku wiele budynków pastwowych utrzymanych
w innym stylu ni gotycki, np. modernistyczny gmach Sdu Cywilnego, dzisiaj urzdu miejskiego w Bytomiu z 1910 roku czy,
równie w Bytomiu, neorenesansowy sd z roku 1894. Projekty
nagrodzone w katowickich konkursach, a szczególnie projekty
na katedr, wzbudziy ywe dyskusje wród architektów o tradycji
i nowoczesnoci w sztuce, poniewa odrzucono w nim wszystkie
propozycje nowoczesne, a do realizacji skierowano projekt bardzo
tradycyjny, eklektyczny, z przewag elementów neobarokowych
i klasycystycznych.
str. 83 – Katowice  eklektyczna kamienica u zbiegu ulic w. Jana
i Staromiejskiej, z 1892 roku; przed 1929 rokiem elewacje tej
kamienicy naleay do najbogatszych w miecie; najpierw rozebrano
naron wieyczk, wieczc dach, a nastpnie usunito rzeby
górników-atlasów podtrzymujcych wykusz (po prawej)
 neogotycki gmach Liceum Ogólnoksztaccego im. A. Mickiewicza,
pierwszego gimnazjum mskiego w miecie, zbudowanego w 1866 roku;
autorem projektu by budowniczy Josef Perzik(poniej)
83
Nikiszowiec jest jedn z niewielu kolonii patronackich zaprojektowanych przez architektów – braci Georga i Emila Zillmannów
z Berlina Charlottenburga. Jest osiedlem niewielkim, skadajcym
si z szeciu bloków mieszkalnych, czworoboków z dziedzicami
wewntrznymi, dwóch bloków mieszkalno-usugowych (restauracja), zaoonych na rzutach trójktów i kwartau mieszczcego
w sobie lokale sklepowe, a
ni i pralni dostpn dla mieszkaców,
hotel robotniczy oraz mieszkania. Na dziedzicach wszystkich
bloków byy pierwotnie zabudowania gospodarcze, mieszczce
komórki lokatorów oraz tzw. piekarnioki – pomieszczenia z piecami chlebowymi. Nadto w Nikiszowcu jest koció i szkoa.
Budynki osiedla rozmieszczone s na rzucie przypominajcym
samolocik zoony z kartki papieru. Cay ten zespó jest podwójnie
zamknity – ley midzy bocznicami kolejowymi, drog i zabudowaniami szybu kopalnianego, a wyloty uliczek wewntrznych s
podkrelone przewieszkami, czcymi przeciwlege bloki. Jedyn
otwart przestrze wewntrzn Nikiszowca stanowi niewielki plac
midzy kocioem, dwoma trójktnymi blokami i duym kwartaem
usugowym. Wraenie zamknicia caoci podkrela brak zieleni
w osiedlu. Trzeba wej na dziedzice wewntrzne bloków lub
zbliy si do kocioa i ssiadujcej z nim szkoy, by zobaczy
jakie roliny. Zreszt rolinno wewntrz bloków mieszkalnych
jest wtórna w stosunku do pierwotnych zaoe. Chocia naleao
do zwyczajów epoki, e mieszkacom domów przyzakadowych
przyznawano dziaki ogrodowe znajdujce si tu obok, to w Nikiszowcu byy one zlokalizowane poza obrbem zespou, za torami
kolejowymi.
Domy osiedla zbudowane s z cegy klinkierowej, kryte relatywnie
w stosunku do wysokoci i dugoci paskimi dachami dwuspadowymi.
S trójkondygnacyjne, pozbawione wyrazistych podziaów architektonicznych – ryzalitów, gzymsów, pilastrów. Pozornie jedynie rytmy
okien, wszdzie takich samych, wyznaczaj struktur ich elewacji. Dopiero dokadne przyjrzenie si kademu budynkowi pozwala dostrzec
ich zrónicowanie. Wszystkie maj paskie, umieszczone na rónych
wysokociach wykusze o przekrojach wycinka koa, trapezu, trójkta.
