docAutoreferat mgr inż. Aleksandra Bielawska
download 
Reklamacja Transkrypt
Autoreferat mgr inż. Aleksandra Bielawska
Wydział Zarządzania i Ekonomii AUTOREFERAT ROZPRAWY DOKTORSKIEJ SEKTOR MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW WOBEC ZMIAN KONIUNKTURY Aleksandra Bielawska Promotor: prof. dr hab. Piotr Dominiak, prof. zw. PG Promotor pomocniczy: dr hab. Ewa Lechman Gdańsk 2016 SPIS TREŚCI 1. Uzasadnienie wyboru tematu ................................................................................ 3 2. Cel i pytania badawcze .......................................................................................... 4 3. Struktura rozprawy ................................................................................................ 5 4. Metody badawcze i zakres prowadzonych analiz................................................ 10 5. Wyniki badań oraz wnioski ................................................................................. 32 BIBLIOGRAFIA ....................................................................................................... 36 2 1. Uzasadnienie wyboru tematu Przekonanie, iż sektor MSP jako całość świadczy o sile poszczególnych gospodarek, a jego odporność na zewnętrzne wstrząsy jest kluczowa dla ich rozwoju, stanowi genezę i punkt wyjścia do moich analiz. Badania dotyczące sektora MSP obecne są w literaturze od początku lat 80. XX wieku, gdy sektor ten dynamicznie się odradzał i umacniał swoją pozycję. Wówczas zdecydowana większość badań odnoszących się do tej grupy przedsiębiorstw i koncentrowała średniookresowych. się na Zdecydowanie analizach mniej badań trendów długo- dotyczyło zmian krótkookresowych, w tym wpływu cykli koniunkturalnych na sektor MSP i na przedsiębiorczość1. Światowy kryzys z 2008 roku wyraźnie zwiększył zainteresowanie tymi zagadnieniami stanowiąc istotną zmianę wpływającą na dynamikę wzrostu sektora MSP. Ponadto, kryzys ten miał zdecydowanie odmienny charakter niż wcześniejsze załamania koniunktury. Był to kryzys długotrwały oraz głęboki, wpłynął na większość wskaźników makroekonomicznych. Co więcej, obejmując niemal całą światową gospodarkę i wszystkie jej sektory zyskał miano kryzysu powszechnego. W związku z tym, można przypuszczać, iż wcześniejsze badania wskazujące często na większą odporność sektora MSP aniżeli dużych przedsiębiorstw mogą być już nieaktualne. Wyniki prowadzonych do tej pory nielicznych analiz, prowadzą do niejednoznacznych wniosków. Wciąż nie ma pewności czy przedsiębiorczość, mierzona liczbą małych i średnich przedsiębiorstw, ma charakter procykliczny czy kontrcykliczny2. 1 Parker S.C., 2012, Entrepreneurship and the business cycle: evidence and implications for policymakers, [w:] Swedish Economic Forum Report, Stockholm. 2 Koellinger P. D., Thurik R., 2012, Entrepreneurship and the Business Cycle, Review of Economics and Statistics, vol. 94, nr 4. 3 2. Cel i pytania badawcze Mając na uwadze rolę i gospodarcze znaczenie sektora MSP, jak i niewielką liczbę analiz uwzględniających zmiany krótkookresowe, w tym wpływ koniunktury na przedsiębiorczość, a przede wszystkim niejednoznaczność wniosków wynikających z prowadzonych do tej pory badań, zdefiniowany został cel główny oraz trzy pytania badawcze niniejszej rozprawy. Głównym celem rozprawy doktorskiej jest identyfikacja wpływu zmian koniunktury na sektor małych i średnich przedsiębiorstw. Dla tak postawionego celu przyjęto trzy pytania badawcze: pytanie 1: Czy doświadczenia ekonomicznego i finansowego kryzysu jaki rozpoczął się w 2008 roku wskazują na większą odporność gospodarek, w których dominuje sektor MSP, aniżeli tych, gdzie dominującą rolę odgrywają duże przedsiębiorstwa? pytanie 2: Czy przedsiębiorczość, rozumiana jako liczba przedsiębiorstw, ma charakter procykliczny, kontrcykliczny czy też jej zmiany są acykliczne w stosunku do zmian koniunktury? pytanie 3: Czy koniunktura wpływa w podobny sposób na sektor MSP we wszystkich badanych gospodarkach? 4 3. Struktura rozprawy Praca składa się ze wstępu, czterech rozdziałów oraz zakończenia. Pierwsze dwa rozdziały mają charakter teoretyczny. Rozdziały trzeci i czwarty łączą przegląd dotychczasowych badań i stanowisk teoretycznych z analizą empiryczną. Rozdział pierwszy poświęcony jest zagadnieniom związanym z badaniami nad sektorem MSP. Przedstawiono problemy definicyjne sektora małych i średnich przedsiębiorstw oraz podkreślono jego bardzo dużą heterogeniczność. Zwrócono uwagę, iż kraje i regiony posługują się własnymi definicjami MSP, odzwierciedlającymi lokalne uwarunkowania ekonomiczne, kulturowe i społeczne. Zilustrowana została złożoność procesu porównywania i agregowania danych dotyczących MSP na poziomie światowym. Przedstawiono również podejmowane od lat próby ujednolicenia definicji MSP, przy jednoczesnym zachowaniu pewnej ich względności, w zależności od wielkości i poziomu rozwoju gospodarczego danego kraju3. Następnie opisana została historia rozwoju badań nad sektorem MSP. Za O. Torresem4 scharakteryzowano, zmieniające się na przestrzeni lat, trendy jakie udało się w tej dziedzinie wyodrębnić. Wskazano także na stosunkowo nowe podejście dotyczące utraty specyfiki MSP („denaturation trend”5) przez firmy o małych rozmiarach, ale posiadających wiele atrybutów przedsiębiorstw dużych. Z myślą o tych firmach, sformułowano koncepcję antymałego przedsiębiorstwa (anti-small business concept), jako przeciwieństwo wcześniejszej koncepcji małego przedsiębiorstwa (small-business concept)6. Charakterystyczne cechy dwóch koncepcji przedstawione zostały w poniższej tabeli (tab. 1). 3 Senderovitz M., 2009, How are SMEs defined in current research?, AGSE; Edinbourgh Group, 2013, Growing the global economy through SMEs, Edinbourgh. 4 Torres O., 2003, Thirty Years of Research into SMEs: A field of trends and counter-trends. Cahiers de recherché, EM Lyon, nr 6. 5 Torres O., Julien P.A., 2005, Specificity and denaturing of Small Business, International Small Business Journal, vol. 23, nr 4. 6 Julien P. A., 1990, Vers une Typologie Multicriteres des PME [Moving Towards a Multicriteria Typology for SMEs] [w:] Specificity and Denaturing of Small Business, 2005, O. Torres, P. A. Julien, International Small Business Journal, vol. 23, nr 4. 5 Tabela 1 Koncepcja małej firmy oraz jej przeciwieństwo, koncepcja anty-małej firmy Koncepcja małej firmy Mała wielkość Scentralizowane zarządzanie Niski poziom specjalizacji pracy Intuicyjna i krótkoterminowa Koncepcja antymałej firmy Mała wielkość Zdecentralizowane zarządzanie Wysoki poziom specjalizacji pracy Sprecyzowana i długoterminowa strategia strategia Prosty i nieformalny system Kompleksowy i formalny system informacji wewnętrznej i informacji wewnętrznej i zewnętrznej zewnętrznej Rynek globalny Rynek lokalny Źródło: Torres O., Julien P. A., 2005, Specificity and Denaturing of Small Business, International Small Business Journal, vol. 23, nr 4. Ponadto, w rozdziale pierwszym przedstawiono zmiany w postrzeganiu małych i średnich przedsiębiorstw na przestrzeni lat, w tym również te, wywołane kryzysem gospodarczym z 2008 roku. Ostatnia część rozdziału dotyczy metodologii badań nad sektorem MSP, z uwzględnieniem analiz porównawczych o zasięgu międzynarodowym i z jednoczesnym wskazaniem na wyzwania wiążące się z tego typu badaniami. Z jednej strony są to trudności wynikające z jego specyficznych uwarunkowań, takich jak heterogeniczność, brak jednoznacznej standaryzowanej definicji czy też trudności związane z pomiarem zatrudnienia jako najbardziej popularnego miernika sektora MSP. Ponadto, pojawiają się również trudności związane z kursami przeliczeniowymi oraz konstrukcjami różnorodnych wskaźników i współczynników. Z drugiej strony, z międzynarodowymi badaniami porównawczymi związana jest kwestia odpowiedniego doboru krajów. Dobór ten zależy od celu porównań oraz jego merytorycznego uzasadnienia. Jednocześnie musi być spełniony warunek dostępności porównywalnych danych, który często określa zakres i głębokość prowadzonych analiz7. 