Europejski Bank Inwestycyjny a środowisko

Europejski Bank Inwestycyjny a środowisko
”Counter Balance: Wyzwanie dla Europejskiego Banku
Inwestycyjnego” to kampania realizowana przez
europejskie organizacje pozarządowe mająca na celu
włączenie Europejskiego Banku Inwestycyjnego (EBI) w
program rozwojowy Unii Europejskiej, który obejmuje
likwidację ubóstwa, promocję zrównoważonego rozwoju
oraz osiągnięcie Milenijnych Celów Rozwoju (z ang.
MDGs).
Niniejsza broszura jest częścią pakietu informacyjnego
kampanii.
Europejski Bank Inwestycyjny jest instytucją finansową
Unii Europejskiej. Obecnie jest to jedna z największych
międzynarodowych instytucji finansowych na świecie,
która w roku 2006 udzieliła pożyczek o wartości
53,4 mld euro. Zarówno w Europie, jak i na innych
kontynentach, EBI w coraz większym stopniu finansuje
duże projekty infrastrukturalne w sektorach takich jak
przemysł wydobywczy, transport, energetyka, gospodarka
wodna i ściekowa. Wiele z nich negatywnie oddziałuje
naśrodowisko poprzez emitowane zanieczyszczenia,
dewastację ekosystemów oraz wpływ
na zmiany klimatu.
Decyzje o inwestowaniu w tego typu projekty należy
podejmować ostrożnie, stosując rygorystyczne standardy
oceny oddziaływania na środowisko i społeczeństwo,
upewniając się, że nie są dostępne lepsze opcje.
Oddziaływanie każdego z projektów powinno być
szczegółówo analizowane. W przypadkach, w których
skutki wdrożenia projektu nie mogą być złagodzone i/
lub przewyższają korzyści, należy przyjąć opcję „nie
inwestować”.
Na papierze, EBI jednoznacznie popiera promocję celów
UE, w tym celów ochrony i poprawy stanu środowiska,
zgodnie z Art. 2 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę
Europejską. Dodatkowo, Art. 6 Traktatu stanowi,
że każde działanie i polityka UE musi być zgodna z
ustawodawstwem dotyczącym środowiska. Z tego
względu EBI ma obowiązek przestrzegać zasad ochrony
środowiska UE, a jego polityki muszą być zgodne z
wymogami środowiskowymi Komisji Europejskiej.
W praktyce jednak EBI nie posiada zadawalającej polityki
środowiskowej ani społecznej. W przypadku działań EBI
podejmowanych poza UE, instytucja ta utrzymuje, że
prawo UE jest przestrzegane, w rzeczywistości nie istnieją
jednak jasne procedury umożliwiające zweryfikowanie
takowej zgodności projektów finansowanych przez EBI z
prawem UE. Poza UE, EBI traktuje prawo wspólnotowe
wyłącznie jako punkt odniesienia, podkreślając że jest
ono stosowane „w zależności od lokalnych warunków”, co
uniemożliwia precyzyjne ustalenie zasad obowiązujących
wspierane poza UE projekty.
EBI zaangażowany jest obecnie w działalność w
sektorach niszczących środowisko, pożyczając miliony
euro na kontrowersyjne projekty, takie jak duże kopalnie
odkrywkowe w Zambii, projekt dotyczący elektrowni
wodnej Nam Theun 2 w Laosie, rurociąg Czad-Kamerun
oraz dofinansowanie ogromnych zakładów produkcji
pulpy w Brazylii.
Fatalne skutki realizacji tego typu projektów ewidentnie
przeczą zapewnieniom EBI, że ochrona środowiska
jest jednym z jego głównych priorytetów. Brak jasnej
polityki środowiskowej, społecznej i rozwojowej oraz brak
procedur ochronnych stawia pod poważnym znakiem
zapytania to, czy EBI faktycznie promuje ‘zrównoważony
rozwój’, który ma stanowić podstawę projektów
wspieranych przez UE.
Europejski Bank Inwestycyjny a środowisko
Standardy
środowiskowe EBI
Mimo, że w EBI dokonał się postęp
polegający na przyjęciu w czerwcu
2006 Europejskich Zasad dla
Środowiska oraz opublikowaniu
w 2007 Podręcznika praktyk
środowiskowych i społecznych,
polityka środowiskowa i społeczna
tej instytucji pozostawia wiele do
życzenia, jeśli chodzi o jej zakres i
stosowanie w praktyce.