Ich ciany dekorowane s wzorami z rozmaicie uoonej cegy, tworzcymi okrgi, kratownice, wyki. Zmieniaj si te wykroje i profile
otworów bramnych prowadzcych na dziedzice oraz drzwi na klatki
schodowe, których jest po kilka w kadym skrzydle bloku. Jedna tylko elewacja w caym zespole ma zdecydowanie odrbny wygld – to
skrzydo wielofunkcyjnego kwartau, tworzce fragment pierzei placu.
Co interesujce, to e wszystkie te dekoracje nawizuj do jzyka form
monumentalnej architektury barokowej i klasycyzujcej. Oczywicie
wykonane w cegle, paskie maj ju inny charakter. wiadcz jednak
o rodowisku, z którego pochodzili architekci – byli oni absolwentami
wydziau architektury w Berlinie Charlottenburgu, gdzie w pierwszej
dekadzie XX wieku wyksztaci si nowy styl architektury modernistycznej nawizujcy swoj form do tradycji klasycyzmu.
Nikiszowiec zosta zbudowany w latach 1908–1912 przez
kopalni „Giesche”, dzisiaj „Wieczorek” i przeznaczony by dla
robotników tej kopalni i ich rodzin, obliczono go na okoo 1000
mieszkaców. Ssiadujcy z nim o miedz Janów, wie o rodowodzie sigajcym XIV wieku, liczya zbyt mao mieszkaców,
by utworzy z nich zaog rozbudowywanej wanie kopalni, tym
bardziej e zmiany technologiczne nastpujce wanie w górnictwie wymagay coraz wicej coraz bardziej wyksztaconych
pracowników. Koszt budowy domów dla robotników wkalkulowywano w cen zbytu wgla. Kopalnia „Giesche” budowaa w tym
102
Unikatowym nie tylko w skali kraju zabytkiem techniki komunikacji radiowej jest maszt radiostacji Gliwice. To najwyszy zabytek
Górnego lska. Drewniany, modrzewiowy maszt wznosi si na
wysoko 110 m. Jest nie tylko zabytkiem techniki, ale te wiadkiem historii. To u jego stóp miaa miejsce synna prowokacja
gliwicka z 1939 roku.
Przemys i rozwijajce si z nim miasta potrzeboway dobrego
zaopatrzenia w wod. Technika wodocigowa stworzya ciekawy
rodzaj zabytków – wiee wodne. Pooone w wyniosych miejscach,
z natury wysokie, z chwil powstania staway si dominantami krajobrazu Górnego lska. Takimi pozostaj do dzisiaj. S elementem
malowniczym, lecz z racji utraconych dawnych funkcji niezwykle
trudnym do adaptacji. Wikszo wie cinie wybudowano na pocztku XX wieku. Na terenach, gdzie prowadzono roboty górnicze, woda
z przydomowych studni zanikaa i konieczne stawao si pozyskiwanie
wody z uj i rozprowadzanie jej za pomoc systemu wodocigowego
z wieami cinie. Architektura wie najczciej dostosowana bya
do form powszechnie stosowanych w budownictwie przemysowym,
z przepisowym obowizkiem nadawania im monumentalnego charakteru. Najwysz i bodaj najciekawsz architektonicznie wie
zaprojektowali w Katowicach-Borkach Emil i Georg Zillmannowie.
Twórcy Giszowca i Nikiszowca stworzyli w 1912 roku wie o raczej
niespotykanej w tym okresie konstrukcji elbetowej. Wznosi si ona
na wysoko 65,4 m i jest jednym z najbardziej charakterystycznych
punktów Górnego lska. Pochodzca z lat 1909–1911 wiea cinie
w Zabrzu imponuje swoimi gabarytami. Jej omioboczna podstawa
ma przektn o dugoci 22,3 m. Ceglana wiea jest wysoka na 43 m.
