Wybrane, konstytucyjne prawa człowieka niepełnosprawnego

Transkrypt

Marek Mariusz Tytko (UJ)
WYBRANE, KONSTYTUCYJNE PRAWA CZŁOWIEKA
NIEPEŁNOSPRAWNEGO
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej jest najwyższym, najważniejszym
aktem prawnym w naszej Ojczyźnie, co ma uzasadnienie historyczne. Tradycja polskiego konstytucjonalizmu1, jest bogata w „ustawy najwyższe” lub ich
odpowiedniki. Warto przypomnieć tylko Ustawę Rządową, czyli Konstytucję 3
Maja z 1791 r.2, Konstytucję Marcową z 1921 r., Ustawę Konstytucyjną, czyli
Konstytucję Kwietniową, uchwaloną przez Sejm 26 stycznia 1934 r., podpisaną przez Prezydenta 23 kwietnia 1935 r.3, czy też obecną Konstytucję z dnia
2 kwietnia 1997 r. W naszym kraju bywały także tzw. „konstytucje”, narzucane
nam przez zaborców, przez obcych władców, nie wynikające wcale z suwerennych decyzji Polskiego Narodu. Do owych „konstytucji” należały m. in.
Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1809 r., narzucona przez francuskiego
cesarza Napoleona I, Konstytucja Królestwa Polskiego z 1816 r., narzucona
przez cara rosyjskiego Aleksandra I, czy Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 22 lipca 1952 r., narzucona przez sowieckiego dyktatora Józefa
Stalina, na której tekście nanosił on osobiście poprawki.
Przedmiotem niniejszego studium jest Konstytucja obecnie obowiązująca,
jej zapisy dotyczące osób niepełnosprawnych oraz implikacje z owych zapisów wynikające dla tychże osób. Pytać należy: 1) jaki obraz człowieka jest
prezentowany (explicite oraz implicite) w Konstytucji? 2) Jakie wartości są
w niej zawarte (explicite, implicite)? 3) Jakie walory wychowawcze niesie ona
ze sobą (explicite, implicite) i co z jej tekstu (bezpośrednio lub pośrednio)
wynika dla wychowania? W szczególności natomiast można owe pytania za1
Por. B. Szlachta. Konstytucjonalizm. W: Encyklopedia „Białych plam”. T. 10. Wyd. Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne: Radom 2003 s. 79-82.
2
Por. J. Ziółek. Konstytucja 3 Maja. W: Encyklopedia „Białych plam” s. 74-79.
3
Por. B. Szlachta. Konstytucja Kwietniowa. W: Encyklopedia „Białych plam” s. 70-74.
178
węzić do pytań o osoby niepełnosprawne, np. do tego, jakie prawa ludzkie są
im gwarantowane? jakie wartości ludzkie są im tam ukazywane? jakie skutki
wychowawcze stąd dla nich wynikają?
Człowiek, wartości wychowanie, jak to ujął krakowski pedagog i filozof
Władysław Cichoń4, ostatni uczeń Romana Ingardena, są trzema aspektami,
na które powinna zwracać uwagę teologia, filozofia i pedagogika, kiedy mówią
o czlowieku. Antropologia, aksjologia i teoria wychowania są ze sobą ściśle
połączone (implikatywnie). Z antropologii wynika aksjologia, a z kolei z aksjologii i antropologii – teoria wychowania. Nie może być inaczej, skoro to
pytanie: kim jest człowiek? prowadzi do pytania: jakie wartości (dobra) uznaje
i realizuje człowiek? oraz do pytania: jakie wartości (dobra), uznane i realizowane, prowadzą do prawidłowego wychowania (uformowania, ukształtowania
kulturowego) człowieka, czyniąc go przez owe wartości (dobra) „bardziej”
człowiekiem? Wychowanie wszak polega na budowaniu „człowieka w człowieku”, a „budowanie” to dotyczy także osób niepełnosprawnych.
Przypatrzeć się należy polskiej Konstytucji od strony antropologicznoaksjologiczno-pedagogicznej. Dla odczytania ‘ducha’ (intencji) Prawodawcy,
a nie tylko ‘litery’ dosłownie traktowanego tekstu prawnego, należy wpierw
przyjrzeć się tzw. Preambule do Konstytucji, w której zawarte są ogólne wskazówki do odczytania intencji Ustawodawcy. W analizach konstytucyjnych nie
można pominąć Preambuły, bo to jest klucz do całości prawa. Tekst Preambuły ukierunkowuje nasze myślenie, odsyła do określonych tradycji kulturowych, cywilizacyjnych, podpowiada generalne zasady kulturowe, pomocne
przy odczytywaniu tekstu poszczególnych artykułów prawnych czy ustępów
w kontekście całościowym.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.5, która
została zatwierdzona w demokratycznym referendum w maju 1997 r. przez
polskich obywateli, niesie ze sobą określone intencje (prawne, antropologiczne, aksjologiczne, pedagogiczne) Ustawadawcy-Parlamentu (Zgromadzenia
Narodowego), czyli Sejmu i Senatu. Poniżej analizuje się obecny stan faktyczny, a nie stan prawny, jaki mógłby być, gdyby np. wprowadzono w 2007 r.
4
W. Cichoń. Wartości, człowiek, wychowanie. Zarys problematyki aksjologiczno-wychowawczej. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wyd. 1. Kraków 1996.
5
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dz. U. z 1997 r. nr 78
poz. 483.
179
poprawkę konstytucyjną o całkowitej ochronie życia ludzkiego od poczęcia do
naturalnej śmierci.
Już na tym przykładzie widać, jak ważna jest realistyczna antropologia
w Konstytucji, jak ważne jest ujmowanie obrazu człowieka w pełnej perspektywie realistycznej, a nie w zawężającej człowieczeństwo perspektywie redukcjonistycznej, nie liczącej się z godnością człowieka w różnych etapach
życia ludzkiego. Każdy człowiek jest człowiekiem w pełni a więc człowiek
niepełnosprawny jest człowiekiem w pełni nie dlatego, że tak uchwalił Parlament poprzez prawo stanowione („umowa społeczna”), ale dlatego, że bycie
człowikiem jest prawem natury, wynika z przyrodzonego prawa moralnego,
z naturalnej godności ludzkiej. Warto przyjrzeć się elementom antropologii
prezentowanej przez tekst Konstytucji, który nie jest doskonały.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. rozpoczyna się Preambułą, w której czytamy6 m. in.: „W trosce o byt i przyszłość
naszej Ojczyzny, odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie, my, Naród Polski – wszyscy obywatele
Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga, będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie posiadający tej wiary, a te uniwersalne
wartości wywodzący z innych źródeł, równi w prawach i w powinnościach
wobec dobra wspólnego – Polski, wdzięczni naszym przodkom za ich pracę,
za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach,
nawiązując do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej,
zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego dorobku (...), pomni gorzkich doświadczeń z czasów, gdy
podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane,
pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie, a działaniu instytucji
publicznych zapewnić rzetelność i sprawność, w poczuciu odpowiedzialności
przed Bogiem lub przed własnym sumieniem, [my, Naród Polski] ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla
państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu
władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej
6
W nawiasach kwadratowych podano dopowiedzenia autora niniejszego artykułu
(M. M. T.). Pogrubienia (wytłuszczenia) czcionki w tekście Konstytucji pochodzą od autora niniejszego artykułu (M. M. T.).
180
uprawnienia obywateli i ich wspólnot. Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej
Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali, [my, Naród Polski] wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, jego [człowieka] prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi,
a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej
Polskiej”7.