EBI nie posiada szczegółowych
i wiążących polityk czy procedur
ochronnych, gwarantujących
wysoki standard ochrony
środowiska i społeczności objętych
oddziaływaniem wspieranych przez
bank projektów. Dla porównania,
Bank Światowy oraz Europejski
Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOiR)
posiadają polityki ochronne
umożliwiające kontrolę społeczną
ich działalności. Jeśli są one
odpowiednio stosowane, mogą
złagodzić skutki lub spowodować
odrzucenie projektów o szkodliwym
oddziaływaniu. EBI opublikował
cztery dokumenty dotyczące swojej
polityki i procedur środowiskowych:
-Deklaracja środowiskowa, 2004
-Procedury środowiskowe, 2002
-Deklaracja dotycząca Europejskich
Zasad Środowiskowych, 2006
-Podręcznik praktyk środowiskowych
i społecznych, 2007
Pierwsze trzy spośród wyżej
wymienionych dokumentów odnoszą
się tylko do zasad ogólnych. Choć
zawierają one godne pochwały
deklaracje, nie stanowią w żadnym
bądź razie polityki operacyjnej.
Podręcznik praktyk środowiskowych
i społecznych opisuje procedurę
oceny projektów EBI, jak również
międzynarodowe prawo, standardy i
konwencje stosowane w rozmaitych
obszarach tematycznych, w
tym w odniesieniu do kwestii
środowiskowych. Jednak również
ten dokument charakteryzuje się
brakiem klarowności i precyzji.
Zasady są określane w ogólnikowy
sposób, bez zapewnienia jasnych
i wiążących kryteriów ewaluacji
projektów.
Problemy z procedurami
EBI dotyczącymi
projektów
Zespół przyparty do muru
Zespół EBI przeprowadzający ocenę
projektów w teorii bierze pod uwagi
przesłanki ekonomiczne, techniczne,
finansowe oraz ekologiczne, a w
jego skład wchodzi inżynier i/lub
ekonomista – o umiejętnościach
i wiedzy odpowiedniej dla danego
sektora – z Dyrektoriatu EBI
ds. Projektów. Departament
ten wspierany jest przez trzy
stosunkowo nowe gremia ‘ekspertów
środowiskowych’ w EBI : Dział
Zrównoważonego Rozwoju, Grupa
Oceny Oddziaływania na Środowisko
oraz Komitet Sterujący ds.
Środowiska.
W praktyce, EBI prawie w ogóle
się nie zmienił po utworzeniu tych
trzech wewnętrznych gremiów,
ponieważ składają się one z
dotychczasowych pracowników, a
ich utworzeniu nie towarzyszyło
prawie żadne wzmocnienie
zasobów ludzkich. Stosunkowo
niewielka liczba zatrudnionych tam
osób – zwłaszcza pracowników z
wiedzą w zakresie środowiska – w
połączeniu z dużą ilością pracy,
prowadzi do niekompletnej i często
powierzchownej oceny środowiskowej
projektów.
Ocena projektów i wirtualna
ewaluacja
Oceny oddziaływania na środowisko
(OOŚ) z punktu widzenia EBI są
raczej elementem „zaliczenia”
niezbędnych formalności niż
poważnie traktowanym zadaniem.
Bank Światowy i EBOiR posiadają
rozbudowane procesy OOŚ, które
wywierają widoczny wpływ na
decyzję o zatwierdzeniu projektu.
Dla EBI jednak wydaje się
oczywiste, że można zatwierdzić
projekt przed zakończeniem OOŚ.
Ponadto, w przypadku projektów
EBI cała odpowiedzialność za
przeprowadzenie oceny leży po
stronie podmiotu realizującego
projekt, który siłą rzeczy ma interes
w tym, aby ocena ta wypadła
pomyślnie.
W momencie wdrażania projektów
brakuje egzekwowania realizacji
zobowiązań związanych z ochroną
środowiska przez podmioty
odpowiedzialne za projekty, które
Europejski Bank Inwestycyjny a środowisko
uzyskują dofinansowanie. Dodatkowo,
ograniczone zasoby kadrowe EBI nie
pozwalają na regularny monitoring
przestrzegania standardów
środowiskowych przez cały okres
wdrażania projektu, a Dział Ewaluacji
Operacji EBI przeprowadza jedynie
ewaluacje ex-post obejmujące
ograniczoną liczbę przedsięwzięć.
EBI poza UE
Wciąż mamy do czynienia z
alarmującym rozdźwiękiem między
standardami, których EBI zamierza
przestrzegać w obrębie UE i poza
UE. Projekty realizowane na terenie
UE mają „być zgodne” z prawem i
standardami UE, jednak w przypadku
projektów realizowanych poza UE
standardy te traktowane są jedynie
jako punkty odniesienia (ang.
benchmark).