7 Kokocińska M., 2012, Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarkach europejskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań. 6 W rozdziale drugim zwrócono uwagę, iż występowanie bezpośrednich zależności pomiędzy sektorem MSP a wzrostem gospodarczym nie zostało do tej pory potwierdzone. Fakt, iż relacje pomiędzy zmianami struktury populacji przedsiębiorstw a rozwojem gospodarczym są dwustronne, a przede wszystkim jedynie pośrednie podkreśla wielu współczesnych badaczy8. Dlatego też w rozdziale tym odwołano się do tzw. powiązań pośrednich („intermediate linkages”9), do których zaliczyć można zmiany populacji przedsiębiorstw, wielkość zatrudnienia oraz udział sektora MSP w tworzeniu wartości dodanej brutto. Rozdział trzeci dotyczy zmian krótkookresowych, w tym wrażliwości sektora MSP na wahania koniunktury. Jego pierwsza część zawiera definicje pojęcia wrażliwości jako kategorii ekonomicznej, zyskującej na znaczeniu szczególnie w wyniku kryzysu gospodarczego, zapoczątkowanego w 2008 roku. Następnie dokonano przeglądu najnowszych światowych doniesień dotyczących zależności pomiędzy wielkością przedsiębiorstwa a jego stabilnością. Zwrócono uwagę, iż większe znaczenie dla stabilności wobec fluktuacji gospodarczych ma wiek przedsiębiorstw niż ich wielkość 10. Ostatnią część rozdziału stanowi analiza empiryczna, której celem jest odpowiedź na pierwsze pytanie badawcze dotyczące tego czy doświadczenia ekonomicznego i finansowego kryzysu jaki rozpoczął się w 2008 roku wskazują na większą odporność gospodarek, w których dominuje sektor MSP, aniżeli tych, gdzie dominującą rolę odgrywają przedsiębiorstwa duże. Analiza obejmuje wybrane kraje należące do strefy euro, w okresie 2008 – 2013. Rozdział czwarty poświęcony jest zależności pomiędzy przedsiębiorczością, a zmieniającą się koniunkturą. Pierwsza część rozdziału obejmuje przegląd dotychczasowych stanowisk teoretycznych, jak i analiz empirycznych mówiących o procykliczności przedsiębiorczości, jej kontrcykliczności bądź też acykliczności. 8 M. in. Carree M. A., Stel van A., Thurik R., Wennekers S., 2002, Economic Development and Business Ownership: An Analysis Using Data of 23 OECD Countries in the Period 1976 – 1996, Small Business Economic, vol. 19, nr 3; Hartog C., Parker S. C., van Stel A., Thurik R., 2010, The Two-Way Relationship Between Entrepreneurship and Economic Performance, EIM Research Report, Zoetermeer. 9 Wennekers S., Thurik R., 1999, Linking Entrepreneurship and Economic Growth, Small Business Economics, vol. 13, nr 1. 10 Hipoteza ta sformułowana została na podstawie analizy gospodarki amerykańskiej. 7 Hipoteza o procykliczności przedsiębiorczości oparta jest na założeniu związanym z pojęciem przedsiębiorczości wykorzystującej szanse (czynnik pull11), zgodnie z którym większa liczba tworzonych przedsiębiorstw powiązana jest z okresami wzrostu PKB, natomiast w okresach słabszej koniunktury zainteresowanie zakładaniem firm przedsiębiorczości, jest mniejsze. oparta jest Z na kolei hipoteza założeniu przedsiębiorczości wymuszonej (czynnik o kontrcykliczności związanym z pojęciem push12), co oznacza, że liczba nowopowstałych przedsiębiorstw zwiększa się w okresach słabszej koniunktury, gdy ograniczone są możliwości zatrudnienia, a maleje, gdy koniunktura ulega poprawie i zwiększają się szanse na znalezienie pracy najemnej. Hipoteza dotycząca acykliczność przedsiębiorczości wskazuje, że pomiędzy przedsiębiorczością a koniunkturą nie istnieje żadna statystycznie istotna relacja 13. W rozdziale czwartym zwrócono też uwagę na współczesną identyfikację pojęć przedsiębiorczość i MSP14, o której świadczyć mogą tytuły licznych książek, raportów i publikacji naukowych15. Podkreślono również, że przedsiębiorczość jest pojęciem wielowymiarowym i jak dotąd w teorii ekonomii nie powstała definicja, która w pełni oddawałaby wszystkie jej aspekty16. Dlatego też najpowszechniej 11 Faria J. R., Cuestas J. C., Gil-Alana L, 2009, Unemployment and entrepreneurship: A cyclical relation? Economic Letters, vol. 105, nr 3.; Congregado E., Golpe A. A., van Stel A., 2012, The “recession-push” hypothesis reconsidered, International Entrepreneurship and Management Journal, vol. 8, nr 3.; Parker S. C., 2012, Entrepreneurship and the business cycle: evidence and implications for policymakers, [w:] Swedish Economic Forum Report, Sztokholm. 12 Carree M.A., 2002, Does Unemployment Affect the Number of Establishment? A Regional Analysis for U.S. States, “Regional Studies”, vol. 36, nr 4;.Faria J. R., Cuestas J. C., Gil-Alana L, 2009, Unemployment and entrepreneurship: A cyclical relation? Economic Letters, vol. 105, nr 3.; Koellinger P. D., Thurik R., 2009, Entrepreneurship and the Business Cycle, Tinbergen Institute Discussion Paper, vol. 32, nr 3; Parker S. C., 2009, The Economics of Entrepreneurship, Cambridge University Press, Cambridge. 13 Carree M. A., 2002, Does Unemployment Affect the Number of Establishment? A Regional Analysis for U.S. States, “Regional Studies”, vol. 36, nr 4. 14 Utożsamienie to wynika z faktu, iż małe i średnie przedsiębiorstwa są niejako nośnikiem przedsiębiorczości, stanowią najważniejsze ogniwo transmisyjne, za pośrednictwem którego ujawnia się i realizuje przedsiębiorczość [Dominiak P., 2005, Sektor MSP we współczesnej gospodarce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa; Kokocińska M., 2012, Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarkach europejskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań.]. 15 Przykładami w literaturze polskiej mogą być książki: Przedsiębiorczość i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w XXI wieku, Piasecki B., 2002, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź; Przedsiębiorca w teorii przedsiębiorczości i praktyce małych firm, Bławat Fr., 2003, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk. W literaturze zagranicznej: Entrepreneurship and Small Business, Start-up, growth and maturity, Burns P., 2010, Palgrave Macmillan czy czasopismo International Journal of Entrepreneurship and Small Business, Inderscience Publishers. 16 Iversen J., Jorgensen R., Malchow-Moller N., 2008, Defining and measuring entrepreneurship, Foundations and Trends in Entrepreneurship, vol. 4, nr 1. 8 stosowaną miarą przedsiębiorczości w międzynarodowych analizach porównawczych jest samozatrudnienie,17, głównie ze względu na dostępność danych18 jak i zbliżony sposób definiowania samozatrudnienia w różnych krajach19. W rozdziale tym zwrócono uwagę także na konieczność wyróżnienia spośród osób samozatrudnionych tych, którzy pracują na własny rachunek („solo selfemployed”20), często z braku innej alternatywy, oraz tych przedsiębiorców, którzy mają pomysł na własną działalność, dążą do rozwoju i w swoich firmach tworzą miejsca pracy („employer entrepreneurs”21). Rozdział czwarty kończy druga analiza empiryczna, której celem jest odpowiedź na dwa postawione wcześniej pytania badawcze dotyczące cykliczności przedsiębiorczości oraz tego czy koniunktura wpływa w podobny sposób na sektor MSP we wszystkich badanych gospodarkach. Przeanalizowane zostały dane dotyczące gospodarek Austrii i Portugalii, charakteryzujących się odmiennym znaczeniem sektora MSP, w latach 1996 – 2015. W zakończeniu zawarto podsumowanie uzyskanych wyników i wnioski końcowe. 