Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja miast rozwijających

Transkrypt

Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja miast rozwijających się...
Człowiek i Środowisko
31 (3-4) 2007, s. 27-55
Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz,
Stanisław Łojewski
ANALIZA EKONOMICZNO-PRZESTRZENNA
I DELIMITACJA MIAST ROZWIJAJĄCYCH SIĘ
I OPÓŹNIONYCH W ROZWOJU
ABSTRAKT
Przedstawiono wyniki delimitacji miast o wysokim i średnim stopniu rozwoju
oraz opóźnionych w rozwoju, przy wykorzystaniu Banku Danych Regionalnych GUS
za lata 1999-2003 i techniki GIS. Scharakteryzowano zróżnicowanie przestrzenne
uwzględnionych w delimitacji czynników społeczno-ekonomicznych oraz wskaźników
charakteryzujących obszary, w tym miasta, o różnym stopniu rozwoju.
1. Wprowadzenie
Wyróżnienie i scharakteryzowanie obszarów problemowych oraz
określenie stopnia ich zróżnicowania wymaga przeprowadzenia badań ekonomiczno-przestrzennych. Badania takie mogą pozwolić na uszeregowanie
obszarów problemowych na poszczególnych poziomach analizy (lokalnym,
regionalnym, ogólnokrajowym) według stopnia ważności z punktu widzenia
działalności interwencyjnej oraz opracowanie bilansu potrzeb i możliwości,
w tym środków finansowych niezbędnych dla realizacji kompleksowej
polityki regionalnej.
27
Grażyna Adamczyk-Łojewska, Adam Bujarkiewicz, Stanisław Łojewski
Delimitacja oraz ranking obszarów problemowych niezrównoważonych z punktu widzenia ekonomicznego i społecznego powinny być
przeprowadzane co kilka lat na podstawie wieloczynnikowej analizy na
poziomie gmin z wyróżnieniem miast i obszarów wiejskich. Pozwolić
to może na określenie potrzeb, celowości i efektywności finansowania
przedsięwzięć w gminach, powiatach i województwach ze środków
publicznych – krajowych i Unii Europejskiej. Taka analiza i ocena musi
mieć charakter wielokryterialny i uwzględniać aspekty ekonomiczne,
społeczne, ekologiczne i technologiczne wynikające z przeprowadzonych badań, a także przyjętej w Unii Europejskiej [Strategia..., 2001]
strategii zrównoważonego rozwoju, traktującej równorzędnie zarówno
rozwój gospodarczy, spójność społeczną, jak i ochronę środowiska.
Pozwolić to może również na weryfikację oraz opracowanie kryteriów
i zasad przyznawania środków publicznych, w tym funduszy UE, dla
poszczególnych gmin, powiatów i województw w najbliższym wieloleciu. Takie prace badawczo-wdrożeniowe muszą być prowadzone przez
odrębne zespoły specjalistów i ekspertów, w których powinny również
uczestniczyć przedstawiciele praktyki reprezentujący problematykę samorządową na poszczególnych szczeblach administracyjnych (gmina,
powiat, województwo).
Przeprowadzona wcześniej analiza ekonomiczno-przestrzenna
i próba delimitacji gmin, w tym miast, obejmująca lata 1994-1998 [Problemy..., 2001; Adamczyk-Łojewska i in., 2003; Adamczyk-Łojewska,
2004], wykazała, że obszary rozwijające się obejmowały w kraju w 1998
r. 18,3% powierzchni i 47,6% ludności ogółem, w tym 60% ludności
miast i 28,2% ludności wiejskiej (ludność miejska stanowiła w skali
kraju w 1998 r. 61,9% ludności ogółem, a wiejska – 38,1%). Natomiast
obszary opóźnione w rozwoju obejmowały w kraju 81,7% powierzchni
i 52,4% ludności ogółem, w tym 40% ludności miejskiej i 71,8% ludności
wiejskiej.
Badania te wykazały, że społeczno-ekonomiczne i ekonomiczno-przestrzenne zróżnicowania charakteryzowały się w Polsce w końcu lat
90. określonymi prawidłowościami związanymi z wyodrębnianiem się
obszarów rozwijających się i peryferyjnych:
1) występowaniem wyraźnej koncentracji zasobów i działalności pozarolniczej w rozwijających się większych miastach i wokół tych miast;
2) wyodrębnianiem się opóźnionych w rozwoju obszarów peryferyjnych
obejmujących przede wszystkim tereny wiejskie i związane z nimi małe
miasta.
28
W artykule przedstawiono wstępne wyniki ogólnokrajowych badań
ekonomiczno-przestrzennych i delimitacji gmin, w tym miast, przy wykorzystaniu Banku Danych Regionalnych (BDR) GUS z lat 1999-20031
(w tym danych spisu powszechnego i rolnego z 2002 r.), prowadzonych
w ATR (obecnie UTP) w Bydgoszczy w projekcie badawczym nr 1H02C
034 27 pt. „Obszary rozwijające się i opóźnione w rozwoju w Polsce
w ujęciu regionalnym i lokalnym” (kierownik – G. Adamczyk-Łojewska).
Badania te są również próbą weryfikacji wspomnianej wyżej analizy ekonomiczno-przestrzennej i delimitacji obszarów rozwijających się i opóźnionych w rozwoju, przeprowadzonej przy wykorzystaniu Banku Danych
Lokalnych (BDL) GUS z lat 1994-1998 (w tym danych spisu rolnego
z 1996 r.). Wyniki tych badań odnoszące się do miast były publikowane
w cytowanych artykułach [Adamczyk-Łojewska i in., 2003; Adamczyk-Łojewska, 2004].
2. Zakres i metoda badań
W badaniach ekonomiczno-przestrzennych i delimitacji gmin, w tym
miast, wykorzystano komputerowe zbiory BDR GUS z lat 1999-2003
oraz technikę GIS. Przeprowadzono na poziomie gmin analizę badanych
czynników oraz delimitację obszarów rozwijających się i opóźnionych
w rozwoju. Wyniki tej analizy i delimitacji przedstawiono na ogólnokrajowych kartogramach (mapach problemowych), a w skali kraju i regionów
w tabelach.
W analizie ekonomiczno-przestrzennej i delimitacji gmin uwzględniono dla miast 6 czynników (cech):
1) udział ludności w wieku produkcyjnym w ludności ogółem w 2003 r.
w %;
2) saldo migracji (wewnętrznej i zagranicznej) na 1000 mieszkańców
w okresie 5 lat (1999-2003);
3) pracujący ogółem w poszczególnych sektorach, głównie w działalności
pozarolniczej, na 100 mieszkańców w 2003 r.;
1
Przewidywane jest również podjęcie ogólnokrajowych badań i delimitacji gmin,
w tym miast i obszarów wiejskich, obejmującej lata 2004-2008, tj. po przystąpieniu
Polski do Unii Europejskiej.
29
4) liczba zakładów osób fizycznych (zarejestrowanych w systemie REGON) na 100 mieszkańców w 2003 r.;