EBI argumentuje, że zachowywanie
standardów UE w projektach
poza jej terytorium zależy od
lokalnych warunków takich jak
dostępność środków finansowych,
lokalne warunki środowiskowe,
międzynarodowe dobre praktyki,
przy wzięciu pod uwagę czynników
takich jak koszty zastosowania
określonych rozwiązań. Ograniczenia
te tworzą niebezpieczną przestrzeń
dla szerokiej interpretacji sposobu
uwzględniania standardów UE poza
jej obrębem. W ten sposób, choć
całkowita wartość inwestycji EBI
poza UE – w roku 2006 wynosząca
5,9 mld euro – przewyższa
wielkość pożyczek udzielanych
przez kika innych wiodących
organizacji wielostronnych, w
tym EBOiR oraz Międzynarodową
Korporację Finansową, EBI nie
posiada wiążących standardów
ani precyzyjnych procedur
zapewniających, że tego typu
inwestycje nie wpłyną szkodliwie na
środowisko czy lokalne społeczności.
Oczywiście należy zauważyć, że w
krajach tych istniejąca dotychczas
polityka środowiskowa jest często
niewystarczająca, albo w ogóle jej
brakuje.
Kluczowe elementy
działalności EBI
Wskutek niewystarczającego poziomu
zatrudnienia oraz skłonności
do pozostawiania realizatorom
projektów zobowiązań wynikających z
oceny oddziaływania na środowisko,
EBI nie dysponuje wystarczającą
ilością informacji, które umożliwiłyby
wzięcie pod uwagę rozwiązań
bardziej przyjaznych dla środowiska i
społeczności lokalnych.
EBI kieruje się popytem i w chwili
obecnej nie wspiera zrównoważonego
rozwoju - odpowiada po prostu na
potrzeby swoich klientów. Tego typu
praktyka w żadnej mierze nie może
być zadowalająca w odniesieniu do
publicznej instytucji UE, która jest
zobowiązana do wspierania celów i
polityk Wspólnoty Europejskiej.
Aktywna działalność pożyczkowa EBI
nakierowana na ochronę przyrody
jest znikoma. Znaczna część
kredytów skoncentrowana jest na
rozwiązaniach technologicznych,
często tzw. „końca rury”. Choć z
jednej strony EBI dostrzega problemy
zmian klimatu i stara się finansować
projekty przyjazne dla klimatu,
to jednocześnie wciąż finansuje
projekty ewidentnie przyczyniające
się do pogorszenia sytuacji, takie
jak projekty związane z paliwami
kopalnymi, w tym rurociągi i
gazociągi oraz elektrownie węglowe.
Ponadto, znaczna część pożyczek
trafia do szkodliwych dla środowiska
projektów transportowych.
Od 1996 do 2005 EBI zainwestował
w transport 112 miliardów euro,
z czego ponad połowa poszła na
drogi i transport lotniczy. W Europie
Środkowej i Wschodniej kwota
ta stanowiła 68% całkowitego
portfela pożyczkowego. W tym
okresie EBI pożyczył także 16 mld
euro przemysłowi lotniczemu
na rozbudowę lotnisk oraz
zakup i produkcję samolotów.
Prawdopodobna całkowita roczna
emisja CO2 wygenerowana wskutek
realizacji dziewięciu finansowanych
przez EBI projektów rozbudowy
pasów startowych (w tym Heathrow
Terminal 5 oraz piątego pasa
startowego Schiphol), przy założeniu
ich pełnego wykorzystania (45,15 mt),
jest większa niż całkowita roczna
emisja CO2 każdego z następujących
krajów: Szwajcarii, Irlandii, Norwegii
i Słowacji.
Poza UE, EBI jest istotnym źródłem
finansowania projektów przemysłu
wydobywczego, mimo fatalnych
konsekwencji środowiskowych
funkcjonowania tego sektora. W
Zambii, gdzie od 2000 do 2006 ponad
81% środków EBI skierowane zostało
na projekty w sektorze górniczym,
studia wykazały, że sfinansowane
przez EBI kopalnie spowodowały
istotne zanieczyszczenia powietrza,
nie mówiąc o skażeniu potoków i
zbiorników wód podziemnych.
Jeśli chodzi o projekty związane
z energetyką wodną, EBI chętnie
opisuje te projekty jako „projekty
z zakresu odnawialnych źródeł
energii”, przez co klasyfikowane
są jako przyjazne środowisku,
bez uwzględnienia ich często
dramatycznego oddziaływania
ekologicznego i społecznego na
poziomie lokalnym.