17 Samozatrudnienie nie jest miernikiem idealnym, jednak brak jest alternatyw lub dodatkowych wskaźników, które mogłyby wyrażać przedsiębiorczość [Iversen J., Jorgensen R., Malchow-Moller N., 2008, Defining and measuring entrepreneurship, Foundations and Trends in Entrepreneurship, vol. 4, nr 1]. 18 Zagregowane dane dotyczące osób samozatrudnionych oraz stopy samozatrudnienia dające możliwość prowadzenia międzynarodowych porównań dostępne są m.in. w bazach danych OECD, Eurostatu czy Compendia. 19 Audretsch D. B., 2002, Entrepreneurship: A survey of literature, Prepared for the European Commission, Enterprise Directorate General. 20 Van Stel A., Wennekers S., Scholman G., 2014, Solo self-employed versus employer entrepreneurs: determinants and macro-economic effects in OECD countries, Panteia, Zoetermeer. 21 Jak wyżej. 9 4. Metody badawcze i zakres prowadzonych analiz W celu odpowiedzi na postawione pytania badawcze (pkt. 2) przeprowadzone zostały dwie odrębne analizy empiryczne opierające się na danych dotyczących sektora gospodarki niefinansowej w krajach należących do Unii Europejskiej. Analiza 1: Analizie poddano wybrane gospodarki należące do strefy euro w 2008 roku (Austrię, Belgię, Finlandię, Francję, Grecję, Hiszpanię, Holandię, Niemcy, Portugalię, Słowenię, Włochy) oraz Polskę. Wybór podyktowany był koniecznością wykorzystania porównywalnych danych dotyczących poziomu i dynamiki wartości dodanej brutto22 oraz dostępnością kompletnych danych w podziale na poszczególne klasy wielkości przedsiębiorstw. Okres badawczy objął lata 2008 – 2013, aby zaprezentować pierwsze reakcje sektora przedsiębiorstw na załamanie koniunktury. Wykorzystane dane pochodzą z baz danych Eurostatu oraz Głównego Urzędu Statystycznego. Celem analizy była odpowiedź na pierwsze pytanie badawcze dotyczące tego czy doświadczenia ekonomicznego i finansowego kryzysu jaki rozpoczął się w 2008 roku wskazują na większą odporność gospodarek, w których dominuje sektor MSP, aniżeli tych, gdzie dominującą rolę odgrywają przedsiębiorstwa duże. Wybrane gospodarki sklasyfikowano na podstawie dwóch zasadniczych kryteriów. Pierwszym z nich jest waga sektora MSP oraz sektora dużych przedsiębiorstw w poszczególnych gospodarkach. Klasyfikacja ta została oparta o trzy podstawowe zmienne. Są to udział sektora MSP oraz udział firm dużych w trzech kategoriach: liczba przedsiębiorstw, liczba osób zatrudnionych oraz wartość dodana brutto wytworzona przez cały sektor przedsiębiorstw niefinansowych w latach 2008 – 2013. Jeżeli udział firm danej klasy wielkości w analizowanej gospodarce był wyższy od przeciętnej dla całej grupy badanych krajów we wszystkich trzech kategoriach, wówczas dana gospodarka została sklasyfikowana jako zdominowana przez sektor MSP lub firmy duże. Z kolei, 22 W przypadku krajów spoza strefy euro, dane dotyczące dynamiki wartości dodanej brutto, zamieszczone w Eurostacie, przeliczane były na euro według kursów rynkowych, które wykazywały duże wahania, zniekształcając dynamikę wartości dodanej brutto. 10 gdy udziały przedsiębiorstw danej klasy wielkości były wyższe od przeciętnych w dwóch z trzech kategorii, dana gospodarka została skalsyfikowana jako taka, w której firmy danej klasy wielkości mają bardzo duże znaczenie. Drugie kryterium stanowią zmiany rocznego tempa wzrostu realnego PKB. Powyższe kryteria pozwoliły na sklasyfikowanie czterech spośród badanych gospodarek jako zdominowanych przez sektor MSP (tab. 2). Były to Grecja, Hiszpania, Portugalia i Włochy. Cztery spośród badanych gospodarek zaliczone zostały do zdominowanych przez przedsiębiorstwa duże. Były to Austria, Finlandia, Holandia i Niemcy. Pozostałe kraje sklasyfikowano jako grupy „pośrednie”. Gospodarką o bardzo dużym znaczeniu MSP była Słowenia, natomiast gospodarkami o bardzo dużym znaczeniu firm dużych były Belgia, Francja i Polska. Tabela 2 Gospodarki zdominowane przez firmy danej klasy wielkości Gospodarki zdominowane przez duże przedsiębiorstwa Austria Finlandia Holandia Niemcy Gospodarki, w których duże Gospodarki, w których sektor MSP przedsiębiorstwa mają bardzo duże ma bardzo duże znaczenie znaczenie Słowenia Belgia Francja Polska Uwaga: Gospodarki zdominowane przez przedsiębiorstwa danej klasy wielkości: udziały firm danej klasy wielkości w populacji przedsiębiorstw, w liczbie pracujących ogółem w sektorze przedsiębiorstw i w wartości dodanej brutto w sektorze przedsiębiorstw powyżej średniej z lat 2008-2013 dla badanych gospodarek. Gospodarki, w których dana klasa wielkości firm ma bardzo duże znaczenie: dwa z trzech ww. udziałów powyżej średniej dla całej badanej grupy krajów. Gospodarki zdominowane przez sektor MSP Grecja Hiszpania Portugalia Włochy Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat Structural Business Statistics oraz Głównego Urzędu Statystycznego [dostęp: 17.03.2016] 11 Udziały sektora MSP (tab. 3) w całkowitej populacji przedsiębiorstw we wszystkich krajach były bardzo wysokie, dlatego też, zróżnicowanie gospodarek pod tym względem było bardzo niewielkie. Zdecydowanie większe zróżnicowanie dotyczyło udziałów sektora małych i średnich przedsiębiorstw w liczbie osób zatrudnionych. Podobnie kształtowało się zróżnicowanie udziałów MSP w kreowaniu wartości dodanej brutto. W związku z tym, podział gospodarek zaprezentowany w tabeli 2 jest szczególnie istotny w odniesieniu do udziałów MSP w liczbie osób pracujących i w wytworzonej wartości dodanej brutto. Tabela 3 Udziały sektora MSP w populacji przedsiębiorstw, w liczbie pracujących w sektorze przedsiębiorstw, w wartości dodanej brutto w sektorze przedsiębiorstw w badanej grupie gospodarek w latach 2008 - 2013 Udział sektora MSP w danym kraju w stosunku do średniej w badanej grupie gospodarek Średni udział z lat 2008-2013 + Udział w liczbie przedsiębiorstw Udział w liczbie pracujących Udział w wartości dodanej brutto 99,79 70,81 61,98 Grecja Hiszpania Portugalia Włochy Belgia Francja Polska Austria Finlandia Holandia Niemcy Słowenia Grecja Hiszpania Portugalia Włochy Słowenia Grecja Hiszpania Portugalia Włochy Słowenia Austria Austria Finlandia Finlandia Francja Francja Holandia Holandia Niemcy Niemcy Polska Polska Uwaga: „+” – udział danego kraju wyższy od średniej; „-„ – udział danego kraju niższy od średniej; czcionką pogrubioną oznaczone kraje mające udziały wyższe we wszystkich trzech kategoriach; czcionką pochyłą oznaczone kraje mające udziały wyższe od średniej w dwóch kategoriach. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat Structural Business Statistics oraz Głównego Urzędu Statystycznego [dostęp: 17.03.2016] 12 Oczywiście, niejako automatycznie, mało zróżnicowany był udział dużych przedsiębiorstw w ogólnej liczbie przedsiębiorstw (tab. 4), a wyraźnie większe zróżnicowanie dotyczyło udziału sektora dużych przedsiębiorstw w liczbie osób pracujących i udziałów firm dużych w kreowaniu wartości dodanej brutto. W przypadku Belgii, Francji oraz Polski ponadprzeciętne udziały dużych firm w liczbie osób pracujących oraz w kreowaniu wartości dodanej brutto wskazują na relatywnie mniejszą rolę jaką w tych gospodarkach odgrywa sektor MSP. Tabela 4 Udziały dużych przedsiębiorstw w populacji przedsiębiorstw, w liczbie pracujących w sektorze przedsiębiorstw, w wartości dodanej brutto w sektorze przedsiębiorstw w badanej grupie gospodarek w latach 2008 - 2013 Udział dużych przedsiębiorstw (250+) w danym kraju w stosunku do średniej w badanej grupie gospodarek Średni udział z lat 2008-2013 + Udział w liczbie przedsiębiorstw 0,21 Austria Finlandia Holandia Niemcy Słowenia Udział w liczbie pracujących 29,44 Austria Finlandia Holandia Niemcy Belgia Francja Polska Grecja Hiszpania Portugalia Słowenia Włochy Udział w wartości dodanej brutto 37,49 Austria Finlandia Holandia Niemcy Belgia Francja Polska Grecja Hiszpania Portugalia Słowenia Włochy Belgia Francja Grecja Hiszpania Polska Portugalia Włochy Uwaga: „+” – udział danego kraju wyższy od średniej; „-„ – udział danego kraju niższy od średniej; czcionką pogrubioną oznaczone kraje mające udziały wyższe we wszystkich trzech kategoriach; czcionką pochyłą oznaczone kraje mające udziały wyższe od średniej w dwóch kategoriach. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat Structural Business Statistics oraz Głównego Urzędu Statystycznego [dostęp: 17.03.2016] 13 Klasyfikację drugą oparto o przebieg zmian rocznych temp wzrostu realnego PKB (tab. 5). Na tej podstawie wyodrębnionych zostało kilka grup krajów. Pierwszą z nich stanowi Polska, która jako jedyna spośród badanych gospodarek wyróżniała się dodatnim tempem wzrostu realnego PKB w całym badanym okresie. Ostatnią grupę gospodarek stanowi Grecja, gdzie ujemne tempo wzrostu realnego PKB występowało w całym badanym okresie. Tabela 5 Dodatnie (+) i ujemne (-) roczne tempa zmian realnego PKB w badanej grupie państw w latach 2008 - 2013 Polska 2008 + 2009 + 2010 + 2011 + 2012 + 2013 + Austria Belgia Francja Niemcy + + + + - + + + + + + + + + + + + + + + + Finlandia Holandia Słowenia + + + - + + + + + + - - Włochy - - + + - - Hiszpania Portugalia + + - 0 + - - - Grecja - - - - - - Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu oraz GUS-u. Tabela 5 wyraźnie wskazuje, że kraje znajdujące się w pierwszej i drugiej grupie to gospodarki, w których dominują duże przedsiębiorstwa (Austria, Niemcy) lub mają one bardzo duże znaczenie (Polska, Belgia, Francja). Również w trzeciej grupie 2 z 3 gospodarek zdominowane są przez duże przedsiębiorstwa – Finlandia i Holandia. Natomiast dwie ostatnie grupy, o zdecydowanie gorszej dynamice PKB, stanowią gospodarki zdominowane są przez sektor MSP. Żadna z gospodarek zdominowanych przez MSP nie znalazła się w grupie krajów o wyższej dynamice PKB. Również żadna z tych gospodarek nie odnotowała dodatniego tempa wzrostu PKB w 2012 czy 2013 roku. Natomiast w grupie krajów zdominowanych przez sektor dużych przedsiębiorstw oraz w tej, gdzie odgrywa on bardzo istotną rolę ujemne tempo w latach 2012 - 2013 zanotowano jedynie w Finlandii i Holandii. 14 Porównanie temp wzrostu realnego PKB jak i liczby osób zatrudnionych w MSP oraz wartości dodanej brutto wytworzonej przez ten sektor (tab. 6) wskazuje na bardzo duże zróżnicowanie sytuacji w poszczególnych gospodarkach. Tabela 6 Wzrost (+) lub spadek (-) wybranych wielkości w stosunku do roku poprzedniego w latach 2009 - 2013 w badanej grupie gospodarek 2009 2010 2011 2012 2013 Polska Realny PKB MSP – pracujący MSP – wartość dodana + + - + + + + - + + - Austria Realny PKB MSP – pracujący MSP – wartość dodana - + + + + + + + + + - Belgia Realny PKB MSP – pracujący MSP – wartość dodana + + + + + + + + + + + + - + + + + + + + + - + - + + + + + + + + + + - + Finlandia Realny PKB MSP – pracujący MSP – wartość dodana - + + + + + + + + + + - Holandia Realny PKB MSP – pracujący MSP – wartość dodana - + + + + + + - + + - Słowenia Realny PKB MSP – pracujący MSP – wartość dodana - + + + + - + + + Francja Realny PKB MSP – pracujący MSP – wartość dodana Niemcy Realny PKB MSP – pracujący MSP – wartość dodana 15 Włochy Realny PKB MSP – pracujący MSP – wartość dodana - + + + + - + + Hiszpania Realny PKB MSP – pracujący MSP – wartość dodana - 0 - - - + + Portugalia Realny PKB MSP – pracujący MSP – wartość dodana - + + - - + + Grecja Realny PKB MSP – pracujący MSP – wartość dodana - - - - + + + Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu oraz GUS-u. Jednokierunkowe zmiany wszystkich trzech wielkości miały miejsce jedynie w Austrii, i w Grecji. Bardzo zbliżone, co do kierunku, zmiany zaszły w Belgii, Finlandii, Hiszpanii i w Portugalii. W pozostałych gospodarkach relacje pomiędzy dynamiką zmian poszczególnych wielkości są w stosunku do siebie bardzo zróżnicowane, co zdecydowanie uniemożliwia znalezienie jednoznacznych związków pomiędzy dominacją sektorów a tempami zmian. Stosując bardzo uproszczone podejście można zauważyć, że w grupie krajów zdominowanych przez MSP (Grecja, Hiszpania, Portugalia, Włochy) oraz w Słowenii, gdzie MSP ma bardzo duże znaczenie, liczba „plusów” wynosi 22 na 75 możliwych. Z kolei w krajach zdominowanych przez duże przedsiębiorstwa (Austria, Finlandia, Holandia, Niemcy) oraz w tych, gdzie mają one bardzo duże znaczenie (Belgia, Francja, Polska), liczba „plusów” wynosi 67 na 105 możliwych. Jednakże nie stanowi to silnego poparcia dla stwierdzenia, iż sektor małych i średnich przedsiębiorstw okazał się być bardziej wrażliwy na recesję niż sektor dużych przedsiębiorstw. 16 Porównanie wpływu recesji na sektor MSP oraz na sektor dużych przedsiębiorstw staje się jeszcze mniej klarowne, gdy porównane zostaną wybrane wskaźniki z 2013 roku ze wskaźnikami z 2008 roku (tab. 7). Tabela 7 Zmiana liczby osób pracujących oraz wartości dodanej brutto w grupach przedsiębiorstw w badanej grupie gospodarek w latach 2008 - 2013 MSP – liczba pracujących Wzrost w 2013 r. w stosunku do 2008 r. Spadek w 2013 r. w stosunku do 2008 r. Austria Belgia Francja Niemcy Finlandia Grecja Hiszpania Holandia Polska Portugalia Słowenia Włochy MSP – wartość dodana Austria Belgia Finlandia Francja Niemcy Grecja Hiszpania Holandia Polska Portugalia Słowenia Włochy DP – liczba pracujących Austria Francja Niemcy Belgia Finlandia Grecja Hiszpania Holandia Polska Portugalia Słowenia Włochy DP – wartość dodana Austria Belgia Francja Holandia Niemcy Włochy Polska Finlandia Grecja Hiszpania Portugalia Słowenia Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu oraz GUS-u. Biorąc pod uwagę jedynie sektor MSP wzrost obu wskaźników nastąpił równocześnie w czterech krajach: w Austrii, Belgii, we Francji oraz w Niemczech. Z kolei w sektorze dużych przedsiębiorstw wzrost liczby pracujących i wartości dodanej brutto wystąpił w Austrii, Francji oraz w Niemczech. Widocznym jest, że wzrost obu wskaźników w obu sektorach miał miejsce aż w trzech gospodarkach: austriackiej, francuskiej i niemieckiej. Co ciekawe, poprawa stanu sektora MSP nastąpiła jedynie w gospodarkach zdominowanych lub o bardzo dużym znaczeniu dużych przedsiębiorstw. 17 Analiza 2: Celem drugiej analizy była odpowiedź na dwa kolejne pytania badawcze. Podjęta została próba określenia czy przedsiębiorczość ma charakter procykliczny, kontrcykliczny czy też jej zmiany są acykliczne w stosunku do zmian koniunktury. Ponadto sprawdzono czy w badanych krajach w reakcjach przedsiębiorczości na zmiany koniunktury występuje jakakolwiek zbieżność. Wykorzystana została nowa metoda badawcza służąca do analizy potencjalnie pojawiającej się relacji pomiędzy przedsiębiorczością a cyklem koniunkturalnym23. Głównym zamierzeniem zastosowanej metody jest określenie czy zmienna zdefiniowana jako samozatrudnienie (z którym utożsamiana jest przedsiębiorczość)24 zachowuje się procyklicznie czy kontrcyklicznie. Zastosowane podejście badawcze oparte jest na kilku założeniach: Cykl koniunkturalny wyrażony jest wyłącznie przez wartość realnego produktu krajowego brutto (skorygowanego o wielkość inflacji). Przedsiębiorczość jest wyrażona poprzez liczbę osób samozatrudnionych. Samozatrudnienie i realne PKB są zmiennymi wyrównanymi sezonowo. Przyjęto, że zmienna samozatrudnieniei,t stanowi liczbę osób określonych jako samozatrudnieni25 w danej gospodarce narodowej, podczas gdy i oznacza kraj a t – rok. Zmienna PKBi,t to wartość produktu krajowego brutto w ujęciu realnym (oznaczenia jak powyżej). Cykl koniunkturalny, wyrażony PKBi,t,, zdefiniowano jako odchylenia od długoterminowego trendu PKBi,t,,. Dokonano dekompozycji szeregów czasowych uzyskując trend i komponent cykliczny. Szeregi czasowe obu zmiennych zostały zdekomponowane w następujący sposób: 𝑦𝑡 _𝑆𝑎𝑚𝑜𝑧𝑎𝑡𝑟𝑢𝑑𝑛𝑖𝑒𝑛𝑖𝑒𝑖,𝑡 = 𝑡 _𝑆𝑎𝑚𝑜𝑧𝑎𝑡𝑟𝑢𝑑𝑛𝑖𝑒𝑛𝑖𝑒𝑖,𝑡 + 𝑐𝑡 _𝑆𝑎𝑚𝑜𝑧𝑎𝑡𝑟𝑢𝑑𝑛𝑖𝑒𝑛𝑖𝑒𝑖,𝑡 𝑦𝑡 _𝑃𝐾𝐵𝑖,𝑡 = 𝑡 _𝑃𝐾𝐵𝑖,𝑡 + 𝑐𝑡 _𝑃𝐾𝐵𝑖,𝑡 23 Dominiak P., Lechman E., 2015, Exploring interactions between Entrepreneurship and Business Cycles, draft. 