Preambuła odsyła do określonych rzeczywistości kulturowych (a nie do
określonych „tekstów” czy „kontekstów”, bo sama jest tekstem podstawowym, usiłującym zrozumieć i poznawczo uporządkować rzeczywistość kulturową w określonych granicach nie tylko prawnych). To rzeczywistość „realna”, a nie – jakikolwiek inny „tekst” pisany, jest kulturowym odniesieniem dla
Konstytucji III RP (i dla każdej innej, rzeczywistej konstytucji państwa). Realizm konstytucyjny odwołuje się do pamięci i do tożsamości Narodu Polskiego
jako do zbiorowego suwerena, który formalnie Konstytucję tę ustanawia („my,
Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej Polskiej (...) ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla państwa”). Formalnie także „my, Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej Polskiej” „wzywamy” „wszystkich” tych, „którzy dla dobra Trzeciej
Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali”, m. in. „aby czynili to, dbając
o zachowanie przyrodzonej godności człowieka”, „a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej”. U podstawy
Konstytucji III RP stoi zatem, expressis verbis wyrażone prawo naturalne, czyli przyrodzone prawo człowieka, którego to prawa natury człowiek nie ustanowił, lecz które to prawo jest realne, bo istnieje realnie. Konstytucja zatem tylko
przyjmuje do wiadomości to prawo naturalne jako istniejące i przyjmuje je do
stosowania, jako niezbywalne prawo podstawowe, wynikające z samej natury
(przyrody), a nie z ustanowienia ludzkiego (umowy nadnaturalnej, czyli tzw.
„umowy społecznej”, wynikającej z idealizmu filozoficznego). Konstytucja
bynajmniej nie ustanawia owego prawa naturalnego, tylko stwierdza, że ono
rzezywiście istnieje w naturze. Konstrycja wychodzi realistycznie od prawa
natury, jako od fundamentu dla prawa (łac. principia naturae). Realistyczne.
prawnonaturalne podejście w polskiej Konstytucji jest istotne, nie ma w ustawie zasadniczej tzw. konstruktywizmu (podejścia konstruktywistycznoprawnego, redukcjonistycznego, relatywistycznego, wynikającego ze spekulacji
7
Konstytucja, Praembuła.
181
idealizmu filozoficznego, negującego pierwotny i oczywisty fakt istnienia prawa natury i przyrodzonej godności człowieka, w to miejsce wprowadzającego
dowolne konstrukcje-fantazmaty ideologiczne). Prawnonaturalny fundament
polskiej Konstytucji jest najważniejszy, jak się okazuje, dla ochrony wszystkich obywateli polskich, szczególnie dla osób niepełnosprawnych, którym nic
nie może odebrać przyrodzonej godności ludzkiej, żadna konstruktywistyczna
formuła prawna, opierająca się na idealizmie filozoficznym (czy na wyrastającej z niego ideologii). Źródłem podstawowym dla wyprowadzenia praw Konstytucji jest sama pierwotna rzeczywistość naturalna, na której buduje kultura,
a nie wtórna, sztuczna umowa społeczna, która pomijałaby prawo naturalne,
naturę ludzką, przyrodzone aspekty czlowieczeństwa, naturalne prawo moralne ludzkości („ogólnoludzkie wartości”).
W cytowanej w obszernym fragmencie Preambule można zauważyć następujące odesłania antropologiczne (antropologia kulturowa, antropologia
filozoficzna, antropologia pedagogiczna). Po pierwsze, chodzi o Naród – rozumiany jako ogół obywateli, czyli jako wszyscy członkowie polskiej społeczności kulturowej. Jest to kulturowe rozumienie narodu, a nie – rasowe, nie
ma mowy o więzach krwi, rasie czy tp. Członkami narodu polskiego są wszyscy obywatele Polski, którzy mają wspólny język, kulturę, historię, a przez to
mają wspólną pamięć i tożsamość kulturowo-narodową, niezależnie od tego,
skąd wywodzą się ich korzenie (w sensie etnicznym). Po drugie, chodzi o dobro wspólne, Polskę. Dobro wspólne rozumiane jest tu jako naturalna całość kulturowa, jako nadrzędna wspólnota osób (wszystkich obywateli). Owo
dobro wspólne jest w preambule rozumiane dwojako: a) jako kultura polska
(Polska) urzeczywistniona w narodzie, czyli wspólnie, we wszystkich obywatelach razem wziętych, nadto w każdym z obywateli z osobna, b) jako Państwo Polskie, które jest tylko narzędziem (także dobrem wspólnym) w rękach
suwerennego Narodu Polskiego (również dobra wspólnego). W Konstytucji
można dostrzec rys personalistyczny, który jest charakterystyczny dla kultury polskiej i w ustawie zasadniczej także się przejawił. Jednocześnie zwraca
się uwagę na dobro wspólne – [1] cel: społeczność, wspólnotę oraz podporządkowane tejże wspólnocie [2] państwo, czyli środek służący wspólnemu
celowi, tj. Narodowi, istnieniu Narodu – z drugiej strony jednak, wskazuje
się na indywidualną osobę, na każdego obywatela, jako na podmiot równie
ważny dla istnienia dobra wspólnego (Narodu). Antropologia personalistyczna
uwzględnia dwa równorzędne aspekty (wspólnotę i osobę) człowieczeństwa,
182
przy czym równoważy niezbywalne prawa człowieka-jednostki (osoby-obywatela) i prawa społeczności (wspólnoty osób, społeczności obywateli). Nie
wyklucza nikogo z udziału w społeczności osób (z dobra wspólnego), np. nie
wyklucza osób niepełnosprawnych, ubezwłasnowolnionych, chorych. Owa
‘powszechność’ dobra wspólnego jest cechą „rzeczy pospolitej”, czyli „rzeczy
powszechnej”, która jest zawarta w rdzeniu nazwy państwa: ‘Rzeczpospolita’. Warto zwrócić uwagę, że żadne inne państwo na świecie nie ma w swojej
nazwie terminu: „rzecz pospolita”. Są różne ‘republiki’ w świecie, ale tylko
jedna ‘Rzeczpospolita’. Przyjęcie tej nazwy zawdzięczamy pierwszemu Naczelnikowi odrodzonego Państwa Polskiego – Józefowi Piłsudskiemu, który
nalegał i zabiegał, aby pozostawiono tę właśnie nazwę jako typowo polską,
niepowtarzalną, oryginalną. I tę tradycję przejęła od Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej także Trzecia Rzeczypospolita (mowa jest wprost o stosowaniu
konstytucji „dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej”). W Konstytucji zapisano:
„nawiązując do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej”.