5) liczba bezrobotnych zarejestrowanych na 100 mieszkańców
w 2003 r.;
6) dochody gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych od osób
fizycznych i prawnych stanowiących dochód budżetu państwa w zł
na 1 mieszkańca w 2003 r.
Dane BDR GUS z lat 1999-2003 umożliwiają pełniejszą analizę badanych czynników. Dotyczy to zwłaszcza cechy wymienionej w punkcie
5. W BDL GUS z 1998 r. nie było danych na poziomie gmin dotyczących
bezrobotnych zarejestrowanych, natomiast w BDR GUS z 2003 r. dane
takie są już udostępniane. Pozostałe badane cechy (punkty 1–4 i 6), według BDR GUS z lat 1999-2003, są zbliżone do danych BDL GUS z lat
1994-1998. Można więc stwierdzić, że wyjściowe dane GUS, charakteryzujące wymienione wyżej sześć czynników (cech) według BDR GUS
z lat 1999-2003, są bardziej wiarygodne aniżeli dane BDL GUS z lat
1994-1998. Stąd wyniki przeprowadzonej analizy ekonomiczno-przestrzennej i delimitacji miast rozwijających się i opóźnionych w rozwoju,
obejmującej lata 1999-2003, w znacznym stopniu mogą uściślić wstępną
próbę delimitacji obejmującą lata 1994-1998. Wprowadzenie w badaniach
nowego czynnika (cechy wymienionej w punkcie 5) uniemożliwia jednak bezpośrednie porównywanie opracowanych dla tych dwóch okresów
ogólnokrajowych kartogramów charakteryzujących wyniki delimitacji
na poziomie lokalnym oraz danych liczbowych w ujęciu regionalnym
i ogólnokrajowym.
Przyjęto następujące, podobne jak w delimitacji przy wykorzystaniu
BDL GUS z lat 1994-1998, założenia metodyczne wieloczynnikowej
analizy ekonomiczno-przestrzennej i delimitacji gmin, w tym miast, przy
wykorzystaniu BDR GUS z lat 1999-2003 oraz techniki GIS.
Dla miast przyjęto 6 cech (tab. 1), w tym:
1) do kategorii A – miast o wysokim stopniu rozwoju – zakwalifikowano te
miasta, w których występuje co najmniej 5 cech z grupy I lub II, w tym
co najmniej 3 cechy z grupy I;
2) do kategorii B – miast o średnim stopniu rozwoju – zakwalifikowano
miasta, w których występują co najmniej 4 cechy z grupy I lub II;
3) do kategorii C – miast opóźnionych w rozwoju – należą miasta nie zakwalifikowane do kategorii A i B.
30
Tabela 1. Zestawienie cech oraz przedziałów wartości tych cech w grupie I o wysokim stopniu rozwoju i grupie II o średnim stopniu rozwoju
przyjętych w delimitacji miast rozwijających się i opóźnionych w rozwoju
w układzie gminnym
Cecha
Przedziały wartości cech
w grupach
I
II
Udział ludności w wieku produkcyjnym w ludności ogółem w 2003 r. w %
> 62
60-62
Saldo migracji (wewnętrznej i zagranicznej) na
1000 mieszkańców w latach 1999-2003
> +20
0 do +20
Pracujący ogółem w poszczególnych sektorach
głównie w działalności pozarolniczej na 100
mieszkańców w 2003 r.
> 40
30-40
Liczba zakładów osób fizycznych (zarejestrowanych w systemie REGON) na 100 mieszkańców
w 2003 r.
> 10
8-10
Liczba bezrobotnych zarejestrowanych na 100
mieszkańców w 2003 r.
<6
6-10
Dochody gmin z tytułu udziału w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa, w złotych na
1 mieszkańca w 2003 r.
> 300
200-300
3. Charakterystyka analizowanych czynników
Zróżnicowanie przestrzenne i charakterystyka analizowanych sześciu czynników (tab. 1) została przedstawiona w ujęciu lokalnym, w tym
w miastach i na obszarach wiejskich na ogólnokrajowych kartogramach
(rys. 1–6).
Udział ludności w wieku produkcyjnym w ludności ogółem mieszkającej w gminach, w tym w miastach i na wsi, analizowano w 7 przedziałach
w %: <54, 54-56, 56-58, 58-60, 60-62, 62-64, >64 (rys. 1). W świetle
przeprowadzonej analizy można stwierdzić następujące tendencje:
– najmniejszy udział ludności w wieku produkcyjnym (<54% i 54-58%)
mają typowe gminy rolnicze położone głównie w województwach: podlaskim, lubelskim, mazowieckim, częściowo łódzkim, świętokrzyskim,
podkarpackim i małopolskim;
31
– większy udział ludności w wieku produkcyjnym (58-62% ) mają obszary
wiejskie położone w pobliżu miast, zwłaszcza większych;
– największy udział ludności w wieku produkcyjnym (62-64% i >64%)
mają przede wszystkim większe miasta oraz aglomeracje miejskie wraz
z gminami podmiejskimi położone w województwach południowo-zachodnich, środkowych, zachodnich i północno-zachodnich;
– w 16 miastach wojewódzkich udział ludności w wieku produkcyjnym
waha się od 64,8 do 67,8%.
Bardzo ważnym wskaźnikiem charakteryzującym zmiany, zarówno
korzystne, jak i niekorzystne, w zróżnicowaniu przestrzennym możliwości
rozwojowych oraz poziomu życia na obszarach wiejskich i w miastach
jest wielkość salda migracji ludności (wewnętrznej i zagranicznej) na
1000 mieszkańców w latach 1999-2003 w gminach, w tym w miastach
i na obszarach wiejskich. Uwzględniono następujące przedziały: poniżej
-30, od -30 do 0, od 0 do +20 oraz ponad +20 na 1000 mieszkańców (rys.
2). Na podstawie analizy opracowanego kartogramu można stwierdzić
następujące tendencje:
– największe ujemne saldo migracji (poniżej -30 na 1000 mieszkańców)
występuje na terenach wiejskich peryferyjnych, położonych głównie
w województwach: warmińsko-mazurskim, podlaskim, lubelskim,
mazowieckim, kujawsko-pomorskim, na pograniczach województw:
świętokrzyskiego i łódzkiego, zachodnio-pomorskiego i pomorskiego
oraz opolskiego i śląskiego;
– ujemne saldo migracji (od -30 do 0) występuje w większości pozostałych obszarów wiejskich, zwłaszcza położonych dalej od miast, a także
w większości małych i niektórych średnich miast głównie na terenach
peryferyjnych oraz w 8 miastach wojewódzkich (od -18,1 do -2,3):
Katowice (-18,1), Kielce (-18), Opole (-13), Rzeszów (-9), Bydgoszcz
(-8,4), Toruń (-7,4), Gdańsk (-5,8), Poznań (-4,9), Łódź (-4,9), Lublin
(-2,3);
– największą dodatnią migracją (ponad +20) charakteryzuje się znaczna
część obszarów wiejskich oraz mniejsze miasta i osiedla położone wokół większych miast i aglomeracji oraz ośrodków miejsko-przemysłowych;