24 Patrz str. 8. 25 Zgodnie z podejściem narodowym. 18 Przedstawiona poniżej macierz (rys. 1) pozwala na zdefiniowanie kierunku synchronizacji komponentów cyklicznych 𝑐𝑡 _𝑆𝑎𝑚𝑜𝑧𝑎𝑡𝑟𝑢𝑑𝑛𝑖𝑒𝑛𝑖𝑒𝑖,𝑡 oraz 𝑐𝑡 _𝑃𝐾𝐵𝑖,𝑡 w kolejnych latach. Macierz dzielona jest na ćwiartki przez pionową linię zero będącą odzwierciedleniem trendu PKB oraz poziomą linię zero wyrażającą trend samozatrudnienia. Umożliwia to podział obserwacji na znajdujące się poniżej i powyżej trendu oraz przyporządkowanie im pewnych zachowań. Obserwacje zawarte w pierwszej i trzeciej ćwiartce prezentują procykliczne zachowania 𝑆𝑎𝑚𝑜𝑧𝑎𝑡𝑟𝑢𝑑𝑛𝑖𝑒𝑛𝑖𝑒𝑖,𝑡 wobec 𝑃𝐾𝐵𝑖,𝑡 . Obserwacje znajdujące się w pierwszej ćwiartce wskazują na procykliczność 𝑆𝑎𝑚𝑜𝑧𝑎𝑡𝑟𝑢𝑑𝑛𝑖𝑒𝑛𝑖𝑒𝑖,𝑡 wobec 𝑃𝐾𝐵𝑖,𝑡 w fazie ekspansji cyklu koniunkturalnego. Obserwacje zawarte w trzeciej ćwiartce mówią o procykliczności 𝑆𝑎𝑚𝑜𝑧𝑎𝑡𝑟𝑢𝑑𝑛𝑖𝑒𝑛𝑖𝑒𝑖,𝑡 wobec 𝑃𝐾𝐵𝑖,𝑡 w fazie recesji cyklu koniunkturalnego. Z kolei obserwacje znajdujące się w drugiej i czwartej ćwiartce wskazują na kontrcykliczne zachowania 𝑆𝑎𝑚𝑜𝑧𝑎𝑡𝑟𝑢𝑑𝑛𝑖𝑒𝑛𝑖𝑒𝑖,𝑡 wobec 𝑃𝐾𝐵𝑖,𝑡 . Obserwacje zawarte w ćwiartce drugiej prezentują kontrcykliczne zachowania 𝑆𝑎𝑚𝑜𝑧𝑎𝑡𝑟𝑢𝑑𝑛𝑖𝑒𝑛𝑖𝑒𝑖,𝑡 wobec 𝑃𝐾𝐵𝑖,𝑡 w fazie recesji cyklu koniunkturalnego. Obserwacje w czwartej ćwiartce mówią o kontr-cykliczności 𝑆𝑎𝑚𝑜𝑧𝑎𝑡𝑟𝑢𝑑𝑛𝑖𝑒𝑛𝑖𝑒𝑖,𝑡 wobec 𝑃𝐾𝐵𝑖,𝑡 w fazie ekspansji cyklu koniunkturalnego. Źródło: Dominiak P., Lechman E., 2015, Exploring interactions between Entrepreneurship and Business Cycles, draft. Rys. 1. Samozatrudnienie w zależności od zmian PKB, reakcja procykliczna lub kontrcykliczna. 19 Analizie empirycznej poddane zostały Austria i Portugalia jako kraje o odmiennym gospodarczym znaczeniu sektora MSP. Austria sklasyfikowana została wcześniej jako gospodarka zdominowana przez sektor dużych przedsiębiorstw, o mniejszym znaczeniu MSP i firm mikro. Należy do grupy krajów o lepszej dynamice zmian PKB, gdzie ujemne tempo wzrostu PKB miało miejsce jedynie w 2009 roku. Jest też jedną z dwóch gospodarek, w której zmiany realnego PKB, zatrudnienia w sektorze MSP oraz wartości dodanej brutto wytworzonej przez ten sektor przebiegały w tym samym kierunku. Austria jest gospodarką, w której w 2013 roku nastąpił jednoczesny wzrost zatrudnienia i wartości dodanej brutto, zarówno w sektorze MSP jak i w przedsiębiorstwach dużych, w stosunku do roku 2008. Portugalię sklasyfikowano jako gospodarkę zdominowaną przez sektor MSP i mikroprzedsiębiorstwa, w związku z czym znalazła się ona w grupie krajów o gorszej dynamice wzrostu PKB. Ujemne tempo wzrostu realnego PKB utrzymywało się tam w 2009 roku oraz w latach 2011 – 2013. Zmiany temp wzrostu realnego PKB jak i liczby osób zatrudnionych w MSP oraz wartości dodanej brutto wytworzonej przez ten sektor miały w Portugalii bardzo zbliżony kierunek. Portugalia jest wśród tych gospodarek, w których w 2013 roku nastąpił jednoczesny spadek zatrudnienia i wartości dodanej brutto, zarówno w sektorze MSP jak i w przedsiębiorstwach dużych, w porównaniu z 2008 rokiem. Populacja mikroprzedsiębiorstw w Austrii jest niemal trzykrotnie mniejsza niż w Portugalii, a liczba osób zatrudnionych w firmach mikro jest dwukrotnie niższa. Natomiast zdecydowanie większa jest wydajność pracy w austriackich mikroprzedsiębiorstwach, a w związku z tym efektywność całego sektora MSP. Austria jest jedną z gospodarek o najniższym udziale samozatrudnienia w zatrudnieniu ogółem, natomiast Portugalia należy do europejskiej czołówki. Przez ostatnich 20 lat udział samozatrudnienia w zatrudnieniu całkowitym był w Austrii na stabilnym poziomie, podczas gdy w Portugalii utrzymywał się wyraźny trend spadkowy. Duże zmiany nastąpiły natomiast w austriackiej strukturze samozatrudnienia, gdzie znacząco wzrósł udział osób pracujących na własny rachunek, niezatrudniających pracowników. W Portugalii w czasie ostatnich dwudziestu lat struktura ta była stabilna - pracujący na własny rachunek stanowili większość samozatrudnionych w całym badanym okresie. Ze względu na dostępność danych okres badawczy objął lata 1996 – 2015. 20 Do przeprowadzenia analizy wykorzystano kwartalne dane pochodzące z baz danych OECD Quarterly National Accounts. W Austrii trend PKB był trendem rosnącym od pierwszego kwartału 1996 roku do czwartego kwartału 2015 roku, a więc w całym dwudziestoletnim okresie badawczym. Trend samozatrudnienia był trendem rosnącym jedynie do czwartego kwartału 2010 roku, później zaobserwowana została niewielka tendencja spadkowa (rys. 2). Źródło: Opracowanie własne na podstawie OECD Quarterly National Accounts [dostęp: 28.04.2016] Rys. 2. Trend samozatrudnienia oraz trend PKB w Austrii w latach 1996 (I kwartał) – 2015 (IV kwartał). W niektórych okresach kierunki zmian samozatrudnienia i PKB były zbliżone (np. na samym początku okresu badawczego), podczas gdy w innych momentach odchylenia od trendu samozatrudnienia i PKB przebiegały w przeciwnych kierunkach (np. 2008Q4 – 2010Q4). Jednokierunkowe odchylenia samozatrudnienia i PKB wskazują na procykliczność przedsiębiorczości, natomiast zmiany zachodzące w przeciwnych kierunkach, tak jak miało to miejsce m.in. od czwartego kwartału 2008 roku do czwartego kwartału 2010 roku, wskazują że przedsiębiorczość reaguje kontrcyklicznie na zmiany koniunktury (rys. 3). 21 Źródło: Opracowanie własne na podstawie OECD Quarterly National Accounts [dostęp: 28.04.2016] Rys. 3. Samozatrudnienie i PKB w Austrii w latach 1996 (I kwartał) – 2015 (IV kwartał) – komponenty cykliczne. Znacząca jest liczba obserwacji (na rys. 4 przedstawione jako kropki) skupionych niedaleko przecięcia linii odzwierciedlających trend samozatrudnienia oraz trend PKB (rys. 4). Obserwacje rozmieszczone są dość równomiernie we wszystkich ćwiartkach: liczba obserwacji wskazujących na procykliczność przedsiębiorczości (1Q i 3Q) wynosi 38, natomiast na jej kontrcykliczność (2Q i 4Q) wskazują 42 obserwacje (tab. 7). Źródło: Opracowanie własne na podstawie OECD Quarterly National Accounts [dostęp: 28.04.2016] Rys. 4. Odchylenia od trendu samozatrudnienia i trendu PKB w Austrii w latach 1996 (I kwartał) – 2015 (IV kwartał). 22 Tak niewielka różnica w liczbie obserwacji (4 obserwacje) nie pozwala na wyciągnięcie jednoznacznych wniosków co do reakcji przedsiębiorczości na zmieniającą się koniunkturę. Tabela 7 Wartości komponentów cyklicznych i liczba obserwacji w poszczególnych ćwiartkach w przypadku Austrii w latach 1996 (I kwartał) – 2015 (IV kwartał) 2Q 1Q PKB Samozatrudnienie PKB Samozatrudnienie Kwartał odchylenie - odchylenie odchylenie - odchylenie 1996:4 -148,29 2,32 1996:1 100,34 0,53 1997:3 -326,49 0,15 1996:2 154,44 1,33 1998:1 -87,21 0,00 1996:3 4,29 1,83 1998:3 -231,60 3,39 1997:4 6,94 0,43 1998:4 -436,06 1,52 1998:2 188,12 2,47 1999:1 -196,70 3,51 1999:3 294,32 1,62 1999:2 -27,35 3,14 2000:4 1367,71 0,07 2003:4 -1104,32 1,08 2001:1 953,46 0,98 2004:2 -628,12 0,65 2001:2 316,38 0,80 2004:3 -559,55 0,23 2006:2 149,50 3,51 2005:3 -590,34 1,60 2006:3 380,05 1,18 2005:4 -316,72 4,69 2007:3 1503,90 1,65 2006:1 -57,54 7,23 2008:2 2276,78 5,48 2008:4 -142,87 1,27 2008:3 1497,85 4,15 2009:1 -1579,59 6,54 2011:1 888,33 2,60 2009:2 -2260,09 3,28 2011:2 488,18 1,84 2009:3 -2038,11 3,42 2011:3 403,56 0,07 2009:4 -1082,75 5,10 2011:4 127,26 0,89 2010:1 -2361,63 1,18 2012:1 801,10 1,67 2010:2 -1068,86 2,66 2013:4 159,90 0,78 2010:3 -607,40 0,52 2014:1 225,28 4,15 2010:4 -301,56 3,45 2014:2 -67,10 4,22 