Mowa jest także o ciągłości historycznej Narodu Polskiego: od przeszłości,
poprzez teraźniejszość, aż po przyszłość. Naród Polski to nie tylko ci, którzy
obecnie żyją, lecz to także wszyscy ci obywatele przynależący do kultury polskiej, Polacy, których już nie ma, bo umarli, i ci, których jeszcze nie ma, bo się
jeszcze nie urodzili. Mowa jest wszak o tym, że jesteśmy „wdzięczni naszym
przodkom (...) za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach”, jak i o tym, że jesteśmy „zobowiązani, by
przekazać przyszłym pokoleniom, wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego
dorobku”. W ten sposób zaznaczono ciągłość Narodu Polskiego. Do najlepszych tradycji chrześcijańskich Narodu Polskiego należy też dbanie o osoby
niepełnosprawne, co znalazło zresztą odbicie w dalszym ciągu tekstu Konstytucji (zasada ochrony słabszego). Antropologia realistyczna liczy się [1] z rzeczywistością ponadtysiącletniego, chrześcijańskiego dziedzictwa narodowego
Polaków i [2] z rzeczywistością ogólnoludzkiego dziedzictwa przyrodzonego
każdemu z ludzi, (chodzi o wartości wpólne wszystkim ludziom, tj. wszystko
to, co nie przynależy tylko do jakiejś jednej kultury narodowej czy tylko do
jakiejś jednej cywilizacji, a więc chodzi de facto o prawo naturalne, naturalne
prawo moralne, wpisane w człowieczeństwo jako takie, obecne u ogółu ludzi, u każdego człowieka z osobna, nazywane w Konstytucji „wartościami
ogólnoludzkimi”). Konstytucja pragnie nie tylko uchwycić antropologiczną
rzeczywistość kulturową, ale także pouczyć realnie o chrześcijańskim i czysto
183
ludzkim aspekcie wspólnoty narodowej, tworzącej własną, oryginalną kulturę
od tysiąclecia. Bóg oraz sumienie ludzkie są źródłami wartości (dóbr), na które
powołano się w Konstytucji III RP. Obywatele polscy (Naród Polski ustanawiający Konstytucję) jako ludzie natomiast są odpowiedzialni „przed Bogiem
lub przed własnym sumieniem”, jak to ujęła Preambuła w ‘kompromisowej’
formule prawnej8.
Antropologia chrześcijańska i antropologia świecka spotykają się ze sobą
w wyniku zawartego ‘kompromisu’ konstytucyjnego, mającego doprowadzić
do znalezienia wspólnych wartości przyjmowanych przez obywateli, jednak
dla rzeczywistych źródeł naturalnych praw ludzkich nie ma owo prawo stanowione (Konstytucja) znaczenia, bo niezależnie od stanowionego, umownego
zapisu, wszelkie dobra (bezpośrednio lub pośrednio) pochodzą z natury, a prawa ludzkie, jako naturalne dobra niezbywalne, są przyrodzone, naturalne. Nie
ma znaczenia, że jedni ludzie uznają owe prawa naturalne za pochodzące od
Boga (przez sumienie ludzkie, przez które przemawia głos Boga w człowieku), a inni ludzie uznają owe prawa za pochodzące od człowieka (z sumienia
ludzkiego) lub z innego źródła. Rzeczywistość wskazuje na prawdziwe źródło
praw człowieka, niezależnie od tymczasowych postanowień prawnych, jakimi
są czasowo obowiązujące konstytucje (prawo „przygodne”). Dla osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych w Polsce oznacza to zakorzenienie w prawie
naturalnym, przyrodzonym, niezależnie od prawa stanowionego. Każdy obywatel może powołać się na prawo naturalne, w imię przyrodzonej godności
ludzkiej, nawet jeśli Konstycja nie stanowi o czymś, co jest przyrodzone,
w sposób oczywisty czysto ludzkie.
W cytowanym, istotnym fragmencie Preambuły można uchwycić następujące odesłania aksjologiczne: Bóg jako pierwotne źródło wartości, sumienie
jako wtórne źródło wartości, a następnie następujące wartości (dobra), takie
jak: prawda, sprawiedliwość, dobro i piękno. W sekwencji konstytucyjnej:
‘prawda, dobro, piękno’ – widać strukturę klasycznej filozofii bytu (metafizyki, czyli nauki o bycie) w wersji starożytnej i średniowiecznej (transcendentalia: dobro, prawda, piękno), jak i nowsze wpływy filozoficzne, tj. filozofia
postkantowska XIX w. (R. H. Lotze, który do transcendentaliów zaliczył, prócz
8
Konstytucja nie zabezpiecza dobra wspólnego (rzeczy wspólnej, „rzeczy pospólnej”, jak
pisał bł. Wincenty Kadłubek, czyli Rzeczy Pospolitej) przed nihilizmem antropologicznym i aksjologicznym, przez ww. kompromis w Preambule wyprowadzający źródło prawa z alternatywy:
Bóg lub człowiek.
184
trzech ww., także m. in. miłość, sprawiedliwość, wolność i pokój). Konstytucja
mówi o „uniwersalnych wartościach” (dobru, prawdzie, pięknie i sprawiedliwości). W odniesieniu do ludzi niepełnosprawnych ww. powszechne wartości
mają szczególne znaczenie, wszak dotyczą ich także jako osób (prawo każdego niepełnosprawnego człowieka – do prawdy, piękna, dobra i sprawiedliwości). Wśród wartości Konstytucja wymienia: wiarę („wierzący w Boga”), równość (w prawach i powinnościach), dobro wspólne, wdzięczność, pracowitość,
waleczność, niepodległość, ofiarność, zakorzenienie, tradycję, (dziedzictwo,
historyczność, tj „tysiącletni dorobek”, pamięć), polskość („dobro wspólne –
Polska”), obowiązek, doświadczenie, wolność, rzetelność, sprawność, odpowiedzialność (poczucie odpowiedzialności), współdziałanie, dialog społeczny, pomocniczość, godność, solidarność, poszanowanie. Do wszystkich ww.
wartości (dóbr) w Polsce mają odpowiednio prawo także niepełnosprawni, to
wynika z Konstytucji. Nie można pominąć ludzi nie w pełni sprawnych w jakimkolwiek zakresie aksjologicznym, zapisanym konstytucyjnie.
W aksjologicznym ujęciu Ustawodawca wskazał na ważne zasady dotyczące dobra wspólnego (Rzeczypospolitej, Polski): 1) zasadę pomocniczości
państwa względem obywateli (osób) i zasadę pomocniczości wspólnot osób
(obywateli), bo państwo jest dla obywateli, a nie tylko obywatele dla państwa czy dla wspólnoty), 2) zasada przyrodzonej godności osoby każdego
człowieka, 3) zasada prawa każdego człowieka do wolności, 4) zasada obowiązku solidarności (każdej osoby i każdej wspólnoty) z innymi ludźmi, 5)
zasada poszanowania zasad konstytucyjnych przez osoby i wspólnoty ludzkie,
w szczególności zaś wyeksponowana expressis verbis zasada „poszanowania
wolności i sprawiedliwości”, 6) zasada współdziałania władz (między sobą
dla dobra wspólnego), 7) zasada dialogu społecznego między społecznościami
a władzami oraz między poszczególnymi wspólnotami, 8) zasada rzetelności
i sprawności działania instytucji publicznych, 9) zasada równości praw obywateli (wobec wspólnoty, wobec państwa), 10) zasada równości obowiązków
(równości powinności) obywateli wobec państwa i wobec innych obywateli,
11) zasada (zobowiązanie) transmisji wartości (dóbr) polskiej kultury przyszłym pokoleniom (zasada edukacji wspólnoty narodowej), 12) zasada trwałego zagwarantowania praw obywatelskich (praw osób), tj zasada niełamania praw człowieka (praw ludzkich). Wszystkie te ogólne zasady są zawarte
w Preambule w takiej czy innej formie. Powyższe, ogólne zasady, mające zawsze związek z wartościami (dobrami) mają szczególne znaczenie dla osób
185
zarówno pełnosprawnych, jak i niepełnosprawnych. Każdą z tych zasad ogólnych można odnieść do każdej z wartości (do każdego z dóbr), wymienionych
przez Konstytucję, aby móc na zasadzie logicznego wynikania wyprowadzać
implikatywnie prawidłowe wnioski przy wyjaśnieniu praw szczegółowych,
zawartych w poszczególnych artykułach Konstytucji. To jest ważne, ponieważ
Konstytucja stanowi, że jej zapisy mają zastosowanie prawne bezpośrednie.
o ile nie zapisano inaczej.