– dodatnią migracją (od 0 do +20) charakteryzują się pozostałe większe
miasta wojewódzkie (od +1,4 do +19,0): Gorzów Wielkopolski, Szczecin,
Wrocław, Zielona Góra, Kraków, Białystok, Warszawa, Olsztyn, a także
miasta średnie i mniejsze oraz pozostałe obszary wiejskie położone wokół
większych miast i aglomeracji.
32
W przeprowadzonej analizie ekonomiczno-przestrzennej i delimitacji
gmin uwzględniono również liczbę pracujących ogółem w poszczególnych
sektorach głównie w działalności pozarolniczej (w jednostkach gospodarczych o liczbie pracujących 9 i więcej osób) (rys. 3), a także liczbę zakładów
osób fizycznych zarejestrowanych w systemie REGON (obejmujących
jednostki gospodarcze o liczbie pracujących do 9 osób) w przeliczeniu
na 100 mieszkańców gmin, w tym miast i obszarów wiejskich (rys. 4).
W opracowanych kartogramach uwzględniono następujące przedziały:
dla pracujących ogółem: 0-5, 5-10, 10-20, 30-40, > 40 osób na 100 mieszkańców; dla zakładów osób fizycznych: 1-2, 2-4, 4-6, 6-8, 8-10, 10-15,
>15 zakładów na 100 mieszkańców. Zróżnicowanie przestrzenne liczby
pracujących, jak i liczby zakładów osób fizycznych wykazują podobne na
ogół tendencje:
– koncentracja liczby pracujących i zakładów osób fizycznych na 100
mieszkańców w górnych przedziałach przede wszystkim w miastach,
głównie większych;
– na obszarach wiejskich liczba pracujących i zakładów osób fizycznych
jest największa w gminach położonych w bliskim sąsiedztwie miast,
przede wszystkim aglomeracji i ośrodków miejsko-przemysłowych;
– zdecydowana większość typowych obszarów wiejskich i rolniczych
położonych perferyjnie charakteryzuje się bardzo małą (mniejszą od 5)
liczbą pracujących oraz bardzo małą (mniejszą od 4) liczbą zakładów
osób fizycznych na 100 mieszkańców; dotyczy to głównie północno-wschodniej, wschodniej i południowo-wschodniej i centralnej Polski.
Dane dotyczące liczby bezrobotnych zarejestrowanych na 100 mieszkańców w gminach miejskich, miejsko-wiejskich wiejskich charakteryzują
stopień wykorzystania zasobów ludzkich w 2003 r. (poza rolnictwem towarowym i nietowarowym w gospodarstwach indywidualnych i działkach
rolnych). Analizę bezrobotnych zarejestrowanych przeprowadzono w ujęciu
lokalnym w następujących przedziałach: <4, 4-6, 6-10, 10-15, >15 osób na
100 mieszkańców gmin (rys. 5). W świetle tej analizy można stwierdzić
następujące tendencje:
– najmniejszą liczbą bezrobotnych, poniżej 4 i 4 – 6 osób na 100 mieszkańców, charakteryzuje się 11 większych miast wojewódzkich i gminy
położone wokół największych miast, a także część typowych gmin rolniczych o dużym udziale pracujących w indywidualnym gospodarstwie
rolnym (w rolnictwie towarowym);
– poza wymienionymi wyżej obszarami liczba bezrobotnych w gminach
wynosi w kraju co najmniej 6-10 osób na 100 mieszkańców, lub więcej;
33
obejmuje to również 6 miast wojewódzkich (Toruń, Szczecin, Zielona
Góra, Kielce, Łódź, Gorzów Wielkopolski), w których liczba bezrobotnych waha się od 6,9 do 8,4 osób na 100 mieszkańców;
– duża liczba bezrobotnych (co najmniej10-15 osób na 100 mieszkańców
gmin) występuje w województwach: warmińsko-mazurskim, zachodniopomorskim, pomorskim, lubuskim, dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, podkarpackim oraz na pograniczu województwa świętokrzyskiego,
łódzkiego i mazowieckiego;
– bardzo wysoką liczbą bezrobotnych (15 i więcej osób na 100 mieszkańców, tj. przy stopie bezrobocia >27%) charakteryzuje się 151 gmin położonych głównie w województwach: warmińsko-mazurskim, zachodniopomorskim, pomorskim, na pograniczu województwa świętokrzyskiego,
mazowieckiego i łódzkiego, a także niektóre gminy w województwach:
dolnośląskim, lubuskim i kujawsko-pomorskim (rys. 5).
Relacje dochodów gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych
stanowiących dochody budżetu państwa charakteryzują w pewnym przybliżeniu relacje łącznych dochodów uzyskiwanych przez osoby fizyczne
i prawne z działalności pozarolniczej, która decyduje o poziomie rozwoju
ekonomicznego regionów i mikroregionów. Omawiane dochody gmin
analizowano w układzie lokalnym w następujących przedziałach: <125,
125-150, 150-175, 175-200, 200-300, 300-400, >400 zł na 1 mieszkańca
gmin (rys. 6).
Wysokimi dochodami >200 zł na 1 mieszkańca charakteryzują się
przede wszystkim gminy miejskie oraz podmiejskie położone zwłaszcza wokół większych miast i aglomeracji o dużym udziale pracujących
w działalności pozarolniczej. W miastach wojewódzkich i wokół tych miast
dochody te są szczególne wysokie i wahają się od 308,1 do 884,6 zł na 1
mieszkańca; dotyczy to w szczególności trzech miast: Warszawy (884,6
zł), Katowic (519,8 zł) i Poznania (498,5 zł).
Najniższe dochody <125 zł na 1 mieszkańca są w gminach wiejskich
i miejsko-wiejskich położonych peryferyjnie z dużym udziałem ludności
związanej z rolnictwem, w tym pracujących w indywidualnym gospodarstwie rolnym oraz o dużym bezrobociu rejestrowanym; dotyczy to przede
wszystkim gmin położonych w województwach w północnej, wschodniej,
południowo-wschodniej i centralnej Polsce.
34
4. Wyniki delimitacji miast rozwijających się i opóźnionych
w rozwoju w ujęciu lokalnym
Na rysunku 7 scharakteryzowano grupy miast według liczby ludności
w 2003 roku. Wyniki delimitacji gmin, w tym miast, o wysokim stopniu
rozwoju (kategorii A) i średnim stopniu rozwoju (kategorii B) oraz opóźnionych w rozwoju (kategorii C) przedstawiono na dwóch ogólnokrajowych
kartogramach, obejmujących odrębnie miasta (rys. 8) oraz łącznie miasta
i obszary wiejskie (rys. 9)2; na kartogramach tych podano również liczbę
miast oraz obszarów wiejskich (w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich)
kategorii: A, B i C.
W tabeli 2 podano liczbę miast i ludności ogółem zamieszkałej