2014:3 -241,57 3,91 2014:4 -489,98 1,67 Liczba obserwacji: 25 Liczba obserwacji: 21 3Q 4Q PKB Samozatrudnienie PKB Samozatrudnienie Kwartał Kwartał odchylenie - odchylenie odchylenie - odchylenie 1997:1 -472,77 -1,78 1999:4 610,55 -1,81 1997:2 -772,29 -1,12 2000:1 462,28 -2,39 2001:3 -118,74 -4,14 2000:2 844,12 -5,04 2001:4 -94,62 -1,51 2000:3 811,37 -6,01 2002:3 -148,00 -1,80 2002:1 145,58 -0,14 Kwartał 23 2002:4 2003:1 2003:2 2003:3 2004:1 2004:4 2005:1 2005:2 2013:1 2015:1 2015:2 2015:3 -451,54 -484,31 -838,97 -916,90 -656,26 -1004,65 -966,80 -564,70 -181,42 -118,66 -49,70 -28,62 Liczba obserwacji: 17 -4,38 -3,09 -3,38 -0,95 -0,94 -1,19 -5,28 -4,22 -9,05 -0,85 -0,92 -1,62 2002:2 2006:4 2007:1 2007:2 2007:4 2008:1 2012:2 2012:3 2012:4 2013:2 2013:3 2015:4 72,52 1094,12 1309,78 2074,70 1600,97 2602,09 334,00 353,19 42,97 103,21 32,49 39,08 Liczba obserwacji: 17 -3,70 -2,86 -4,81 -1,14 -2,36 -0,99 -3,24 -5,73 -6,69 -6,48 -2,35 -2,79 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OECD Quarterly National Accounts [dostęp: 28.04.2016] Następujące po sobie (kwartał po kwartale) obserwacje są często rozmieszczone w różnych ćwiartkach, zarówno tych mówiących o procykliczności przedsiębiorczości jak i jej kontrcykliczności. W całym okresie badawczym kilkukrotnie występowała pewna ciągłość obserwacji przypadających na daną ćwiartkę (tab. 8). Najczęściej był to okres obejmujący od 3 do 5 kwartałów. Największa liczba następujących po sobie obserwacji znajduje się w drugiej ćwiartce, wskazującej na antycykliczność przedsiębiorczości i obejmuje okres od czwartego kwartału 2008 roku do czwartego kwartału 2010 roku. Oznacza to, że w Austrii pierwszą reakcją na załamanie koniunktury jakie rozpoczęło się w 2008 roku był wzrost liczby osób samozatrudnionych, który utrzymał się przez okres ponad dwóch lat. Następnie, od 2011 roku przez okres pięciu kwartałów, obserwowano procykliczne zmiany przedsiębiorczości związane z fazą ekspansji cyklu koniunkturalnego. Obserwacje z późniejszych kwartałów rozkładają się pomiędzy ćwiartki wskazujące na procykliczność przedsiębiorczości (6 obserwacji) i jej kontrcykliczność (9 obserwacji). 24 Tabela 8 Ciągłość obserwacji w poszczególnych ćwiartkach w przypadku Austrii w latach 1996– 2015 Ćwiartka Liczba obserwacji Kwartały 1Q 2Q 4Q 1Q 3Q 3Q 2Q 4Q 2Q 1Q 4Q 2Q 3Q 3 4 4 3 5 3 3 3 9 5 3 3 3 1996:1 - 1996:3 1998:3 - 1999:2 1999:4 - 2000:4 2000:4 - 2001:2 2002:3 - 2003:3 2004:4 - 2005:2 2005:3 - 2006:1 2006:4 - 2007:2 2008:4 - 2010:4 2011:1 - 2012:1 2012:2 - 2012:4 2014:2 - 2014:4 2015:1 - 2015:3 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zawartych w tabeli 7. Liczba krótkich okresów ciągłych obserwacji jak i przypadających w tych okresach pojedynczych obserwacji przedstawiona została poniżej (tab. 9). Tabela 9 Liczba krótkich okresów ciągłej obserwacji w poszczególnych ćwiartkach w przypadku Austrii w latach 1996– 2015 2Q Krótkie okresy ciągłych obserwacji: 4 Pojedyncze obserwacje: 19 1Q Krótkie okresy ciągłych obserwacji: 3 Pojedyncze obserwacje: 11 3Q Krótkie okresy ciągłych obserwacji: 3 Pojedyncze obserwacje: 11 4Q Krótkie okresy ciągłych obserwacji: 3 Pojedyncze obserwacje: 10 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zawartych w tabeli 8. 25 Dane zaprezentowane w powyższych zestawieniach obserwacji (tab. 8, tab. 9) pozwalają przypuszczać, że istnieje pewna cykliczność przedsiębiorczości występująca w krótkim czasie obejmującym okres około jednego roku. W Austrii taka krótkookresowa ciągłość obserwacji występowała 13-krotnie (tab. 8). Widocznym jest, że najwięcej następujących po sobie obserwacji znajduje się w ćwiartce drugiej. Liczba pojedynczych obserwacji w krótkich okresach ciągłości wskazuje na występujące najczęściej kontrcykliczne zachowania przedsiębiorczości w fazie recesji cyklu koniunkturalnego. Oznacza to, że w Austrii popularne jest podejmowanie własnej działalności gospodarczej w warunkach pogorszenia koniunktury. Podsumowując, nie pozwalają na przedstawione dane dotyczące jednoznaczne zdefiniowanie gospodarki zależności Austrii pomiędzy przedsiębiorczością a zmieniającą się koniunkturą. Analiza krótkich okresów sugeruje jednak pewną cykliczność przedsiębiorczości. W krótkich okresach, przedsiębiorczość częściej reagowała kontrcyklicznie na zmiany koniunktury, ale występowały również okresy jej procyklicznych zachowań. Na kontrcykliczność przedsiębiorczości wskazywały pierwsze obserwacje po 2008 roku. Jednakże w długim okresie (tutaj - 20 lat) przedsiębiorczość zmieniała się niezależnie od zmian koniunktury, a tym samym miała charakter acykliczny w stosunku do zmian koniunktury. 26 W Portugalii trend PKB wykazywał tendencję rosnącą od pierwszego kwartału 1996 roku do pierwszego kwartału 2008 roku, a więc do momentu, który wiąże się z rozpoczęciem kryzysu finansowego. Od tego czasu do czwartego kwartału 2015 roku trend PKB miał charakter spadkowy. Trend samozatrudnienia był trendem rosnącym od początku okresu badawczego do pierwszego kwartału 2001, później widoczna była bardzo wyraźna tendencja spadkowa, która objęła pozostałe 14 lat (rys. 5). Źródło: Opracowanie własne na podstawie OECD Quarterly National Accounts [dostęp: 28.04.2016] Rys. 5. Trend samozatrudnienia oraz trend PKB w Portugalii w latach 1996 (I kwartał) – 2015 (IV kwartał). Podobnie jak w przypadku Austrii, komponenty cykliczne samozatrudnienia i PKB przebiegały w podobnych kierunkach na początku okresu badawczego (1996Q2 – 1997Q2). W całym okresie badawczym występowały obserwacje wskazujące zarówno przedsiębiorczości. na procykliczne Zauważalne były jak i kontrcykliczne zachowania zarówno prawidłowości występujące nieprzerwanie w okresie kilku kwartałów (zdecydowanie częściej przed 2008 rokiem), jak i obserwacje bardzo zróżnicowane, wskazujące niemal naprzemiennie na pro- i kontrcykliczność przedsiębiorczości (rys. 6). 27 Źródło: Opracowanie własne na podstawie OECD Quarterly National Accounts [dostęp: 28.04.2016] Rys. 6. Samozatrudnienie i PKB w Portugalii w latach 1996 (I kwartał) – 2015 (IV kwartał) – komponenty cykliczne. Obserwacje dotyczące gospodarki portugalskiej wydają się być nieco bardziej rozproszone niż te dotyczące Austrii. Mniejsze jest ich skupienie wokół przecięcia linii odzwierciedlających trend samozatrudnienia oraz trend PKB. Jednak podobnie jak w przypadku gospodarki austriackiej obserwacje są rozmieszczone dość równomiernie pomiędzy poszczególnymi ćwiartkami (rys. 7). Źródło: Opracowanie własne na podstawie OECD Quarterly National Accounts [dostęp: 28.04.2016] Rys. 7. Odchylenia od trendu samozatrudnienia i trendu PKB w Portugalii w latach 1996 (I kwartał) – 2015 (IV kwartał). 