W cytowanym fragmencie Preambuły można odnaleźć także elementy odsyłające do wątków wychowawczych. W szczególności zwraca uwagę wychowawczy obowiązek transmisji dziedzictwa kulturowego od przeszłości przez
teraźniejszość ku przyszłości („my, Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej” jesteśmy „zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom
wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego dorobku”). Do wychowania odnosi
się także punkt mówiący o „zasadzie pomocniczości [państwa] umacniającej
uprawnienia obywateli i ich wspólnot”. Chodzi m. in. o pomocnicze umocnienie praw podstawowych (i powinności podstawowych), co implikuje wychowanie obywateli do demokracji, do poznania praw oraz poznania powinności,
do nauczenia obywateli ich praw i obowiązków. Wychowawczy aspekt posiada wezwanie do zadbania „o zachowanie przyrodzonej godności człowieka”
przez tych, którzy Konstytucję dla dobra wspólnego będą stosowali, a więc
jest to wezwanie nie tylko do sądów, wszelkich służb publicznych, ale także
do nas wszystkich (edukacja permanentna i powszechna o rzeczywistych prawach i rzeczywistych powinnościach człowieka). W zakresie osób niepełnosprawnych implikuje to nasze powszechne zadbanie o poszanowanie przyrodzonej godności ludzkiej osób dotkniętych rozmaitymi deficytami, defektami,
ich edukację w możliwym zakresie co do ich praw, wolności i powinności.
Ponadto zapis z Preambuły oznacza obowiązek solidarności z innymi (także z osobami niepełnosprawnymi). To także jest dziedzictwo polskie (dbanie
o niepełnosprawnych jest cechą polskiej kultury jako kultury chrześcijańskiej).
Do edukacyjnego przekazania następnym pokoleniom tego dziedzictwa „godności” i „solidarności” z innymi ludźmi (słabszymi) jesteśmy zobligowani nie
tylko konstytucyjnie, ale wprost jako ludzie (elementarny humanizm ogólnoludzki, moralne wartości ogólnoludzkie). Omówione implikacje antropologiczne, aksjologiczne, wychowawcze znajdują swoje wybiórcze rozwinięcie,
uszczegółowienie w poszczególnych artykułach konstytucyjnych, które są
konsekwencją przyjęcia konkretnej antropologii, aksjologii i pedagogii spo-
186
łecznej w ustawie zasadniczej. Pamiętając o Preambule, poniżej omówiono
niektóre, wybrane artykuły Konstytucji III RP, istotne, zdaniem autora, dla
praw osób niepełnosprawnych w Polsce.
Źródłem Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej jest suwerenny Naród
Polski (źródło pierwotne to naród, który z natury rzeczy jest suwerenem), ale
istnieją tzw. wtórne „źródła prawa”, czyli źródła prawa stanowionego wtórnie.
Prawa wtórne opierają się na Konstytucji jako na źródle pierwszym (najważniejszym). W Konstytucji Rozdział III pt. Źródła prawa stanowi jednak, że
istnieją określone (a więc wtórne wobec Narodu) źródła prawa, wymienia je
po kolei i nazywa.
„Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej
są: [1] Konstytucja, [2] ustawy, [3] ratyfikowane umowy międzynarodowe
oraz [4] rozporządzenia”9. Ponadto „Źródłami powszechnie obowiązującego
prawa Rzeczypospolitej Polskiej są na obszarze działania organów, które je
[prawo] ustanowiły, [5] akty prawa miejscowego”10. Gradacja ważności stanowionych aktów prawnych jest wskazana przez kolejność ich wymienienia
przez Ustawodawcę. Również w odniesieniu do prawa powszechnego i miejscowego, dotyczącego osób niepełnosprawnych w Polsce, mają zastosowanie kolejno wymienione rodzaje aktów prawnych (prawo wtórne, stanowione
w wyniku umowy społecznej). Trzeba jednak pamiętać, że istnieje prawo naturalne, które jest prawem przyrodzonym człowiekowi, wynikającym z natury,
i do tego prawa przede wszystkim mogą się odwoływać obywatele, także osoby
niepełnosprawne (np. niezbywalna godność ludzka osób niepełnosprawnych).
Konstytucja stanowi, w duchu słów bł. Wincentego Kadłubka, że „Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli”11, a więc
także jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli pełnosprawnych i niepełnosprawnych, tj. niepełnosprawni tworzą tak samo, jak pełnosprawni, dobro
wspólne Rzeczypospolitej, o czym nie należy zapominać. „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym
zasady sprawiedliwości społecznej (...)”12, co oznacza uszczegółowienie,
dopowiedzenie, o zasadę jakiej sprawiedliwości chodzi (chodzi zaś o „sprawiedliwość społeczną”, tj. sprawiedliwość wspólnotową, odnoszącą się do
Konstytucja art. 87, ust. 1.
11
Konstytucja art. 1.
12
Konstytucja art. 2.
9
10
187
poszczególnych grup, poszczególnych społeczności, ale także do poszczególnej osoby w danej społeczności, wspólnocie). Sprawiedliwe traktowanie we
wspólnocie, w społeczności odnosi się w szczególności do sprawiedliwego
traktowania osób niepełnosprawnych oraz grup (wspólnot, społeczności) osób
niepełnosprawnych. Sprawiedliwe traktowanie niepełnosprawnych przez społeczność osób pełnosprawnych to jeden z aspektów sprawiedliwości społecznej. Sprawiedliwość społeczną należy rozumieć jako solidaryzm społeczny,
w tym punkcie nauka społeczna Kościoła poprzedza polskie zapisy konstytucyjne, które upatrują źródeł sprawiedliwości społecznej w naturalnej solidarności międzyludzkiej. W konsekwencji jednym ze szczegółowych aspektów
ww. zasady jest sprawiedliwe traktowanie (o ile jest to możliwe ze względu na
sprawność umysłową) osób pełnosprawnych przez świadome, sprawne umysłowo osoby niepełnosprawne i vice versa.
„Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu”13.
Oznacza to, że Naród Polski jest suwerenem i nie ma nad nim władzy suwerena, tj, Naród Polski nie jest niczyim wasalem, nie był i nie będzie. Naród
Polski, czyli „wszyscy obywatele Rzeczypospolitej Polskiej” w przeszłości,
teraźniejszości i przyszłości (definicja z Preambuły), są suwerenem, stanowi
najwyższą władzę zwierzchnią, władną ustanowić prawa stanowione, ale niewładną znieść prawa przyrodzone, naturalne, wynikające z natury, np. godność
ludzką. W ostatecznej instancji odnośnie do praw stanowionych, np. praw dotyczących osób niepełnosprawnych, w Rzeczypospolitej decyduje Naród Polski, a nie kto inny (nie decydują za Polaków inne narody, bądź struktury międzynarodowe). Konstytucja stwierdza fakt, że „Naród sprawuje władzę przez
swoich przedstawicieli lub bezpośrednio”14, czyli implikatywnie pośrednio:
przez Prezydenta, posłów, senatorów, radnych albo bezpośrednio: w referendum. Osoby niepełnosprawne, konstytucyjnie uczestniczą w sprawowaniu
władzy jako część zbiorowego suwerena (Narodu Polskiego), jednak praktycznie są one często ograniczone w sprawowaniu owej suwerennej władzy,
zważywszy na różne aspekty.