Posiada a 960 m2 powierzchni uytkowej. Ostatni prezentowany
przykad to poczenie wiey wodnej z kominem. Jest to pochodzca
z 1906 roku wiea cinie szpitala im. Mielckiego w Chorzowie.
W rodku wysokiej na 43 m wiey umieszczono komin kotowni.
Jest to rozwizanie niezwykle rzadko spotykane w tego typu kon-
strukcjach. Wiea utrzymana jest w duchu modernizmu i posiada
delikatny, secesyjny detal architektoniczny.
Przygraniczne pooenie Górnego lska wymuszao powstawanie
linii obronnych na przestrzeni wieków. Oczywicie wszystkim znane
s wspaniae zamki Jury Krakowsko-Czstochowskiej. Poza zainteresowanymi tym tematem, mao kto zna linie obronne budowane tutaj
przed i w trakcie II wojny wiatowej. Murowane dziea obronne z tego
okresu dotrway do dzisiaj, co prawda obrabowane z wyposaenia, ale
mao zniszczone. Ich istot bya przecie odporno na wszelkie siy
niszczce. Drug istotn waciwoci tych dzie jest ich wtopienie
w krajobraz, a waciwie ich zakamuflowanie. Bunkry, które dao
si atwo zauway, byy przewanie bunkrami pozornymi, budowany i dla zmylenia wroga. Najciekawsz z punktu widzenia
historii polskiej techniki wojskowej jest linia lskiego Obszaru
Warownego. Jej budow rozpoczto w 1933 roku, a w jej ukoczeniu przeszkodzi wybuch wojny. Wybudowano kilkaset obiektów,
takich jak bunkry, schrony, umocnienia ziemne, drogi i koszary.
Ten unikatowy polski zespó fortyfikacyjny jest mao znany. Czsto mówi si o „poniemieckich schronach”, nie zdajc sobie sprawy, e s to fragmenty lskiego Obszaru Warownego. Zabytki
str. 116 – Gliwice  ul. Tarnogórska – drewniana wiea antenowa
radiostacji, 1933 (po lewej)
Chorzów  ul. Strzelców Bytomskich – wiea kominowo-wodna
w zespole szpitala z lat 1903–1906 (drugi po lewej)
Katowice  ul. Korczaka – wiea wodna, 1912, arch. Georg i Emil
Zillmannowie (w rodku)
Zabrze  ul. J. Zamoyskiego – wiea wodna z lat 1909–1911
(po prawej)
str. 117 – Zabrze  ul. Wolnoci – parowa maszyna wycigowa dawnego
szybu „Carnall”(„Zabrze II”), 1915, produkcja „Eisenhütte Prinz
Rudolph Dülmen”
116
117
str. 118 – Katowice  maszyna wycigowa
z napdem parowym dawnego szybu
„Beniamin” („Bartosz”), produkcja
Isselbergerhütte, na terenie kopalni
„Katowice” (powyej i poniej, po lewej)
Chorzów  ul. Siemianowicka – zespó
dawnego szybu „Meitzen” z lat 1908–1913
(powyej, po prawej)
str. 119 – Zabrze-Mikulczyce  budynek cechowni
i ani dawnej kopalni
„Donnersmarckhütte”, 1908–1913
str. 120–121 – Tychy  ul. Mikoowska – wntrze
warzelni nr III z lat 1915–1917
z urzdzeniami firm „Weigel”,
„Neissen-Neuland” i majolikowymi
kaflami z wielkoksicej
manufaktury w Karlsruhe Baden
(Browary Ksice w Tychach)
118
Na Wzgórzu Zamkowym w Cieszynie, w jego poudniowo-zachodniej czci znajduje si dawny koció grodowy. Jest to
romaska rotunda z drugiej poowy XI wieku. Tego typu kamienne
kocióki z kolistymi nawami i absydialnymi prezbiteriami budowano w X i XI wieku przy wielu rezydencjach ksicych w Polsce.