w miastach o różnym stopniu rozwoju (kategorii A, B i C) w 6 grupach
miast według liczby ludności w 2003 roku. W tabeli 3 scharakteryzowano
dla porównania liczbę miast w poszczególnych klasach wielkości według
GUS w latach 1998 i 2003.
Tabela 2. Liczba miast i ludności ogółem zamieszkałej w miastach o różnym stopniu rozwoju (kategorii A, B i C) w grupach miast* według liczby
ludności w 2003 r.
Liczba miast
Grupy miast
w tym kategorii
według liczby
ludności
ogółem
A
B
C
w tys.
Ludność ogółem w tys.
w tym w miastach kategorii
ogółem
A
B
C
200 i więcej
18
8
8
2
8 236,5 4 859,4 2 947,3
429,9
100 – 199,9
22
4
8
10
2 985,3
638,4
950,0
1 396,8
50 – 99,9
49
3
23
23
3 308,2
168,9
1 588,0
1 551,3
20 – 49,9
132
14
53
65
4 084,6
423,0
1 694,4
1 967,1
10 – 19,9
185
16
50
119
2 700,8
250,5
739,1
1 711,1
Poniżej 10
478
11
69
398
2 198,1
72,2
377,1
1 748,8
Razem
884
56
211
617 23 513,4 6 412,4 8 295,9
8 805,1
* W klasie wielkości miast 0 (tab. 3) wyodrębniono dwie grupy (o liczbie ludności
100-199,9 tys. i 200 tys. i więcej) oraz połączono klasy: 4, 5 i 6.
2
Szczegółowe wyniki delimitacji obszarów wiejskich zawarte są w odrębnej publikacji
[Adamczyk-Łojewska i in., 2006].
35
Tabela 3. Liczba miast w poszczególnych klasach
wielkości w latach 1998 i 2003, według GUS
Klasy
wielkości
miast
Liczba ludności
0 -
Liczba miast
1998 r.
2003 r.
100000 i więcej
42
40
1 -
50000 – 99999
50
49
2 -
20000 – 49999
137
132
3 -
10000 – 19999
183
185
4 -
5000 – 9999
181
182
5 -
2000 – 4999
239
247
6 -
poniżej 2000
43
49
875
884
Razem
Miasta o wysokim stopniu rozwoju (kategorii A – 56 miast) obejmują
10 miast wojewódzkich (Warszawa, Katowice, Poznań, Kraków, Wrocław,
Szczecin, Kielce, Opole, Olsztyn, Rzeszów) oraz miasta średnie i mniejsze
w następujących województwach: mazowieckim (22 miasta), wielkopolskim (11), śląskim (5), małopolskim (3), pomorskim (3), dolnośląskim (1)
i łódzkim (1) (rys. 8 i 9).
Miasta o średnim stopniu rozwoju (kategoria B – 211 miast) obejmują
8 miast wojewódzkich (Bydgoszcz i Toruń, Zielona Góra i Gorzów Wielkopolski, Białystok, Gdańsk, Lublin, Łódź) oraz miasta średnie i mniejsze
w następujących województwach: wielkopolskim (41 miast), śląskim (25),
małopolskim (24), mazowieckim (17), dolnośląskim (17), łódzkim (17),
podkarpackim (14), pomorskim (10), lubelskim (8), kujawsko-pomorskim
(6), podlaskim (6), zachodniopomorskim (6), lubuskim (5), świętokrzyskim
(4), opolskim (3).
Do miast opóźnionych w rozwoju (kategorii C) należy 617 miast,
w tym 19 miast na prawach powiatu w następujących województwach:
śląskim (Bytom, Chorzów, Gliwice, Jaworzno, Mysłowice, Piekary Śląskie,
Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Świętochłowice, Zabrze), mazowieckim (Ostrołęka, Płock, Radom), kujawsko-pomorskim (Grudziądz, Włocławek), lubelskim (Biała Podlaska), podkarpackim (Przemyśl), pomorskim
(Słupsk), warmińsko-mazurskim (Elbląg).
36
Rys. 1. Udział ludności w wieku produkcyjnym w ludności ogółem
w miastach i na obszarach wiejskich w 2003 r. w %;
w nawiasach liczba miast (m) i gmin wiejskich lub obszarów wiejskich
w gminach miejsko-wiejskich (w)
1 – <54 (1m, 98w)
2 – 54-56 (4m, 244w)
3 – 56-58 (10m, 467w)
4 – 58-60 (40m, 571w)
5 – 60-62 (120m, 508w)
6 – 62-64 (289m, 224w)
7 – >64 (420m, 59w)
8 – granice województw
9 – granice miast
37
Rys. 2. Saldo migracji (wewnętrznej i zagranicznej)
na 1000 mieszkańców w miastach i na obszarach wiejskich
w latach 1999-2003;
1 – <-30 (76m, 247w)
2 – -30-0 (545m,1124w)
3 – 0-20 (182m, 506w)
4 – >20 (81m, 294w)
38
Rys. 3. Pracujący ogółem w poszczególnych sektorach głównie
w działalności pozarolniczej według ewidencji GUS
na 100 mieszkańców w miastach i na obszarach wiejskich w 2003 r.;
1 – 0-5 (0m,762w)
2 – 5-10 (38m, 991w)
3 – 10-20 (363m, 345w)
4 – 20-30 (356m, 54w)
5 – 30-40 (99m, 12w)
6 – >40 (28m, 7w)
8 – granice miast
39
Rys. 4. Liczba zakładów osób fizycznych zarejestrowanych w systemie
REGON w przeliczeniu na 100 mieszkańców w miastach i na obszarach
wiejskich w 2003 r.;
1 – 1-2 (0m, 8w)
2 – 2-4 (13m, 877w)
3 – 4-6 (138m, 955w)
4 – 6-8 (334m, 246w)
5 – 8-10 (248m, 61w)
6 – 10-15 (141m, 19w)
7 – >15 (10m, 5w)
9 – granice miast
40
Rys. 5. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych na 100 mieszkańców
w gminach miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich w 2003 r.;
w nawiasach liczba gmin
1 – < 4 (91)
2 – 4-6 (381)
3 – 6-10 (982)
4 – 10-15 (873)
5 – >15 (151)
7 – granice miast
41
Rys. 6. Dochody gmin z tytułu udziału w podatkach stanowiących
dochód budżetu państwa, w złotych na 1 mieszkańca, w gminach
miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich w 2003 r.;
w nawiasach liczba gmin
1 – < 125 (1569)
2 – 125-150 (204)
3 – 150-175 (169)
4 – 175-200 (117)
5 – 200-300 (300)
6 – 300-400 (79)
7 – >400 (40)
9 – granice miast
42
Rys. 7. Grupy miast według liczby ludności w 2003 r.;
w nawiasach liczba miast
1 – <10 000 (478)
2 – 10 000-19 999 (185)
3 – 20 000-49 999 (132)
4 – 50 000-99 999 (49)
5 – 100 000-199 999 (22)
6 – 200 000 i więcej (18)
43
Rys. 8. Kategorie miast ze względu na stopień rozwoju w 2003 r.;
w nawiasach liczba miast
1 – A – o wysokim stopniu rozwoju (56)
2 – B – o średnim stopniu rozwoju (211)
3 – C – opóźnione w rozwoju (617)
44
Rys. 9. Kategorie miast i obszarów wiejskich ze względu na stopień
rozwoju w 2003 r.;
w nawiasach liczba miast i gmin; miasta
1 – A – o wysokim stopniu rozwoju (56)
obszary wiejskie: 4 – A – o wysokim stopniu rozwoju (136)
45
5. Wyniki delimitacji w ujęciu ogólnokrajowym
i regionalnym
Analizą w ujęciu ogólnokrajowym objęto następujące czynniki:
powierzchnię ogółem; ludność ogółem; ludność w wieku produkcyjnym;
pracujących ogółem, głównie w działalności pozarolniczej; zakłady osób