W 2005, EBI sfinansował tylko
jeden „środowiskowy” projekt w
krajach Azji i Ameryki Łacińskiej,
a mianowicie projekt dotyczący
elektrowni wodnej Nam Theun w
Laosie. Projekt ten przytaczany jest
jako przykład wzorcowej realizacji
celów promocji zrównoważonego,
przyjaznego środowisku rozwoju w
krajach partnerskich UE. Jednak
zapora Nam Theun będzie miała
poważne oddziaływanie na życie
i dobrobyt dziesiątek tysięcy
mieszkańców wsi Laosu, czego
wyrazem jest m.in. wysiedlenie 6200
Europejski Bank Inwestycyjny a środowisko
rdzennych mieszkańców Wyżyny Nakai, którzy ustąpią
miejsca zaporze Nam Theun 2 i zbiornikowi wodnemu.
Egzystencja kolejnych 120-150 tys. ludzi zależna jest
od rzek Xe Bang Fai i Nam Theun Rivers. W badaniach
oddziaływania projektu na środowisko prognozuje się
m.in. zniszczenie łowisk i zalanie pól uprawnych na
tarasach rzecznych1.
Istotną, choć w znacznej mierze niedostrzeganą częścią
działalności EBI są „pożyczki globalne”. Dostarczają
one funduszy pośrednikom finansowym, często dużym
prywatnym bankom w krajach-klientach EBI, które
mogą oni następnie przekazywać lokalnym promotorom
projektów. W tym systemie ograniczony jest dostęp do
dokumentów EBI czy pośredników odnośnie standardów
środowiskowych związanych z tymi ogromnymi sumami
pieniędzy. Co więcej, lokalni pośrednicy mogą być
nawet nieświadomi zobowiązań EBI i konieczności ich
przestrzegania.
•projektów obejmujących istotne zmiany albo
degradację kluczowych siedlisk naturalnych,
prowadzących do destrukcyjnej eksploatacji
zasobów naturalnych bądź dotyczących produkcji
substancji zakazanych albo przewidzianych do
wycofania z produkcji,
•dużych projektów dotyczących przemysłu
wydobywczego, które nie są zgodne z rekomendacjami Inspekcji Przemysłu Wydobywczego
Banku Światowego,
•dużych zapór niezgodnych z rekomendacjami
Światowej Komisji ds. Zapór,
•projektów dotyczących paliw kopalnych, elektrowni jądrowych oraz transportu lotniczego,
•dużych plantacji drzew i biomasy.
Co można zrobić, aby EBI przekształcił się w instytucję
przestrzegającą globalne standardy środowiskowe?
;;EBI powinien przyjąć ramowe warunki polityki
środowiskowej i społecznej oraz stworzyć
wiążącą politykę operacyjną opartą o prawo
europejskie i międzynarodowe konwencje, jasno
uświadamiającą pracownikom EBI, jego klientom
i udziałowcom, jakie standardy muszą być
przestrzegane oraz jakie funkcjonują procedury
zapewniające zgodność projektów z tymi
standardami.
;;EBI powinien ustanowić efektywne mechanizmy
monitoringu i nadzoru, egzekwujące
przestrzeganie standardów i działania naprawcze.
;;Oceny oddziaływania na środowisko powinny
stać się obowiązkowym elementem procesu
decyzyjnego w EBI, przed zatwierdzeniem
projektu przez Zarząd.
;;EBI powinien zatrudnić pracowników z
odpowiednią wiedzą, skierowanych specjalnie
do zajmowania się kwestiami środowiska oraz
zapewnić odpowiednie szkolenia, wystarczający
budżet, jasne zasady odpowiedzialności oraz
wewnętrzny system motywacji wynagradzający za
dobre wyniki w ochronie środowiska.
;;EBI powinien zapewnić, że wszystkie projekty
finansowane w przyszłości przyczynią się
do zrównoważonego rozwoju oraz powinien
wycofać swoje wsparcie dla projektów, które
są zasadniczo sprzeczne z celami ograniczania
ubóstwa i zrównoważonego rozwoju, w tym:
Kampania „Counter Balance: Wyzwanie dla Europejskiego Banku
Inwestycyjnego” realizowana jest przez:
CEE Bankwatch Network (Europa Środkowa i Wschodnia)
Both ENDS (Holandia)
Bretton Woods Project (Wielka Brytania)
Campagna per la Riforma della Banca Mondiale (Włochy)
Les Amis de la Terre (Francja)
urgewald (Niemcy)
WEED (Niemcy)
Kontakt:
Kaszubska 57/204
70-402 Szczecin
tel. +48 91 880 38 72
Email: [email protected]
Email: [email protected]
www.counterbalance-eib.org
1 http://www.irn.org/programs/mekong/namtheun.html
Niniejsza publikacja przygotowana została przy wsparciu finansowym Unii Europejskiej. Wyłączną odpowiedzialność za treść publikacji ponosi CEE Bankwatch Network i w żadnym wypadku nie może
być ona traktowana jako odzwierciedlenie stanowiska Unii Europejskiej.