Konstytucja stwierdza, że „Rzeczpospolita Polska (...) zapewnia wolności
i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą
13
14
188
zrównoważonego rozwoju (...)”15. W konsekwencji dla osób pełnosprawnych
i niepełnosprawnych oznacza to następujące gwarancje: 1) wolności, 2) praw
człowieka, 3) praw obywatela, 4) bezpieczeństwa obywateli, 5) zachowania
dziedzictwa narodowego, 6) ochrony środowiska (ale nie tylko naturalnego,
lecz i środowiska kulturowego, czyli ludzkiego), przy czym zasada zrównoważonego rozwoju dotyczy nie tylko rozwoju gospodarczego, naukowego,
technicznego czy tp., ale każdego rozwoju, w tym także rozwoju społecznego,
moralnego, religijnego, osobowego ludzi (w tym: wszelkiego rodzaju rozwoju kulturowego osób niepełnosprawnych). Takie szerokie implikacje niosą ze
sobą połączone: zasada ochrony środowiska i zasada zrównoważonego rozwoju, bo każdy człowiek jest częścią środowiska naturalnego i kulturowego,
z natury rzeczy. Człowieka zatem, jako najważniejszy podmiot w środowisku
(naturalnym i kulturowym), chroni prawo, w myśl zasady zrównoważonego
rozwoju środowiskowego. Jakikolwiek rozwój nie może szkodzić osobom,
w tym – niepełnosprawnym. Nie ma rozwoju za wszelką cenę, bo człowiek,
jego życie jest dobrem najwyższym.
W Polsce istnieją nie tylko zasady „sprawiedliwości społecznej”, ale
obowiązuje tzw. „społeczna gospodarka rynkowa”, która została opisana
następująco: „Społeczna gospodarka rynkowa[,] oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych[,] stanowi podstawę ustroju gospodarczego
Rzeczypospolitej”16. Kilkumilionowa grupa osób niepełnosprawnych jest także jednym z „partnerów społecznych”, a wobec niej obowiązuje „solidarność”
i „dialog” i „współpraca”. Osoby niepełnosprawne mogą posiadać własność
prywatną i działać swobodnie w ramach społecznie sprawiedliwego ustroju
gospodarczego. Konstytucja nie dyskwalifikuje nikogo z powodu jego niepełnosprawności. Ustawa zasadnicza stanowi, że „Praca znajduje się pod ochroną
Rzeczypospolitej Polskiej. Państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy”17. To dotyczy m. in. pracy wykonywanej przez inwalidów (np.
w ramach tzw. pracy chronionej).
W Rozdziale II pt. Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela zapisano istnienie m. in. następujących rodzajów wolności i praw osobistych,
Konstytucja art. 5.
Konstytucja art. 20.
17
15
16
189
jak podano niżej. Wszystkie te prawa i wolności wywodzą się z natury człowieka, z przyrodzonej godności ludzkiej. „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest
ona [przyrodzona i niezbywalna godność] nienaruszalna, a jej poszanowanie
i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”18. W szczególności obowiązkiem władz publicznych jest poszanowanie i ochrona godności ludzkiej osób
niepełnosprawnych. Godność osób niepełnosprawnych jest tak samo nienaruszalna, niezbywalna i przyrodzona, jak godność osób pełnosprawnych, chodzi
o jedną i tę samą, identyczną godność człowieka w każdym przypadku. Nie
należy o tym zapominać, że wszelkie różnicowanie na ‘mniej godnych’ i ‘bardziej godnych’ (na ‘godnych’ i ‘godniejszych’) jest nie tylko konstytucyjnie
niedopuszczalne, ale jest niedopuszczalne z powodu istnienia prawa naturalnego (przyrodzonej godności ludzkiej), o którym wspomina także Praambuła.
Wynikająca z godności „Wolność człowieka podlega ochronie prawnej”19.
Wolność osoby niepełnosprawnej jest także chroniona prawem, tak samo jak
wolność osoby pełnosprawnej. Jednocześnie „Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego,
czego prawo mu nie nakazuje”20. Należy uszanować wolności i prawa osób
niepełnosprawnych, tak samo jak prawa i wolności osób pełnosprawnych.
Także inwalidy nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie
nakazuje. Wolność jednak nie jest nieograniczona (trzeba odróżniać jednak
wolność od samowoli, swawoli). „Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanowione tylko w ustawie i tylko
wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego [państwa] bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw”21. W szczególności wolność
(wolność osób niepełnosprawnych i pełnosprawnych) może być ograniczona
z powodów zdrowotnych, moralnych, środowiskowych (ochrony środowiska
naturalnego i kulturowego), ze względów bezpieczeństwa czy z uwagi na porządek publiczny czy wolność lub prawa innych osób. Wolność drugiego człowieka jest granicą mojej wolności, a moja wolność stanowi granicę dla wol Konstytucja art. 30.
20
21
18
19
190
ności innego. Dotyczy to także osób niepełnosprawnych, z których wolnością
muszą się liczyć także osoby pełnosprawne. Chodzi o takie samoograniczenie
w wolności, aby czyjaś wolność nie zaszkodziła drugiemu człowiekowi, jego
prawom (i vice versa). Wolność osoby (niepełnosprawnej czy pełnosprawnej)
jest ograniczona prawami innych osób (pełnosprawnych czy niepełnosprawnych) dla dobra wspólnego.
Konstytucja stwierdza, że „Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają
prawo do równego traktowania przez władze publiczne”22. Osoby niepełnosprawne są równe wobec prawa, tak samo jak i pełnosprawne i mają prawo do
równego traktowania przez wszelkie publiczne władze. Konstytucja zakazuje
dyskryminacji, tj. wyróżniania, odróżniania, rozróżniania, rozdzielania (łac.
discriminare) ze względu na jakąś przyczynę: „Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek
przyczyny”23. Każda osoba niepełnosprawna nie może być dyskryminowana
ze względu na cokolwiek (płeć, religię, poglądy, zdrowie, stan, wykształcenie,
majątek, rasę, język etc.). „Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe
prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagrodzenia za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do
zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń”24. Dotyczy to wszystkich, a więc w konsekwencji także
kobiet niepełnosprawnych i mężczyzn niepełnosprawnych, mających równe
prawa we wspomnianych zakresach.
Istotna jest generalna zasada prawna: „Kto znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej, korzysta z wolności i praw zapewnionych
w Konstytucji”25. Każdy obywatel polski (pełnosprawny albo niepełnosprawny) korzysta z wolności i praw konstytucyjnych, ale także z prawa naturalnego, z praw przyrodzonych osobie ludzkiej, o czym nie należy zapominać.
Najważniejszym prawem każdego człowieka jest jego prawo do życia od
naturalnego poczęcia do naturalnej śmierci, bo bez urzeczywistnienia tego
podstawowego prawa, wszelkie inne prawa konstytucyjne nie mogą być realizowane (przyrodzona godność ludzka wymaga wpierw, aby dany człowiek
żył, wpierw poczęty w sposób naturalny). „Rzeczpospolita Polska zapewnia
24
25
22
23
191
każdemu człowiekowi prawną ochronę życia”26. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z kwietnia 1997 r. stwierdza, że dotyczy to prawa do życia także
w okresie prenatalnym. Prawo do życia mają więc nie tylko osoby urodzone,
ale także osoby poczęte, ale jeszcze nienarodzone. Prawo do życia jest prawem niezbywalnym na rzecz innych osób. Prawo do życia dotyczy każdej
osoby (pełnosprawnej i niepełnosprawnej) w każdej fazie życia. Konstytucja
intencjonalnie chroni życie ludzkie w sposób całkowity, ale wskutek braku
doprecyzowania: „od naturalnego poczęcia do naturalnej śmierci” pojawiają
się niedomówienia antropologiczne, które należy wykluczyć przez precyzyjniejszy zapis konstytucyjny.