Tabela 4. Wielkość i struktura (w %) analizowanych czynników w ujęciu ogólnokrajowym, w tym w miastach, w obszarach rozwijających się
(kategorii A+B) i opóźnionych w rozwoju (kategorii C) w skali kraju
w 2003 r.
Wyszczególnienie
a – kat. A+B
b – kat. C
r – razem
a
2
Powierzchnia ogółem w km
b
r
a
Ludność ogółem w tys.
b
r
a
Ludność w wieku
b
produkcyjnym w tys.
r
a
Pracujący ogółem w tys.
b
r
a
Liczba zakładów osób
b
fizycznych w tys.
r
a
Liczba bezrobotnych
b
Zarejestrowanych w tys.*
r
a
Dochody gmin z tytułu udziału
w podatkach stanowiących dob
chód budżetu państwa w tys. zł* r
Wielkość wybranych
czynników
W tym
w % razem
razem
w tym miasta
miasta
69 168,5
243 516,5
312 685,0
19 912,5
18 278,1
38 190,6
12 829,8
11 209,0
24 038,8
5 022,9
2 549,3
7 572,3
1 740,3
1 055,6
2 795,9
1 355,6
1 820,1
3 175,7
6 932 291,9
2 680 976,4
9 613 268,3
10 185,1
11 025,6
21 210,8
14 708,3
8 805,1
23 513,4
9 660,4
5 682,6
15 342,9
4 420,4
1 944,1
6 364,5
1 431,5
659,6
2 091,0
845,4
568,2
1 413,6
5 491 858,5
1 441 311,8
6 933 170,3
14,7
4,5
6,8
73,9
48,2
61,6
75,3
50,7
63,8
88,0
76,3
84,1
82,3
62,5
74,8
62,4
31,2
44,5
79,2
53,8
72,1
* Ze względu na sposób gromadzenia i udostępniania tych danych przez GUS, przyjęto dla miast – gminy miejskie, natomiast dla wsi – gminy wiejskie oraz gminy
miejsko-wiejskie.
46
fizycznych zarejestrowane w systemie REGON; liczbę bezrobotnych
zarejestrowanych ogółem; dochody gmin z tytułu udziału w podatkach
stanowiących dochód budżetu państwa. Scharakteryzowano w skali kraju
wielkość i strukturę (w %) analizowanych siedmiu czynników w ujęciu
ogólnokrajowym, w tym w miastach, w obszarach rozwijających się (kategorii A+B) i opóźnionych w rozwoju (kategorii C) (tab. 4).
Przeprowadzona delimitacja wykazała, że w skali kraju w 2003 r.
obszary rozwijające się (kategorii A i B) w miastach i na terenach
wiejskich obejmowały: 22,1% powierzchni ogółem; 52,1% ludności
ogółem; 53,4% ludności w wieku produkcyjnym; 66,3% pracujących
ogółem głównie w działalności pozarolniczej; 62,2% zakładów osób
fizycznych; 42,7% bezrobotnych zarejestrowanych oraz 72,1% dochodów gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych od osób fizycznych i prawnych. Miasta rozwijające się (kategorii A i B) obejmowały
w obszarach rozwijających się w skali kraju odpowiednio (w %): 14,7,
73,9, 75,3, 88,0, 82,3, 62,4, 79,2.
Obszary opóźnione w rozwoju (kategorii C) obejmowały w kraju
w 2003 r. 77,9% powierzchni ogółem, 47,9% ludności ogółem, 46,6%
ludności w wieku produkcyjnym, 33,7% pracujących w działalności
pozarolniczej, 37,8% zakładów osób fizycznych, 57,3% bezrobotnych
zarejestrowanych i 27,9% dochodów gmin z tytułu udziału w podatkach
dochodowych od osób fizycznych i prawnych. Miasta opóźnione w rozwoju (kategorii C) obejmowały w obszarach opóźnionych w rozwoju
w skali kraju odpowiednio (w %): 4,5, 48,2, 50,7, 76,3, 62,5, 31,2,
53,8 (tab. 4).
W tabeli 5 przedstawiono wskaźniki charakteryzujące w skali kraju
analizowane czynniki w miastach o różnym stopniu rozwoju (kategorii
A, B i C). Wskaźniki te wykazują zasadnicze różnice między miastami
rozwijającymi się (kategorii A i B) a miastami opóźnionymi w rozwoju
(kategorii C).
Wskaźniki charakteryzujące: gęstość zaludnienia na 1 km2 powierzchni
ogółem; udział ludności w wieku produkcyjnym w ludności ogółem; liczbę
pracujących, głównie w działalności pozarolniczej; liczbę zakładów osób
fizycznych w przeliczeniu na 100 mieszkańców; dochody budżetów gmin
z tytułu udziału w podatkach stanowiących dochody budżetu państwa w przeliczeniu na 1 mieszkańca, są najwyższe w grupie obszarów o relatywnie
wysokim poziomie rozwoju (kategorii A) oraz maleją w grupie B, a następnie
C. Natomiast liczba bezrobotnych zarejestrowanych na 100 mieszkańców
miast była najniższa w grupie A, a wyższa w grupach B i C.
47
Tabela 5. Wskaźniki charakteryzujące w skali kraju analizowane czynniki
w miastach o różnym stopniu rozwoju (kategorii A, B, C)
Wskaźniki
Miasta o różnym stopniu
rozwoju
kategoria kategoria kategoria
A
B
C
1964,5
1198,7
798,6
Udział ludności w wieku produkcyjnym ludności
ogółem w 2003 r. w %
65,8
65,6
64,5
Pracujący ogółem w poszczególnych sektorach
w przeliczeniu na 100 mieszkańców w 2003 r.
33,7
27,2
22,1
Liczba zakładów osób fizycznych w przeliczeniu
na 100 mieszkańców w 2003 r.
10,5
9,1
7,5
Liczba bezrobotnych zarejestrowanych na 100
mieszkańców w 2003 r.*
4,6
6,7
6,5
266,4
163,7
Gęstość zaludnienia na 1 km2 w 2003 r.
Dochody budżetów gmin z tytułu udziału w podatkach stanowiących dochody budżetu państwa w zł 511,8
na 1 mieszkańca w 2003 r. *
* Gminy miejskie
Przedstawione w tabeli 5 wskaźniki potwierdzają, że przeprowadzona
delimitacja miast rozwijających się (kategorii A i B) oraz opóźnionych
w rozwoju (kategorii C) ma uzasadnienie merytoryczne.
W tabeli 6 wyliczono udział w poszczególnych województwach
i w skali kraju, w tym w miastach rozwijających się (kategorii A i B),
sześciu analizowanych czynników (ludność ogółem, ludność w wieku
produkcyjnym, pracujący ogółem głównie w działalności pozarolniczej,
zakłady osób fizycznych, bezrobotni zarejestrowani, dochody gmin
z tytułu udziału w podatkach dochodowych od osób fizycznych i prawnych); omówiono niżej tylko zróżnicowanie udziału procentowego
tych czynników w województwach i w skali kraju. Natomiast w tabeli 7
scharakteryzowano w poszczególnych województwach i w skali kraju
saldo migracji w miastach (kategorii A, B i C), w tym rozwijających się
(kategorii A i B), w latach 1999-2003, na tle danych dotyczących ludności
ogółem w 2003 roku. W opracowanym ogólnokrajowym banku danych
wyliczenia takie, dotyczące wszystkich badanych czynników, w tym
również salda migracji, obejmują poszczególne gminy w kraju, w tym
miasta i obszary wiejskie.
48
Tabela 6. Udział (w %) analizowanych czynników w obszarach rozwijających