Cieszyska rotunda, najstarszy koció naszego regionu, bya
wielokrotnie przebudowywana. W XIX wieku nadano jej wygld
rotundy klasycystycznej, wzorowanej na wityniach rzymskich.
Po II wojnie wiatowej w czasie wieloletniego remontu kocioowi
przywrócono pierwotny, romaski wygld.
str. 131 – Cieszyn  rotunda pw. w. Mikoaja
131
W latach 1252–1255 ksi opolski Wadysaw ufundowa
w Rudach koo Raciborza klasztor cystersów, istniejcy w tym
miejscu do 1810 roku. Opactwo byo filiacj maopolskiego
klasztoru w Jdrzejowie. Pierwotny koció i klasztor reprezentowa wszystkie elementy zaoe architektury cysterskiej.
Koció by orientowan, trzynawow bazylik z transeptem
i prostoktnym prezbiterium. Na przedueniu naw bocznych,
po bokach prezbiterium znajdoway si kwadratowe kaplice
boczne. Wszystkie te pomieszczenia zamknite byy od wschodu
cianami prostymi. Od pónocy do kocioa przylega klasztor,
zaoony na rzucie kwadratu wokó otoczonego krugankiem
dziedzica. W okresie baroku, po wojnie trzydziestoletniej
do korpusu nawowego dobudowano now fasad zachodni
z kruchtami i wie (1685, 1724), a do poudniowego ramienia
transeptu kaplic Mariack (1723–1726). Przebudowano te
kaplice przy prezbiterium (1680) i caemu wntrzu nadano
132
146
Cmentarze i znajdujce si na nich nagrobki s znakomitym
wiadectwem historii danej miejscowoci, poszczególnych rodzin
w niej mieszkajcych i pojedynczych ludzi. Uywane lub zamknite,
zadbane lub zdewastowane zawsze mówi to samo – kiedy bya
tutaj jaka spoeczno, yli tacy to a tacy ludzie, tak ich wspominano, po polsku, niemiecku, gwar, po hebrajsku. Same nagrobki
s poza tym wiadectwem mód i poczucia smaku danego czasu
lub osób. Na Górnym lsku do dzisiaj znajduj si cmentarze
katolickie, ewangelickie i ydowskie-kirkuty. Te ostatnie s nieomal ostatnim ladem po istnieniu tutaj gmin ydowskich. Ich
górnolska spoeczno bya znacznie bardziej zasymilowana
ni spoecznoci yjce nawet tu za granic w Zagbiu, wic
jedynymi nieomal ladami ich istnienia byy cmentarze i synagogi
– te zostay zniszczone albo jeszcze przed wojn albo zaraz na jej
pocztku, jak wielka neoromaska synagoga w Katowicach przy
ul. Mickiewicza.
str. 156 – Gliwice  Cmentarz Hutniczy (po prawej)
Katowice  cmentarz ydowski (poniej)
str. 157 – Rudy  nagrobek nadleniczego Luciana Hoffmanna
(powyej, po lewej)
 nagrobek sekretarza intendentury wojskowej Franza Sobla
(poniej, po lewej)
Miedna  kolumna wotywna na cmentarzu (po prawej)
156
w formie rezerwatów, np. Jeleniak-Mikuliny w lasach koszciskich
ze stanowiskami lgowymi urawi.
Jest w nich równie wiele pomnikowych okazów rolin – dbów,
buków, rzadkich krzewów, bylin, mchów, porostów.
Niezwykle ciekawymi przyrodniczo obszarami s niektóre
zespoy poprzemysowe, nie eksploatowane od jakiego ju czasu,
na terenie których dzisiaj znale
mona unikatow rolinno
i zwierzta. Takim zespoem s tzw. abie Doy, czyli dawne glinianki na pograniczu Chorzowa i Bytomia, dzisiaj bdce miejscem
rozrodu wielu gatunków pazów i ptaków, czy rezerwat Seget
midzy Bytomiem a Tarnowskimi Górami, pooony na terenach
redniowiecznych kopal rud srebra i oowiu, poronity lasem
bukowym. W historycznych chodnikach i komorach podziemnych
znajduj si teraz zimowiska nietoperzy.