Udział osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych w eksperymentach wymaga ich dobrowolnej zgody. „Nikt nie może być poddany eksperymentom
naukowym, w tym [eksperymentom] medycznym, bez dobrowolnie wyrażonej
zgody”27. W przypadku osób niepełnosprawnych umysłowo, prawnie ubezwłasnowolnionych zgodę wyraża ich prawny przedstawiciel ustawowy (rodzic, opiekun, kurator). Czy to jest rozwiązanie konstytucyjne?
Z punktu widzenia wychowawczego istotny jest zapis zakazujący negatywnych działań wobec drugiej osoby. „Nikt nie może być poddany torturom
ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych”28. W szczególności zakaz tortur, okrutnego, nieludzkiego, poniżającego godność traktowania i (cielesnego, ale nie
tylko takiego) karania dotyczy osób niepełnosprawnych w każdym przypadku
(w instytucjach publicznych, prywatnych). Psychiczne znęcanie się czy bicie osób niepełnosprawnych czy pełnosprawnych jest zabronione wszędzie:
w rodzinie, szkole czy w jakimkolwiek zakładzie zamkniętym (szpitalu, sanatorium, społecznym domu pomocy). „Każdemu zapewnia się nietykalność
osobistą i wolność osobistą. Pozbawienie lub ograniczenie wolności może
nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie”29. Ubezwłasnowolnienie osoby niepełnosprawnej umysłowo, uwięzienie przestępcy – to
są twego typu przypadki. Wolność osobista i nietykalność osobista dotyczy
w równym stopniu tak inwalidów, jak i pozostałych obywateli. Prawa rodziny
i prawa dziecka są w Konstytucji określone wprost: „Państwo w swojej poli Konstytucja art. 38.
28
29
26
27
192
tyce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny. Rodziny znajdujące
się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy władz publicznych, której zakres
określa ustawa”30. Dotyczy to m. in. wielodzietnych lub niepełnych rodzin,
gdzie wychowuje się dzieci niepełnosprawne, takim rodzinom państwo pomagać powinno w dwójnasób (z tytułu pomocy rodzinie tego typu oraz z tytułu
pomocy osobom niepełnosprawnym). Ochrona macierzyństwa jest sformułowana jasno: „Matka przed i po urodzeniu dziecka ma prawo do szczególnej
pomocy władz publicznych, której zakres określa ustawa”31. W szczególności, jeśli dziecko jest niepełnosprawne lub jeśli matka jest niepełnosprawna,
istnieje ich podwójna ochrona konstytucyjna: z tytułu macierzyństwa oraz
z tytułu niepełnosprawności osoby. Zarówno okres prenatalny, jak i postnatalny (w tym perinatalny) są chronione przez prawo na poziomie konstytucyjnym. Jeśli stwierdzono jakiekolwiek niepełnosprawności, tj. np. wszelkie
wrodzone choroby, wady, defekty, deficyty u dziecka, to państwo ma obowiązek leczyć to dziecko, o czym mówi ogólnie inna część Konstytucji, dotycząca
zdrowia. „Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka. Każdy ma
prawo żądać od organów władzy publicznej [–] ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją”32. W szczególności istnieje w Polsce konstytucyjna ochrona praw dziecka niepełnosprawnego. Niestety,
obecnie ustawa niższej rangi (z 1993 r.)33 w pewnym sensie paradoksalnie
ogranicza Konstytucję (ustawę wyższej rangi) z 1997 r., co jest swoistym curiosum prawnym. Konstytucja „zapewnia ochronę praw dziecka”, zatem musi
być to pełna ochrona praw dziecka, łącznie z jego prawem do życia w okresie
prenatalnym. Dlaczego zatem np. życie dzieci niepełnosprawnych i in. nie jest
chronione w okresie przed urodzeniem? Dlaczego popełnia się błąd antropo Konstytucja art. 71, ust. 1.
32
33
Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, Dz. U. z 1993 r., nr 17, poz. 78; Dz. U. z 1995 r., nr
66, poz. 334, Dz. U. z 1996 r., nr 139, poz. 646, Dz. U. z 1997 r., nr 141, poz. 943 oraz Dz. U.
z 1997 r., nr 157, poz. 1040, Dz. U. z 1999 r., nr 5, poz. 32. Ustawa delegalizuje aborcję poza trzema przypadkami: 1) zagrożenie życia lub zdrowia matki, 2) nieodwracalne, ciężkie uszkodzenie
płodu, 3) istnienie uzasadnionego podejrzenia, że ciąża jest wynikiem czynu zabronionego. Ustawa nie przewiduje żadnych kar dla kobiet, które poddają życie swojego nienarodzonego dziecka
aborcji (przerwaniu, zabiciu, uśmierceniu), a jedynie dla lekarza. Ustawa aktualnie obowiązuje.
30
31
193
logiczny, redukując osobę dziecka niepełnosprawnego do poziomu ‘gorszego’
życia, ‘niepełnowartościowego’ życia i nie chroni się go bezwzględnie, w pełni, w całości? Konstytucja stanowi także, że w okresie postnatalnym „Dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy władz
publicznych”34. W szczególności sieroce dziecko niepełnosprawne znajdujące się w takiej sytuacji, ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych.
Konstytucja stanowi, że „Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich
może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu”35. W szczególności ograniczenie praw
rodzicielskich może dotyczyć niepełnosprawnych umysłowo rodziców, którzy
nie są w stanie wykonywać swoich obowiązków rodzicielskich albo rodziców
znęcających się okrutnie nad swoimi niepełnosprawnymi dziećmi.
Konstytucja dotyka m. in. spraw wychowania, szerzej także osoby dziecka czy rodziny. „Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego,
rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu
osobistym”36. Osoby niepełnosprawne, tak samo jak pełnosprawne, korzystają z prawa ochrony życia prywatnego, rodzinnego, ochrony czci i dobrego
imienia. Pytanie czy i na ile osoby ubezwłasnowolnione mają prawo do decydowania co do wyboru sposobów własnego życia? W myśl zasady pomocniczości państwa, „Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględnić stopień dojrzałości
dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania”37.
Rodzice dzieci niepełnosprawnych mają prawo do ich wychowania zgodnie
z własnymi przekonaniami, ale uwzględniając stopień dojrzałości każdego
takiego dziecka dotkniętego danym deficytem czy defektem. Wychowanie
rodzicielskie uwzględniać ma podmiotowość dziecka niepełnosprawnego,
jego wolne sumienie, wyznanie czy przekonania. Nie przeczy to wychowaniu
zgodnie z sumieniem, według tradycji rodzinnej. Inną rzeczą jest, jak uszanować wolność sumienia, wyznanie czy przekonania np. dziecka umysłowo
niedorozwiniętego w stopniu znacznym, umiarkowanym lub lekkim? W innym miejscu Konstytucja mówi: „Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi
36
37
34
35
194
przekonaniami”38. W Konstytucji zawarto następujące odesłanie: „Przepis art.