się (kategorii A i B) w poszczególnych województwach, w tym w miastach, oraz
struktura w skali kraju*
Województwo
a – udział w %
w województwie
b – struktura
w % w kraju
Dolnośląskie
Kujawsko-pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
Łódzkie
Ludność
ogółem
Ludność
w wieku produkcyjnym
Pracujący
ogółem
Dochody
Bezrobotni
Zakłady osób
gmin z tytułu
zarejestrowafizycznych
udziału w poni ogółem
datkach
r
m
r
m
r
m
r
m
r
m
r
m
77,2
a
50,1
56,8
51,1
57,5
61,6
63,7
59,0
63,5
42,0
55,0
68,7
b
7,3
8,0
7,5
81
7,2
7,3
7,9
8,4
8,6
9,3
7,2
7,5
a
39,5
52,7
40,6
53,1
55,2
59,7
49,1
57,4
29,2
46,7
57,0
68,1
b
4,1
4,6
4,1
4,6
4,3
4,4
4,4
4,7
4,6
5,0
3,5
3,7
76,1
a
39,2
62,8
41,4
63,4
58,7
67,9
52,5
68,5
35,6
63,9
60,3
b
4,3
4,4
4,3
4,4
3,9
4,0
3,7
3,8
4,6
5,2
3,0
3,2
a
39,9
51,3
40,8
51,9
55,4
60,9
48,2
56,5
34,1
66,9
60,1
84,6
b
2,0
2,3
2,1
2,3
2,1
2,1
2,1
2,2
2,7
2,8
1,7
1,7
a
59,8
79,7
61,7
79,9
75,7
82,1
69,0
80,4
57,4
79.5
77,3
89,3
b
7,8
9,1
7,9
9,1
7,5
7,6
7,8
8,5
9,9
12,7
6,6
7,3
Małopolskie
a
75,8
83,7
76,8
84,2
84,9
87,4
83,2
87,5
71,2
86,7
89,1
94,8
b
12,4
9,2
12,0
9,2
10,1
9,8
10,7
8,9
10,9
6,3
8,9
6,8
Mazowieckie
a
60,7
76,9
62,5
76,9
79,2
82,9
72,3
80,5
43,1
60,9
86,6
90,7
b
15,7
17,4
15,7
17,2
19,2
20,3
17,9
19,0
11,5
12,3
28,9
31,3
66,1
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
Śląskie
Świętokrzyskie
a
33,5
30,0
34,1
30,9
41,1
39,2
36,8
35,2
37,5
45,9
56,2
b
1,8
1,1
1,8
1,2
1,5
1,3
1,4
1,1
2,3
0,9
1,6
1,0
a
49,0
66,9
50,4
67,5
66,9
72,8
57,6
70,5
44,1
74,4
66,1
83,1
b
5,2
3,9
5,0
3,8
4,9
4,7
3,8
3,2
5,9
4,6
2,9
2,6
a
41,2
66,1
44,2
67,0
62,3
71,5
56,2
71,4
39,9
71,3
64,8
83,3
b
2,5
3,2
2,5
3,2
2,3
2,6
2,6
30
2,4
3,6
1,8
2,2
80,9
a
56,1
66,1
57,0
66,5
65,4
68,9
62,5
68,1
39,6
57,3
74,1
b
6,2
6,7
6,2
6,6
5,6
5,7
6,2
65
5,6
6,3
6,1
7,0
a
55,5
47,8
55,3
48,0
59,4
56,0
62,1
56,1
52,8
44,7
59,8
53,3
b
13,1
12,1
13,2
12,1
12,8
12,4
11.8
10,6
12,7
13,5
12,1
11,2
a
28,5
46,8
30,1
47,6
47,0
53,0
40,1
53,1
25,2
47,1
50,2
68,6
b
1,8
1,9
1,9
1,9
1,9
1,9
1,9
2,0
2,4
2,2
1,5
1,4
15,6
23,6
16,6
24,4
25,6
29,6
23,7
29,4
9,0
22,2
30,1
41,8
1,1
1,4
1,2
1,4
1,3
1,4
1,1
1,3
1,1
1,6
1,1
1,3
95,8
Warmińsko- a
-mazurskie b
Wielkopolskie
a
64,9
79,0
66,1
79,5
79,4
83,7
74,8
82,7
55,3
88,2
81,0
b
11,0
10,4
11,0
10,4
11,7
10,8
11,6
11,1
10,1
8,1
9,5
8,3
Zachodniopomorskie
a
44,3
57,0
45,6
57,6
59,6
63,9
56,8
63,8
33,4
65,8
65,1
82,1
b
3,8
4,6
3,9
4,6
3,6
3,7
5,2
5,7
4,7
5,6
3,4
3,6
Polska
b
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
* r – razem obszary rozwijające się w miastach i na terenach wiejskich;
m – obszary rozwijające się w miastach – udział obszarów rozwijających się w miastach we wszystkich miastach województwa.
49
Udział ludności ogółem na obszarach rozwijających się jest znacznie
zróżnicowany i waha się w poszczególnych województwach od 15,6 do 75,8%
ludności całego województwa, a w miastach od 23,6 do 83,7% ludności miast
województwa. W skali kraju udział ludności na obszarach rozwijających się
waha się od 1,1 do 15,7%, a w ludności miast od 1,4 do 17,4% (tab. 6).
Udział ludności w wieku produkcyjnym w obszarach rozwijających
się w ludności ogółem w poszczególnych województwach wynosi od
16,6 do 76,8%, a w miastach od 24,4 do 84,2%. Udział w kraju wynosi
odpowiednio od 1,2 do 15,7% oraz 1,4 do 17,2%.
Udział pracujących głównie w działalności pozarolniczej w obszarach
rozwijających się w poszczególnych województwach waha się od 25,6 do
84,9%, a w miastach od 29,6 do 87,4%. Udział w kraju wynosi odpowiednio
od 1,3 do 19,2 oraz 1,4 do 20,3%.
Udział zakładów osób fizycznych zarejestrowanych w systemie REGON w obszarach rozwijających się w poszczególnych województwach
wynosi od 23,7 do 83,2%, a w miastach od 29,4 do 87,5%. Udział w kraju
wynosi odpowiednio od 1,1 do 17,9 oraz 1,3 do 19,0%.
Bezrobotni zarejestrowani na obszarach rozwijających się w poszczególnych województwach stanowią od 9,0 do 71,2% ogółu bezrobotnych,
a w miastach od 22,2 do 88,2%. Udział w kraju wynosi odpowiednio od
1,1 do 12,7% oraz 1,6 do 13,5%.
Udział dochodów budżetów gmin z tytułu udziału w podatkach dochodowych od osób fizycznych i prawnych stanowiących dochody budżetu
państwa na obszarach rozwijających się (łącznie w grupach A i B) w poszczególnych województwach waha się od 30,1 do 89,1%, a w miastach
od 41,8 do 95,8%. Udział w kraju wynosi odpowiednio od 1,1 do 28,9%
oraz od 1,3 do 31,3% (tab. 6).
Dane przedstawione w tabeli 6 pokazują, że najlepszymi wskaźnikami charakteryzują się obszary rozwijające się, w tym w miastach,
w województwach: mazowieckim, śląskim, wielkopolskim i małopolskim,
a najgorszymi w województwach: warmińsko-mazurskim, świętokrzyskim,
podlaskim i lubelskim.
Wyliczone w tabeli 7 saldo migracji w latach 1999-2003 na 1000
mieszkańców we wszystkich miastach (kategorii A, B i C) wskazuje, że
w skali kraju występuje ujemne saldo migracji (-5,3), natomiast na poziomie województw dodatnie saldo migracji – tylko w miastach województwa
mazowieckiego(+11,4) i podlaskiego (+2,1). W pozostałych 14 województwach miasta charakteryzują się ujemnym saldem migracji, które waha się
od -1,2 (w woj. wielkopolskim) do -23,7 (w woj. opolskim).
50
Tabela 7. Ludność ogółem w 2003 r. oraz saldo migracji w miastach (kategorii A, B i C), w tym rozwijających się (kategorii A i B), w przekroju
województw i w skali kraju, w latach 1999-2003
Województwo
Dolnośląskie
Kujawsko-pomorskie
Lubelskie
Lubuskie
Łódzkie
Małopolskie
Mazowieckie
Opolskie
Podkarpackie
Podlaskie
Pomorskie
Śląskie
Świętokrzyskie
Warmińsko-mazurskie
Wielkopolskie
Zachodniopomorskie
Miasta razem
Ludność w miastach
Saldo migracji w latach 1999w 2003 r. – w tys.
-2003 na 1000 mieszkańców
w miastach w miastach w miastach
w miastach
kategorii
kategorii
kategorii
kategorii
A, B i C
AiB