28 Liczba obserwacji wskazujących na procykliczność przedsiębiorczości (1Q i 3Q) wynosi 45, natomiast na jej kontrcykliczność (2Q i 4Q) wskazuje 35 obserwacji (tab. 10). Różnica w liczbie obserwacji jest nieco bardziej istotna niż w przypadku Austrii (różnica 4 obserwacji), jednak w dalszym ciągu jest ona zbyt mała, by umożliwić formułowanie wniosków o procykliczności lub kontrcykliczności przedsiębiorczości. Tabela 10 Wartości komponentów cyklicznych i liczba obserwacji w poszczególnych ćwiartkach w przypadku Portugalii w latach 1996 (I kwartał) – 2015 (IV kwartał) 2Q 1Q PKB Samozatrudnienie PKB Samozatrudnienie Kwartał odchylenie - odchylenie odchylenie - odchylenie 1996:1 -322,36 2,08 1998:2 25,20 28,72 1997:3 -170,90 13,97 2000:3 548,08 10,77 1998:1 -169,20 15,67 2000:4 613,44 12,21 2002:3 -18,32 13,83 2001:1 304,09 10,46 2003:1 -453,06 11,19 2001:2 500,51 39,08 2003:2 -931,21 24,18 2001:3 340,55 22,05 2003:3 -701,44 17,36 2001:4 791,87 19,90 2003:4 -604,25 11,94 2002:1 735,12 12,44 2004:1 -345,66 4,72 2002:2 417,23 29,69 2006:2 -50,45 21,52 2007:3 589,62 8,22 2009:1 -866,26 6,87 2007:4 1061,68 11,87 2009:2 -719,35 6,35 2008:1 1067,19 11,72 2009:4 -189,98 12,56 2008:2 828,71 15,32 2012:1 -174,32 4,71 2008:3 721,52 26,22 2012:2 -613,95 38,42 2008:4 122,59 11,00 2012:3 -919,85 27,78 2010:1 322,70 1,68 2013:3 -821,38 21,17 2011:2 605,75 1,31 2014:2 -204,02 20,23 2011:3 459,48 10,72 2014:3 -82,16 27,48 2015:2 613,33 45,00 2015:3 681,90 5,26 2015:4 833,08 0,41 Liczba obserwacji: 19 Liczba obserwacji: 21 3Q 4Q PKB Samozatrudnienie PKB Samozatrudnienie Kwartał Kwartał odchylenie - odchylenie odchylenie - odchylenie 1996:2 -295,97 -10,88 1998:3 136,36 -7,18 1996:3 -159,33 -8,59 1998:4 59,70 -25,80 1996:4 -417,46 -12,49 1999:1 254,60 -30,26 1997:1 -244,89 -0,61 1999:2 125,56 -17,35 1997:2 -329,05 -1,63 1999:3 162,89 -8,24 Kwartał 29 1997:4 2002:4 2004:2 2004:3 2004:4 2005:1 2005:2 2005:3 2005:4 2006:1 2006:3 2006:4 2009:3 2011:4 2012:4 2013:1 2013:2 2013:4 2014:1 -318,60 -386,82 -167,71 -317,99 -535,47 -311,66 -223,62 -607,52 -606,10 -372,85 -229,32 -9,45 -250,14 -110,06 -1509,55 -1246,13 -882,50 -330,50 -477,25 Liczba obserwacji: 24 -4,97 -25,28 -24,50 -9,79 -16,95 -16,53 -8,08 -14,15 -7,74 -14,64 -3,14 -19,71 -11,00 -23,56 -23,13 -61,05 -13,03 -5,84 -27,82 1999:4 2000:1 2000:2 2007:1 2007:2 2010:2 2010:3 2010:4 2011:1 2014:4 2015:1 132,66 753,23 244,61 423,01 536,38 694,90 877,03 891,60 688,17 135,15 398,57 -15,75 -15,26 -9,70 -20,50 -14,36 -29,92 -15,57 -11,97 -7,25 -26,40 -15,50 Liczba obserwacji: 16 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych OECD Quarterly National Accounts [dostęp: 28.04.2016] W krótkich okresach występuje tutaj nieco większa ciągłość obserwacji (występujących podobnych zmian kwartał po kwartale) niż w przypadku Austrii, jednak ma ona miejsce przed 2008 rokiem, a więc jeszcze przed rozpoczęciem kryzysu finansowego (tab. 11). Tabela 11 Ciągłość obserwacji w poszczególnych ćwiartkach w przypadku Portugalii w latach 1996– 2015 Ćwiartka Liczba obserwacji Kwartały 3Q 4Q 1Q 2Q 3Q 1Q 4Q 2Q 3Q 1Q 5 8 8 5 8 6 4 3 3 3 1996:2 - 1997:2 1998:3 - 2000:2 2000:3 - 2002:2 2003:1 - 2004:1 2004:2 - 2006:1 2007:3 - 2008:4 2010:2 - 2011:1 2012:1 - 2012:3 2012:4 - 2013:2 2015:2 - 2015:4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zawartych w tabeli 10. 30 Liczba krótkich okresów ciągłych obserwacji jak i przypadających w tych okresach pojedynczych obserwacji przedstawiona została poniżej (tab. 12). Tabela 12 Liczba krótkich okresów ciągłej obserwacji w poszczególnych ćwiartkach w przypadku Portugalii w latach 1996– 2015 2Q 1Q Krótkie okresy ciągłych obserwacji: 2 Pojedyncze obserwacje: 8 Krótkie okresy ciągłych obserwacji: 3 Pojedyncze obserwacje: 17 3Q 4Q Krótkie okresy ciągłych obserwacji: 3 Pojedyncze obserwacje: 16 Krótkie okresy ciągłych obserwacji: 2 Pojedyncze obserwacje: 12 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych zawartych w tabeli 11. Zaprezentowane dane (tab. 11, tab. 12) pozwalają przypuszczać, iż w krótkim okresie, w tym przypadku od 3 do 8 kwartałów, występuje pewna cykliczność przedsiębiorczości. Najwięcej następujących po sobie obserwacji występuje w ćwiartce pierwszej i trzeciej. W ćwiartkach wskazujących na kontrcykliczność przedsiębiorczości przypadają po dwa krótkie okresy ciągłości obserwacji (tab. 12). Liczba pojedynczych obserwacji w krótkich okresach ciągłości wskazuje na występujące najczęściej procykliczne zachowania przedsiębiorczości, zarówno w fazie ekspansji jak i w fazie recesji cyklu koniunkturalnego. Powyższe na jednoznaczne dane dotyczące zdefiniowanie gospodarki zależności portugalskiej nie pozwalają pomiędzy przedsiębiorczością a zmieniającą się koniunkturą. Podobnie jak w przypadku gospodarki Austrii, w długim okresie, zmiany przedsiębiorczości były acykliczne w stosunku do zmian koniunktury. Analiza krótkich okresów (obejmujących w tym przypadku od 3 do 8 obserwacji) sugeruje jednak pewną cykliczność przedsiębiorczości. W krótkich okresach, przedsiębiorczość częściej reagowała procyklicznie na zmiany koniunktury, ale występowały również okresy jej kontrcyklicznych zachowań. W Portugalii większa ciągłość obserwacji występowała przed 2008 rokiem. Po rozpoczęciu kryzysu finansowego trudno było wychwycić jakąkolwiek zależność, tak jak miało to miejsce w przypadku Austrii. Obserwacje z kwartałów po 2008 roku rozkładały się pomiędzy ćwiartki wskazujące na procykliczność przedsiębiorczości (13 obserwacji) i jej kontrcykliczność (15 obserwacji). 31 5. Wyniki badań oraz wnioski Głównym celem rozprawy doktorskiej była identyfikacja wpływu zmian koniunktury na sektor małych i średnich przedsiębiorstw. Dla tak sformułowanego celu przyjęte zostały trzy pytania badawcze. Pierwsze z nich dotyczyło tego, czy doświadczenia ekonomicznego i finansowego kryzysu jaki rozpoczął się w 2008 roku wskazują na większą odporność gospodarek, w których dominuje sektor MSP, aniżeli tych gdzie dominującą rolę odgrywają duże przedsiębiorstwa. Pytanie drugie brzmiało następująco: czy przedsiębiorczość, rozumiana jako liczba przedsiębiorstw, ma charakter procykliczny, kontrcykliczny czy też jej zmiany są acykliczne w stosunku do zmian koniunktury? Ostatnie, trzecie pytanie dotyczyło tego czy koniunktura wpływa w podobny sposób na sektor MSP we wszystkich badanych gospodarkach. W celu odpowiedzi na pierwsze z powyższych pytań przeprowadzono analizę, opartą na grupowaniu badanych gospodarek na podstawie kryteriów takich jak znaczenie poszczególnych klas wielkości przedsiębiorstw oraz zmiany rocznego tempa wzrostu realnego PKB. Analiza ta nie dała jednak pewnej i przekonywującej odpowiedzi na pytanie o mniejszą wrażliwość, a tym samym większą stabilność, sektora MSP na zmiany koniunktury niż w przypadku sektora przedsiębiorstw dużych. Kluczowe wnioski uzyskane w wyniku przeprowadzonej analizy, obejmującej krótki okres po załamaniu koniunktury, są następujące: Gospodarki zdominowane przez duże przedsiębiorstwa lub te, w których mają one bardzo duże znaczenie, to gospodarki o zdecydowanie lepszej dynamice PKB. Gospodarki zdominowane przez sektor MSP i mikroprzedsiębiorstwa należą do grupy krajów o gorszej dynamice PKB. Gospodarki zdominowane przez duże przedsiębiorstwa lub te, w których odgrywają one bardzo dużą rolę, ponad dwukrotnie częściej odnotowywały wzrosty realnego PKB, liczby osób samozatrudnionych w MSP oraz wartości dodanej brutto wytworzonej w tym sektorze. Poprawa stanu sektora MSP nastąpiła wyłącznie w gospodarkach zdominowanych przez duże przedsiębiorstwa lub o ich bardzo dużym znaczeniu. 