W samych Katowicach znajduj si dwa rezerwaty przyrodnicze.
Rezerwat Ochojec zosta utworzony dla ochrony pomnikowych
olch i wielu gatunków rolin, w tym siedemnastu górskich, oraz
40 gatunków zwierzt. Drugim rezerwatem w rodku GOP jest Las
Murckowski; tworz go kilkusetletnie drzewostany bukowe i dbowe pozostae po lasach dóbr pszczyskich, kiedy sigajcych a
tutaj. Z kolei midzy Zabrzegiem a Chybiem znajduje si rezerwat
Rotuz, utworzony na terenie torfowiska przejciowego ze zbiorowiskami rolinnoci bagiennej. Nie tylko rezerwaty daj ochron
prawn interesujcym zespoom rolinnoci i zwierzyny. Inn form
ochrony jest utworzenie zespou przyrodniczo-krajobrazowego, jak
Wielikt w gminie Lubomia, uytku ekologicznego – np. Paprocany
w Tychach, wokó tamtejszego jeziora, a tak naprawd stawu hutniczego huty paprockiej, dziaajcej od pocztku XVIII wieku.
Odmiennymi od wzmiankowanych wczeniej zespoami
przyrodniczymi s parki przy rezydencjach. Niektóre z nich s
wielkimi zaoeniami w typie parku angielskiego, np. w Rudach
czy wierklacu, inne tworz dzisiaj parki ródmiejskie, np.
w Siemianowicach. Po II wojnie wiatowej midzy Katowicami
a Chorzowem powsta jeden z najwikszych parków miejskich –
Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku, w którym obok czci
parkowej – rabat kwiatowych, drzew, alei, sztucznych sadzawek
i stawów znajduje si szeroko znane ZOO, Wesoe Miasteczko
i Planetarium.
str. 158 – wierklaniec  cieka w lesie
str. 160 – kwitnce malwy
str. 161 – Szczyrk  rzeczka ylica, za ni góra Skalite
str. 162 – Biaa Wiseka  wodospad w górnym biegu rzeki
str. 163 – Paprocany  jezioro w jesiennej szacie
str. 164–165 – Beskid lski  widok z Równicy na Czantori
162
163
Redakcja
Jacek Illg
Elbieta Spadziska-ak
Autor tekstu w rozdziale Zabytki techniki
Jacek Owczarek
Dodatkowe zdjcia
Józef Ligza
strony: 106–121
Magorzata Malanowicz
strony: 15, 54, 65, 88 (dolne), 103 (górne), 127, 130, 156 (górne), 171 (dolne, po lewej)
Bogusaw Trybus
strony: 10, 12, 61, 93, 98 (dolne), 99 (dolne), 100, 103 (dolne), 104, 131,
137 (górne), 140 (dolne), 154, 162, 163, 164–165, 168 (dolne), 172,
173 (dolne, po prawej), 174–175
Karolina i Jerzy Witek
strony: 9, 89, 94, 97, 98 (górne), 168 (górne), 170 (górne i dolne, po prawej),
171 (górne i dolne, po prawej), 173 (górne i dolne, po lewej)
Projekt okadki i koncepcja graficzna
Anna oza-Dzidowska
Redakcja techniczna
Damian Walasek
Opracowanie graficzne, skad i amanie
Bogusaw Trybus
Korekta
Laura Ryndak
Wydanie I, maj 2010
41-500 Chorzów, Aleja Harcerska 3 C
tel./fax 32-348-31-34
[email protected]
www.dktpolska.pl
© Copyright by Videograf II Sp. z o.o., Chorzów 2010
Druk i oprawa
LEGRA, Kraków