A, B i C
AiB
2061,9
1170,6
-8,7
-3,9
1280,9
674,7
-5,8
-5,8
1021,4
641,6
-8,4
-5,8
649,6
333,3
-8,0
1,0
1682,8
1340,5
-4,7
-4,6
1623,0
1358,3
-2,4
-0,1
3322,2
2553,2
11,4
17,8
553,7
166,3
-23,7
-15,2
849,2
568,2
-14,2
-16,6
710,8
469,5
2,1
7,3
1483,2
979,8
-2,6
1,9
3720,2
1777,4
-16,6
-10,9
589,6
276,1
-17,2
-16,5
858,9
202,9
-3,9
16,8
1930,7
1525,6
-1,2
-0,1
1175,3
670,3
-5,8
-0,9
23513,4
14708,3
-5,3
-0,1
W miastach rozwijających się (kategorii A i B) dodatnie saldo migracji
występuje w województwach: mazowieckim (+17,8), warmińsko-mazurskim (+16,8), podlaskim (+7,3), pomorskim (+1,9) i lubuskim (+1,0),
natomiast ujemne – w miastach rozwijających się w pozostałych 11 województwach i waha się od -0,1 (w woj. małopolskim oraz wielkopolskim) do
-16,6 (w woj. podkarpackim). W skali kraju w miastach rozwijających się
występuje niewielkie ujemne saldo migracji (-0,1).
Ogólna charakterystyka migracji w przekroju województw i w skali
kraju przedstawiona w tabeli 7 wskazuje, że problematyka ta wymaga odrębnej szczegółowej analizy w ujęciu lokalnym (por. rozdz. 3, rys. 2), przy
uwzględnieniu migracji wewnętrznej i zagranicznej, wielkości i struktury
miast i obszarów wiejskich rozwijających się (kategorii A i B) i opóźnionych
w rozwoju (kategorii C) oraz wykorzystaniu wspomnianego, opracowanego
dla poszczególnych gmin, w tym miast, ogólnokrajowego banku danych.
51
6. Podsumowanie i wnioski
Podsumowując wyniki przeprowadzonej analizy ekonomiczno-przestrzennej i delimitacji obszarów rozwijających się i opóźnionych
w rozwoju, w szczególności w miastach, można sformułować następujące
ogólne wnioski, ważne dla długofalowej polityki społeczno-gospodarczej
i przestrzennej w skali kraju i regionów:
1. Przeprowadzona analiza podstawowych zasobów i działalności pozarolniczej oraz aktywności ekonomicznej ludności, przy wykorzystaniu
komputerowych zbiorów BDR GUS z lat 1999-2003 i techniki GIS,
wskazała na istotne zróżnicowanie polskiej przestrzeni społeczno-ekonomicznej. Ekonomiczno-przestrzenne zróżnicowania charakteryzują
się występowaniem wyraźnej koncentracji zasobów i działalności pozarolniczej w rozwijających się większych miastach i wokół miast oraz
wyodrębnianiem się opóźnionych w rozwoju obszarów peryferyjnych,
do których należą przede wszystkim tereny wiejskie i głównie małe
miasta. Obszary rozwijające się obejmują 22,1% powierzchni kraju
i 52,1% ludności ogółem – 62,6% ludności zamieszkałej w miastach
i 35,5% ludności wiejskiej (w skali kraju w 2003 r. ludność zamieszkała
w miastach stanowiła 61,6%, a na wsi 38,4%).
2. Nastąpiły wyraźne zmiany znaczenia ekonomicznego rozwijających
się dużych miast oraz zasięgu przestrzennego aglomeracji. W gminach
podmiejskich wokół największych miast, zwłaszcza o wysokim stopniu
rozwoju, rozwijają się nie tylko mniejsze miasta, ale i urbanizujące
się obszary wiejskie. Rozwój ten, w świetle większości analizowanych
czynników (np. gęstości zaludnienia, ludności w wieku produkcyjnym,
migracji ludności, udziału gmin w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa) oraz przeprowadzonej delimitacji, jest znacznie wyższy
(często kilkakrotnie) w obszarach podmiejskich, w tym w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich, aniżeli w pozostałych rejonach peryferyjnych
obejmujących obszary wiejskie i mniejsze miasta.
3. Przeprowadzona analiza wskazuje, że problematyka migracji ludności,
w tym wewnętrznej i zagranicznej, wymaga odrębnych szczegółowych
badań ekonomiczno-przestrzennych w ujęciu lokalnym, obejmujących lata
2004-2008, tj. po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Niezbędne
jest uwzględnienie w takiej analizie wielkości i struktury nie tylko miast
ale i obszarów wiejskich rozwijających się (kategorii A i B) i opóźnionych
w rozwoju (kategorii C), przy wykorzystaniu opracowanego dla poszczególnych gmin ogólnokrajowego banku danych oraz techniki GIS.
52
4. Podstawowym jednak problemem jest znaczna skala obszarów opóźnionych w rozwoju, obejmujących obszary wiejskie o dużym udziale funkcji
rolniczych w rejonach gospodarstw indywidualnych oraz wielkoobszarowych (byłych PGR) i związane z nimi mniejsze miasta, a także obszary
objęte regresem przemysłu na terenach zurbanizowanych i wiejskich.
Utrzymują się w badanych latach, powstałe w latach 90., peryferyjne
obszary opóźnione w rozwoju, które obejmują, według danych z 2003
r., 77,9% powierzchni Polski i w których mieszka 47,9% ludności kraju
(37,4% ludności miejskiej i 64,5% ludności wiejskiej). Niebezpiecznym zjawiskiem dla dalszego funkcjonowania i rozwoju Polski jest
postępująca marginalizacja znacznych już grup ludności, polegająca na
ograniczaniu uczestnictwa całych społeczności w procesach rynkowych
i rozwojowych, co staje się już barierą dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego kraju.
5. W obszarach opóźnionych w rozwoju, niezrównoważonych z punktu
widzenia ekonomicznego i społecznego, niewykorzystane są zasoby
(ludzkie, naturalne i kapitału trwałego po zlikwidowanych przedsiębiorstwach rolnych i przemysłowych) i nierozwinięte funkcje (zbyt
specjalistyczne i mało efektywne jednofunkcyjne systemy przestrzenne),
brak jest natomiast kapitału finansowego. W takich obszarach dodatkowe, zewnętrzne środki finansowe (publiczne i prywatne) mogą wywołać
znaczne efekty mnożnikowe, jeżeli wpłyną na wielofunkcyjny rozwój
takich rejonów, zarówno miast, jak i obszarów wiejskich. W obszarach
problemowych opóźnionych w rozwoju środki publiczne powinny być
lokowane przede wszystkim w szeroko rozumianą infrastrukturę, a więc
urządzenia publiczne umożliwiające rozwój gospodarczy (tworzenie,
rozbudowę i funkcjonowanie przedsiębiorstw) i życia społecznego. Na
takich terenach mogą być rozwijane różnorodne grupy funkcji (działalności): rolnicze, leśne, pozarolnicza działalność produkcyjna, usługi