48 ust. 1 stosuje się odpowiednio”39, tj. wymieniony przepis interpolowany,
czytany przez perspektywę artykułu 53-ego Konstytucji brzmi następująco:
„Rodzice mają prawo do wychowania [moralnego i nauczania moralnego, wychowania religijnego i nauczania religijnego] dzieci zgodnie z własnymi [rodzicielskimi] przekonaniami. Wychowanie to [wychowanie moralne, wychowanie religijne, nauczanie moralne, nauczanie religijne] powinno uwzględniać
stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego [dziecka] sumienia i [jego,
tj. dziecka] wyznania oraz jego [dziecka] przekonania [religijne, moralne]”.
Wszystkie powyższe zdania dotyczą każdego dziecka w Polsce, tj. także każdego dziecka niepełnosprawnego. Dotyczą zarówno praw rodzicielskich do
wychowania, nauczania (moralnego, religijnego) dzieci niepełnosprawnych,
jak i praw dziecka niepełnosprawnego do respektowania jego własnych przekonań, wyznania, sumienia. Sfera wychowania i nauczania dzieci niepełnosprawnych jest istotną sferą ludzkiej kultury, dlatego warto jej poświęcić osobne studium w innym miejscu. Tu z racji ograniczonych ram tylko się sygnalizuje ww. kwestię edukacyjną, związaną z moralnością i religią w kontekście
dzieci niepełnosprawnych i/lub w kontekście rodziców niepełnosprawnych
w każdej możliwej sytuacji. Problem jest ważny społecznie, skoro w Polsce
żyje przybliżeniu ok. 4 miliony osób niepełnosprawnych, w tym około 700
tysięcy dzieci o różnym stopniu niepełnosprawności (dane GUS z 1996 r.).
Problem wychowania moralnego i wychowania religijnego niepełnosprawnych dotyczy potencjalnie ich wszystkich. Zapis konstytucyjny jest pomocny także w organizacji wychowania niepełnosprawnych i wychowania przez
niepełnosprawnych.
Sfera edukacji podzielona jest na sferę publiczną i prywatną (społeczną).
„Rodzice mają wolność wyboru dla swoich dzieci szkół innych[,] niż publiczne (...)”40. M. in. dla dzieci niepełnosprawnych istnieje konstytucyjna wolność
wyboru szkół, publicznych i niepublicznych. Niepełnosprawności są różnego typu i stopnia, wymagają indywidualnego podejścia, stąd w szczególności
może funkcjonować odpowiednio jednoosobowa szkoła domowa, gdy rodzic
sam uczy własne dziecko niepełnosprawne w domu, wszak dom rodzinny to
Konstytucja art. 53, ust. 3, czytany w świetle art. 48, ust. 1 Konstytucji.
40
38
39
195
także jest wymieniona przez Konstytucję „szkoła, inna niż publiczna”. Obecnie w Polsce systemem nauki domowej uczy się szacunkowo około pół tysiąca osób, w tym bliżej nieokreślona liczba dzieci niepełnosprawnych41 (brak
danych). Nie ma konstytucyjnych przeszkód, by edukacja religijna i moralna
odbywały się systemem domowym dla dzieci niepełnosprawnych.
Sfera edukacji (także sfera edukacji osób niepełnosprawnych) ma swoje
szczególne prawa określone przez Konstytucję. „Każdy ma prawo do nauki.
Nauka do 18 roku życia jest obowiązkowa. Sposób wykonywania obowiązku szkolnego określa ustawa”42. Konstytucja mówi, że „Nauka w szkołach
publicznych jest bezpłatna. Ustawa może dopuścić świadczenie niektórych
usług edukacyjnych przez publiczne szkoły wyższe za odpłatnością”43. Osoby niepełnosprawne, tak jak i pełnosprawne mają prawo do bezpłatnej nauki
w szkołach publicznych, w tym w publicznych szkołach wyższych. „Władze
publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia. W tym celu tworzą i wspierają systemy indywidualnej pomocy finansowej
i organizacyjnej dla uczniów i studentów. Warunki udzielania pomocy określa ustawa”44. Osoby niepełnosprawne mają mieć zapewniony powszechny
i równy dostęp do wykształcenia oraz równy dostęp do indywidualnej pomocy finansowej i organizacyjnej dla uczniów i studentów. Uczeń-inwalida czy
student-inwalida korzystają z tej samej pomocy, co uczeń pełnosprawny czy
student pełnosprawny. Konstytucyjna zasada autonomii szkół wyższych, która brzmi: „Zapewnia się autonomię szkół wyższych na zasadach określonych
w ustawie”45, ma także swoje przełożenie na możliwość stanowienia prawa
lokalnego w uczelni. Umożliwia to uszczegółowianie zasad pomocy dla studentów-inwalidów w ramach wewnątrzuczelnianych regulacji (np. specjalne
stypendia).
Sfera praw pracy i praw do służby publicznej jest uregulowana przez
Konstytucję osobno. „Obywatele polscy[,] korzystający z pełni praw pub41
Por. E. Piłat. Jednoosobowa klasa domowa. „Dziennik Polski” (Kraków) 64:2008 nr 291
(19.605), 13-14 grudnia 2008 s. D 4. Opisywany tam przypadek 17-letniego Przemka Galanta
z Łodzi, który „urodził się z lewostronnym niedowładem i uszkodzeniem mózgu w wyniku długotrwałego niedotlenienia przy porodzie”, a który jest uczony systemem domowym przez własną
matkę, Annę Janicką-Galant, potwierdza tylko skuteczność takiej nauki.
42
43
44
45
196
licznych[,] mają prawo dostępu do służby publicznej na jednakowych
zasadach”46. Inwalidzi na równi z osobami pełnosprawnymi mają prawo
dostępu do służby publicznej, jeśli korzystają z pełni praw publicznych, tj.
jeśli nie zostali pozbawieni praw. Odnośnie do kwestii pracy, Konstytucja
stanowi, że „Każdemu zapewnia się wolność wyboru [zawodu] i [wolność]
wykonywania zawodu oraz [wolność] wyboru miejsca pracy. Wyjątki określa ustawa”47. Każdej osobie niepełnosprawnej i pełnosprawnej ww. trzy
wolności są konstytucyjnie zapewnione (wolność wyboru zawodu, wolność
wykonywania zawodu, wolność wyboru miejsca pracy). Praca jest prawem
człowieka, ale nie – jego obowiązkiem, z tym że „Obowiązek pracy może być
nałożony tylko przez ustawę”48. Podobnie osoba niepełnosprawna nie może
być zmuszona do pracy, inaczej niż tylko ustawowo. Konstytucja stanowi, że
„Władze publiczne prowadzą politykę zmierzającą do pełnego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia,
w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz
robót publicznych i prac interwencyjnych”49. Dotyczy to pełnego zatrudnienia osób niepełnosprawnych i pełnosprawnych, a więc zwalczania bezrobocia
wśród inwalidów, organizowania poradnictwa dla inwalidów oraz ich szkolenia, robót publicznych dla ludzi nie w pelni sprawnych. Konstytucja mówi, że
„Każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Sposób
realizacji tego prawa oraz obowiązki pracodawcy określa ustawa”50. Osoby
niepełnosprawne, na równi z pełnosprawnymi, mają prawo do bezpiecznych
i higienicznych warunków pracy. Konstytucja gwarantuje w konsekwencji
osobom niepełnosprawnym zabezpieczenie społeczne (skoro istnieje ‘społeczna gospodarka rynkowa’ i ‘sprawiedliwość społeczna’), w myśl zasady solidaryzmu społecznego: „Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego
w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po
osiągnięciu wieku emerytalnego. Zakres i formy zabezpieczenia społecznego
określa ustawa”51. Osoby niepełnosprawne, będące weteranami wojen, mają
szczególne prawa: „Rzeczpospolita Polska specjalną opieką otacza weteranów
48
49
50
51
46
47
197
walk o niepodległość, zwłaszcza inwalidów wojennych”52. Zabezpieczenie
społeczne na wypadek bezrobocia dotyczy tak samo ludzi pełnosprawnych,
jak i niepełnosprawnych: „Obywatel[,] pozostający bez pracy nie z własnej
woli i nie mający innych środków utrzymania[,] ma prawo do zabezpieczenia społecznego, którego zakres i formy określa ustawa”53. Inwalida więc,
na równi z osobami pełnosprawnymi, ma prawo do takiego zabezpieczenia,
jeśli pozostaje bez pracy, a stopień jego inwalidztwa pozwala mu na podjęcie
pracy (częściowe lub w specjalnych warunkach, co regulują już szczegółowo
ustawy).