32 Uzyskane wyniki nie wskazują na potwierdzenie mniejszej wrażliwości sektora MSP na recesję niż sektora przedsiębiorstw dużych. Gospodarki zdominowane przez MSP wyraźnie gorzej przechodziły fazę złej koniunktury po 2008 roku. Jednocześnie powyższe wnioski nie stanowią silnego poparcia dla stwierdzenia, iż sektor małych i średnich przedsiębiorstw okazał się być bardziej wrażliwy na recesję niż sektor dużych przedsiębiorstw. Można jedynie stwierdzić, że w krajach zdominowanych przez MSP, sektor ten nie okazał się lepszym stabilizatorem koniunktury niż w pozostałych analizowanych gospodarkach. Druga z przeprowadzonych analiz miała na celu odpowiedź na dwa pozostałe pytania badawcze i opierała się na poszukiwaniu wzajemnej relacji pomiędzy zmianami koniunktury, wyrażonej zmianami realnego PKB, a przedsiębiorczością mierzoną liczbą osób samozatrudnionych. Jej celem było zweryfikowanie czy przedsiębiorczość ma charakter procykliczny, kontrcykliczny czy też jej zmiany są acykliczne w stosunku do zmian koniunktury. Celem analizy było również zbadanie czy w badanych gospodarkach koniunktura wpływa na przedsiębiorczość w podobny sposób. Dlatego też, analizie poddano gospodarki o skrajnie odmiennej roli sektora MSP – Austrię i Portugalię. Główne wnioski uzyskane w wyniku przeprowadzonej analizy, obejmującej powyższe gospodarki w dwudziestoletnim okresie badawczym, są następujące: Zarówno w Austrii jak i w Portugalii liczba obserwacji wskazujących na procykliczność przedsiębiorczości jak i jej kontrcykliczność jest zbliżona, co nie pozwala na jednoznaczne zidentyfikowanie wpływu zmian koniunktury na przedsiębiorczość. Zarówno w Austrii jak i w Portugalii zaobserwowana została cykliczność przedsiębiorczości występująca w krótkich okresach, na którą wskazuje pewna ciągłość obserwacji przypadających w danej ćwiartce. Ciągłość obserwacji wskazujących na pro- lub kontrcykliczne zachowania przedsiębiorczości w Austrii występowała 13-krotnie, obejmując okresy od 3 do 5 kwartałów. W Portugalii wystąpiło 10 okresów ciągłości obserwacji obejmujących od 3 do 8 kwartałów. W Austrii okresy ciągłości obserwacji jak i liczba pojedynczych obserwacji w tych okresach, wskazują, że w krótkim okresie, dominują kontrcykliczne 33 reakcje przedsiębiorczości na zmieniającą się koniunkturę. Oznacza to, że w Austrii samozatrudnienie podejmowane jest częściej w warunkach pogorszenia koniunktury. Ciągłość obserwacji w Austrii wystąpiła, m.in., w czasie pierwszych dwóch lat po rozpoczęciu kryzysu z 2008 roku. Obserwacje te wskazywały na kontrcykliczne zachowania przedsiębiorczości w czasie recesji, co pozwala przypuszczać, że wzrost liczby osób samozatrudnionych związany był z brakiem innych możliwości zawodowych. Następnie, od 2011 roku przez okres pięciu kwartałów, obserwowano procykliczne zmiany przedsiębiorczości związane z fazą ekspansji cyklu koniunkturalnego. Obserwacje z późniejszych kwartałów rozkładają się pomiędzy ćwiartki wskazujące na procykliczność przedsiębiorczości (6 obserwacji) i jej kontrcykliczność (9 obserwacji). W Portugalii okresy ciągłości obserwacji jak i liczba pojedynczych obserwacji w tych okresach, wskazują, że w krótkim okresie, dominują procykliczne zachowania przedsiębiorczości. Oznacza to, że wraz z poprawą koniunktury wzrasta liczba osób samozatrudnionych, zaś recesja powoduje spadek zainteresowania samozatrudnieniem. W Portugalii większa ciągłość obserwacji występowała przed 2008 rokiem. Po rozpoczęciu światowego kryzysu ustalenie porządku obserwacji nie jest możliwe, a liczba obserwacji wskazujących na pro- i kontrcykliczne zachowania przedsiębiorczości jest zrównoważona. Obserwacje z kwartałów po 2008 roku rozkładały się pomiędzy ćwiartki wskazujące na procykliczność przedsiębiorczości (13 obserwacji) i jej kontrcykliczność (15 obserwacji). W Austrii odchylenia samozatrudnienia od trendu są mniejsze niż odchylenia PKB, co może oznaczać, że siła oddziaływania koniunktury na przedsiębiorczość jest stosunkowo niewielka. W Portugalii odchylenia samozatrudnienia od trendu są znacznie większe niż odchylenia PKB, co pozwala przypuszczać, że siła oddziaływania koniunktury na przedsiębiorczość jest dość istotna. 34 Przeprowadzona analiza nie pozwala na jednoznaczne zidentyfikowanie wpływu zmian koniunktury na przedsiębiorczość. Mimo, iż Austria i Portugalia są gospodarkami tak zróżnicowanymi pod względem znaczenia sektora MSP jak i dynamiki zmian PKB, w każdej z nich, w długim okresie, relacja pomiędzy liczbą obserwacji wskazujących na procykliczność i kontrcykliczność przedsiębiorczości jest niemal zrównoważona. W związku z tym, można stwierdzić, że w badanych krajach, w długim okresie, zmiany przedsiębiorczości mają charakter acykliczny w stosunku do zmian koniunktury, co wynika zapewne z wpływu innych czynnków determinujących rozwój sektora MSP. W krótkich okresach, zarówno w Austrii jak i w Portugalii zaobserwowano pewną cykliczność przedsiębiorczości. W Austrii zmiany przedsiębiorczości miały najczęściej charakter kontrcykliczny w stosunku do zmian koniunktury (w tym również po 2008 roku), natomiast w Portugalii, w krótkich okresach, dominowały zachowania procykliczne. Uzyskane wyniki nie umożliwiają jednak formułowania pewnych odpowiedzi na pytanie czy w badanych gospodarkach koniunktura wpływa na przedsiębiorczość w podobny sposób. 35 BIBLIOGRAFIA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. Audretsch D. B., 2002, Entrepreneurship: A survey of literature, Prepared for the European Commission, Enterprise Directorate General. Bławat Fr., 2003, Przedsiębiorca w teorii przedsiębiorczości i praktyce małych firm, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk. Burns P., 2010, Entrepreneurship and Small Business, Start-up, growth and maturity, Palgrave Macmillan. Carree M.A., 2002, Does Unemployment Affect the Number of Establishment? A Regional Analysis for U.S. States, “Regional Studies”, vol. 36, nr 4. Carree M. A., Stel van A., Thurik R., Wennekers S., 2002, Economic Development and Business Ownership: An Analysis Using Data of 23 OECD Countries in the Period 1976 – 1996, Small Business Economic, vol. 19, nr 3. Congregado E., Golpe A. A., van Stel A., 2012, The “recession-push” hypothesis reconsidered, International Entrepreneurship and Management Journal, vol. 8, nr 3. Dominiak P., 2005, Sektor MSP we współczesnej gospodarce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Dominiak P., Lechman E., 2015, Exploring interactions between Entrepreneurship and Business Cycles, draft. Faria J. R., Cuestas J. C., Gil-Alana L, 2009, Unemployment and entrepreneurship: A cyclical relation? Economic Letters, vol. 105, nr 3; Hartog C., Parker S. C., van Stel A., Thurik R., 2010, The Two-Way Relationship Between Entrepreneurship and Economic Performance, EIM Research Report, Zoetermeer. Hodrick R. J., Prescott E. C., 1997, Postwar US business cycles: an empirical investigation, Journal of Money, Credit and Banking, vol. 29, nr 1 [w:] Exploring interactions between Entrepreneurship and Business Cycles, 2015, Dominiak P., Lechman E., draft. Iversen J., Jorgensen R., Malchow-Moller N., 2008, Defining and measuring entrepreneurship, Foundations and Trends in Entrepreneurship, vol. 4, nr 1. Julien P. A., 1990, Vers une Typologie Multicriteres des PME [Moving Towards a Multicriteria Typology for SMEs] [w:] Specificity and Denaturing of Small Business, 2005, O. Torres, P. A. Julien, International Small Business Journal, vol. 23, nr 4. Koellinger P. D., Thurik R., 2012, Entrepreneurship and the Business Cycle, Review of Economics and Statistics, vol. 94, nr 4. Kokocińska M., 2012, Małe i średnie przedsiębiorstwa w gospodarkach europejskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań. Parker S. C., 2009, The Economics of Entrepreneurship, Cambridge University Press, Cambridge. Parker S.C., 2012, Entrepreneurship and the business cycle: evidence and implications for policymakers, [w:] Swedish Economic Forum Report, Stockholm. Piasecki B., 2002, Przedsiębiorczość i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w XXI wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Senderovitz M., 2009, How are SMEs defined in current research?, AGSE; Edinbourgh Group, 2013, Growing the global economy through SMEs, Edinbourgh. Torres O., 2003, Thirty Years of Research into SMEs: A field of trends and counter-trends. Cahiers de recherché, EM Lyon, nr 6. Torres O., Julien P.A., 2005, Specificity and denaturing of Small Business, International Small Business Journal, vol. 23, nr 4. Van Stel A., Wennekers S., Scholman G., 2014, Solo self-employed versus employer entrepreneurs: determinants and macro-economic effects in OECD countries, Panteia, Zoetermeer. Wennekers S., Thurik R., 1999, Linking Entrepreneurship and Economic Growth, Small Business Economics, vol. 13, nr 1. 36