rynkowe, usługi społeczne, funkcje osiedleńcze, rekreacyjno-turystyczne,
ekologiczne itp. Wielofunkcyjny rozwój takich obszarów nie rozwiąże
jednak w pełni problemów wyrównania i wzrostu poziomu życia mieszkającej na peryferyjnych terenach ludności i nie zapewni pracy oraz
źródeł utrzymania całej ludności w wieku produkcyjnym. Może jednak
stworzyć na obszarach opóźnionych w rozwoju możliwości zatrudnienia
i dodatkowych dochodów dla około 50% zamieszkałej tam ludności.
Stąd znaczna część ludności mieszkającej obecnie w takich obszarach
peryferyjnych będzie zmuszona migrować lub dojeżdżać do pracy w rozwijających się większych miastach i obszarach urbanizujących się wokół
53
tych miast, bądź migrować w poszukiwaniu pracy w innych krajach.
Tego typu tendencje potwierdzają już przeprowadzone badania ekonomiczno-przestrzenne. Konieczne jest więc podjęcie w długofalowych
strategiach rozwoju regionów i kraju problemu ośrodków czy centrów
wzrostu, którymi stają się rozwijające się miasta, zwłaszcza większe,
a także aglomeracje, w tym obszary zurbanizowane lub urbanizujące
się wokół tych miast. Ośrodki takie muszą wchłonąć nadwyżkę ludności
z terenów peryferyjnych w drodze migracji bądź dojazdów do pracy.
BIBLIOGRAFIA
Adamczyk-Łojewska G., 2004. Uwarunkowania rozwoju gospodarczego miast
w świetle wyników badań ekonomiczno-przestrzennych. Człowiek i Środowisko, nr
3-4, s. 143-157.
Adamczyk-Łojewska G, Bujarkiewicz A., Łojewski S., 2003. Miasta rozwijające się
o opóźnione w rozwoju w świetle wyników badań ekonomiczno-przestrzennych.
Człowiek i Środowisko, nr 3-4, s. 75-91.
Adamczyk-Łojewska G, Bujarkiewicz A., Łojewski S., 2006. Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja obszarów wiejskich rozwijających się i opóźnionych
w rozwoju w Polsce. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie, T. 6, z.1 (16) (w druku).
Strategia zrównoważonego rozwoju Unii Europejskiej, 2001. Komisja Unii Europejskiej. http://www.mos.gov.pl/integracja_europejska/komunikat.pdf.
Problemy wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich i miast. Wyniki badań
ekonomiczno-przestrzennych, 2001. Red. nauk. S. Łojewski. Wyd. Uczeln. ATR,
Bydgoszcz.
Adresy Autorów:
dr Grażyna Adamczyk-Łojewska
Zakład Ekonomii i Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych
Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy
85-109 Bydgoszcz, ul. ks. Kordeckiego 20
dr inż. Adam Bujarkiewicz
Katedra Ekonomiki Zasobów i Informacji Przestrzennej UTP
85-796 Bydgoszcz, al. Prof. S. Kaliskiego 7
prof. dr hab. Stanisław Łojewski
em. prof. zw. Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy
54
ECONOMIC & SPATIAL ANALYSIS AND DELIMITATION
OF FAST- AND SLOW-DEVELOPING CITIES AND TOWNS
Summary
The article presents the results of delimitation of towns and cities recording
high and average growth, and those slow in development, using the multi-factor
analysis, the Regional Data Bank of the Central Statistical Office (GUS) for
1999-2003 and the GIS technique. The following factors used in analysis and
delimitation were described in local, regional and national perspective:
– the ratio of production-age population to total population in 2003;
– net migration (internal and foreign) per 1000 inhabitants over 5 years (19992003);
– total working population in various sectors, primarily non-agricultural business, per 100 inhabitants in 2003;
– the number of self-employed (registered in REGON system) per 100 inhabitants in 2003.;
– the number of registered unemployed per 100 inhabitants in 2003;
– the gminas’ ratio of CIT and PIT payable to central government, in PLN per
1 inhabitant in 2003.
The description of analysed factors and the results of the delimitation of
gminas, including towns and cities, recording high and medium growth and
those developing slowly are presented on nine national cartograms.
Highly developed towns and cities (category A – 56 cities) include 10
voivodeship cities (Warsaw, Katowice, Poznań, Kraków, Wrocław, Szczecin,
Kielce, Opole, Olsztyn, Rzeszów) and 46 medium-sized and smaller towns.
The town and cities of medium development (category B – 211 cities) include
the remaining eight voivodeship cities and 203 medium and smaller towns in
15 voivodeships. Slowly-developing towns (category C) include 617 towns,
of which 19 poviat towns in 7 voivodeships.
The conducted analysis and delimitation demonstrated that on the national
level, the developing areas (categories A and B) in urban and rural areas account
for 22.1% of total area and 52.1% of total population. In developing areas on
the national level, the developing towns and cities accounted for 14.7% of the
area and 73.9% of the population. The analysis indicated that in regional perspective, the best ratios are recorded in the developing areas, including urban,
in voivodeships: mazowieckie, śląskie, wielkopolskie and małopolskie, and
the worst in voivodeships: warmińsko-mazurskie, świętokrzyskie, podlaskie
and lubelskie.
The summary of the research results includes general conclusions important for the social & economic as well as spatial policy at national and
regional levels.
55
56

Analiza ekonomiczno-przestrzenna i delimitacja miast rozwijających

Transkrypt

Podobne dokumenty

Propozycje tematów prac magisterskich dla Socjologii zarządzania i

Globalny biznes coraz bardziej wschodzący W ciągu

Małe samochody dla dużych miast

Rezerwacja pokoju hotelowego

Serdecznie Państwa zapraszamy!

Statystyczny portret kobiety wiejskiej w Kujawsko

Hasło formowanie

Deklaracja Sztokholmska Uchwała Konferencji

Funkcja i forma przestrzeni publicznej w średniowiecznych miastach

Cel 9: Budować stabilną infrastrukturę, promować zrównoważone