Kolejną grupę praw konstytucyjnych stanowią prawa osób pełnosprawnych czy niepełnosprawnych do ochrony własnego zdrowia. „Każdy ma prawo do ochrony zdrowia”54. „Obywatelom, niezależnie od sytuacji materialnej,
władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej[,]
finansowanej ze środków publicznych. Warunki i zakres udzielania świadczeń
określa ustawa”55. Ustawodawca wyróżnił kilka kategorii osób, którym należy się specjalna opieka ze strony państwa, także opieka zdrowotna. „Władze
publiczne są obowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej [1]
dzieciom, [2] kobietom ciężarnym, [3] osobom niepełnosprawnym i [4] osobom w podeszłym wieku”56, co wynika z zasady sprawiedliwości społecznej,
czyli solidaryzmu społecznego. Osoby niepełnosprawne należą do grup szczególnie chronionych przez Konstytucję. „Władze publiczne są obowiązane do
zwalczania chorób epidemicznych i zapobiegania negatywnym dla zdrowia
skutkom degradacji środowiska”57. Jest to ważne także i z tego względu, że
część osób niepełnosprawnych żyje w zdegradowanym środowisku, a część
niepełnosprawności u ludzi powstała m. in. w wyniku degradacji środowiska
naturalnego (choroby cywilizacyjne, np. nowotwory) czy w wyniku przebycia
choroby epidemicznej (np. choroby Heinego-Medina) lub powstała w wyniku
pracy w zdegradowanym środowisku naturalnym (np. praca z azbestem, z pyłem węglowym). Z powodów zdrowotnych i rozwojowych „Władze publiczne
54
55
56
57
52
53
198
popierają rozwój kultury fizycznej, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży”58, co
dotyczy także kultury fizycznej młodych i starszych osób niepełnosprawnych
(zawody sportowe o typie paraolimpiady). Konstytucja stanowi, że „Osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają, zgodnie z ustawą, pomocy w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej”59. Każdy inwalida ma prawo do pomocy w zabezpieczeniu egzystencji, pomocy w przysposobieniu do pracy i pomocy w komunikacji
społecznej z innymi ludźmi, co wynika także z konstytucyjnej zasady ‘sprawiedliwości społecznej’ (solidaryzmu społecznego) i zasady ‘pomocniczości’
władz publicznych względem obywateli i wspólnot (społeczności) obywateli
(solidaryzmu publicznego).
Sfera informacji o sobie, o stanie zdrowia, o rodzaju posiadanych defektów czy deficytów jest sferą „wrażliwą”, stąd „Nikt nie może być obowiązany
inaczej[,] niż na podstawie ustawy[,] do ujawnienia informacji dotyczących
jego osoby”60. Niepełnosprawny nie ma obowiązku informowania o swoim
zdrowiu czy inwalidztwie, chyba, że obliguje go do tego ustawa. Dotyczy to
także rodziców dzieci niepełnosprawnych oraz ich prawa do nieinformowania
innych osób czy instytucji o stanie zdrowia swoich dzieci, jeśli nie jest wymagane ustawowo.
Osobną grupę praw stanowią tzw. prawa dotyczące szeroko rozumianej sfery kultury. Konstytucja stwierdza prawo każdego (a więc prawo pełnosprawnego i niepełnosprawnego) do twórczości (artystycznej, naukowej,
dydaktycznej) oraz wolność udziału w kulturze przez każdego (a więc także
przez osoby niepełnosprawne). „Każdemu zapewnia się wolność twórczości
artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolność nauczania, a także wolność korzystania z dóbr kultury”61. Osobom niepełnosprawnym wolno tworzyć dzieła artystyczne, naukowe, nauczać i korzystać
z dóbr kulturowych, które państwo ma obowiązek zabezpieczyć i zachować
dla przyszłych pokoleń.
Na tym zakończono przegląd wybranych konstytucyjnych praw i wolności obywateli w kontekście praw i wolności osób niepełnosprawnych. Konstytucyjnych praw i wolności jest zdecydowanie więcej, niż obowiązków, co cha Konstytucja art. 68, ust. 5.
60
61
58
59
199
rakteryzuje państwo liberalne, akcentujące wolności ludzkie. Poniżej krótko
przedstawiono obowiązki obywateli (dot. zarówno pełnosprawnych, jak i niepełnosprawnych), które są następujące: „Obowiązkiem obywatela polskiego
jest wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne”62. Każda zatem osoba niepełnosprawna (jeśli nie jest ubezwłasnowolniona z powodu
np. niepoczytalności umysłowej) ma obowiązek wierności Rzeczypospolitej
i obowiązek troski o dobro wspólne. Każda osoba niepełnosprawna, nieubezwłasnowolniona (tak samo jak pełnosprawna) jest zobligowana do przestrzegania prawa, bo „Każdy ma obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej Polskiej”63. Powszechny obowiązek ponoszenia świadczeń i ciężarów,
w tym podatków – dotyczy także odpowiednio osób niepełnosprawnych, bo
„Każdy jest obowiązany do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych¸
w tym podatków, określonych w ustawie”64. W porównaniu z prawami, obowiązków (powinności, ciężarów) obywatelskich jest niewiele. Wierność Ojczyźnie (zakaz zdrady Ojczyzny), troska o dobro wspólne (Rzecz Pospolitą),
ponoszenie ciężarów, świadczeń, podatków (odpowiednio). W myśl zasady
‘sprawiedliwości społecznej’ (solidaryzmu społecznego) Konstytucja strzeże
praw i obowiązków wszystkich obywateli, zarówno tych w pełni sprawnych,
jak i tych niepełnosprawnych, chroniąc słabsze grupy przed silniejszymi, co
jest cechą cywilizacji chrześcijańskiej, personalistycznej. Powyżej zarysowano skrótowo wybrane problemy odnoszące się do praw i obowiązków osób
niepełnosprawnych obecne w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r.
Pełne omówienie wyżej wymienionej problematyki wymaga obszerniejszej
rozprawy w innym miejscu.
64
62
63

Wybrane, konstytucyjne prawa człowieka niepełnosprawnego

Transkrypt

Podobne dokumenty

scenariusz zajęć (plik pdf)

Dziś, maja spotkaliśmy się pod pomnikiem bł Jana Pawła II, by

3 maja 1791 – Konstytucja 3 Maja

17 marca 1921. Konstytucja Marcowa

Konstytucja 3 maja, a dokładnie Ustawa Rządowa z dnia 3 maja

KONSTYTUCJA

Bez komentarza…

Laudację - Ustawa Rządowa, czyli Konstytucja 3 Maja

Radczenko: Konstytucja nie jest świętą krową