Polscy profesorowie na Uniwersytecie Charkowskim do 1917 roku

Wrocławskie Studia Wschodnie
15 (2011)
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego
Artur Kijas
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Polscy profesorowie
na Uniwersytecie Charkowskim
do 1917 roku
W powołanym do życia ukazem Aleksandra I z 1804 roku Uniwersytecie
Charkowskim już od lat 20. XIX wieku spotykamy profesorów Polaków.
Do najwybitniejszych należeli między innymi prawnicy Ignacy Daniłowicz,
Aleksander Julian Mickiewicz, Antoni Stanisławski, hellenista Alfons Walicki,
zoolog Jan Krynicki. Po powstaniu styczniowym (które zmieniło nieco stosunek władz do Polaków) uczonych polskich zatrudnionych w uniwersytetach
rosyjskich było z całą pewnością mniej (w relacji do czasów wcześniejszych,
zwłaszcza lat 40. i 50. XIX wieku), jednak wśród nich trafiali się również
ludzie wybitni, znani nie tylko w Rosji, ale i na świecie1.
W 1864 roku profesorem nadzwyczajnym farmakologii na Wydziale
Lekarskim (w listopadzie 1863 roku wygrał konkurs na stanowisko profesora katedry farmakologii i receptury) został wychowanek Uniwersytetu
św. Włodzimierza w Kijowie — Jan Stankiewicz2. Po kilku latach pracy,
1 J. Róziewicz, Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725–1918), Wrocław 1984, s. 240.
E. Orman-Michta i A.A. Zięba, Stankiewicz Jan, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 42,
Warszawa-Kraków 2003, z. 2, s. 176–177; Russkij biografičeskij slovar’, t. 19, SPb 1909,
s. 320–321; Mysliceli i asvetniki Belarusi. Encykladedyčny davednik, gal. red. B.I. Sačanka,
Minsk 1995, s. 555. Jan Stankiewicz, syn Mikołaja, pochodzenia szlacheckiego, ur. w 1832
w Mohylowie w guberni podolskiej. Po ukończeniu w 1852 roku II gimnazjum kijowskiego,
jako stypendysta rządowy rozpoczął studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu św. Włodzimierza w Kijowie. Należał do grona najwybitniejszych i najzdolniejszych studentów uniwersytetu. Stopień lekarza otrzymał w 1858 roku. W trakcie studiów za pracę dotyczącą operacji
przedwczesnych nienaturalnych porodów, wydanej drukiem w Kijowie w 1856 roku, otrzymał złoty medal. Po studiach dzięki poparciu prof. Ignacego Fonberga wyjechał za granicę
w celu uzupełnienia wykształcenia i przygotowania do kariery uniwersyteckiej. W lipcu 1861
roku na podstawie rozprawy na temat patogenetycznej struktury mózgu i zmian zachodzących
w czasie jego ostrego zapalenia został docentem prywatnym anatomii patologicznej i patologicznej fizjologii Uniwersytetu Kijowskiego; zob. S. Kośmiński, Słownik lekarzów polskich,
2 Wrocławskie Studia Wschodnie 15, 2011
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie15.indb 47
2013-06-10 15:26:44
48
Artur Kijas
w 1870 roku otrzymał stanowisko profesora zwyczajnego. W czasie pracy w Charkowie dwukrotnie wyjeżdżał głównie do Niemiec celem poznania
zakładów farmakologii w tamtejszych uniwersytetach. Mimo niewielkich
środków, jakimi dysponował w katedrze (około 120 rubli rocznie, co było
śmieszną sumą, niepozwalającą na prowadzenie jakichkolwiek farmakologicznych badań ani też testowanie nowych leków), rozwinął dużą aktywność,
zwłaszcza dydaktyczną. Wykłady Stankiewicza cieszyły się sporym zainteresowaniem studentów. Poza uniwersytetem prowadził własną praktykę
lekarską, udzielając pomocy biedniejszej ludności Charkowa3. Z powodu
choroby nowotworowej w lutym 1882 roku ustąpił z katedry, a kilkanaście
dni później zmarł4.
W większości profesorowie Polacy związani z Charkowem pochodzili
z ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego bądź z Ukrainy. Zdarzały się
jednak wyjątki. W październiku 1871 roku profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Charkowskiego został Wielkopolanin, urodzony w Koźminie w 1815 roku,
Józef Piechowski5. Po nauce w gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu
i kursach pedagogicznych w Warszawie trafił jako stypendysta rządowy na
Wydział Historyczno-Filologiczny Uniwersytetu Moskiewskiego, który ukończył w 1841 roku ze stopniem kandydata nauk6. Wysłany na koszt rządu za
granicę, blisko pięć lat przebywał w Berlinie, Lipsku i Rzymie, pogłębiając tam
znajomość literatury greckiej i rzymskiej. Po powrocie do Moskwy na podstawie rozprawy analizującej list Horacego do Pizonów otrzymał tytuł magistra
w 1856 roku. W trzy lata później, po ukazaniu się monografii o ironii w Iliadzie
Homera, uzyskał stopień naukowy doktora. Podobnie jak inny Polak Henryk
Wyziński, profesor historii powszechnej na Uniwersytecie Moskiewskim
w latach 1859–1862, Piechowski utrzymywał żywe kontakty z kolonią polską w Moskwie.
Jedynym domem polskim, w którym zbierała się liczniejsza rzesza studentów — pisał
Henryk Runo — był dom dra Józefa Piechowskiego, poznańczyka, naówczas profesora
Warszawa 1888, s. 477; Medicinskij fakul’tet Char’kovskogo universiteta za pervye 100 let ego
suŝestvovaniâ (1805–1905), Char′kov 1906, s. 99–100; P. Szarejko, Słownik lekarzy polskich
XIX wieku, t. 1, Warszawa 1991, s. 523–524.
3 Russkij biografičeskij …, t. 19, s. 321.
4 „Medycyna” 1882, nr 14, s. 228; T. Lipiński, Polacy w Charkowie, [w:] „Znicz”. Kalendarz informacyjny z działem literackim za rok zwyczajny 1905, Moskwa 1905, s. 85. Według
Elżbiety Orman-Michty i Andrzeja A. Zięby (PSB, s. 177), zmarł 4 marca 1882 roku. Z nekrologu zamieszczonego w piśmie „Južnyj Kraj” 1882, nr 409, i notki w Russkom biografičeskom
slovarje wynika tymczasem, że zmarł 2 (14) marca.
5 I. Lewandowski, Piechowski Józef, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 26, Wrocław
1981, z. 1, s. 48.
6 Absolwenci gimnazjum i liceum Świętej Marii Magdaleny w Poznaniu 1805–1950, oprac.
A. Białobłocki, Poznań 1995, s. 100. Zob. także Biografičeskij slovar’ professorov i prepodavatelej imp. Moskovskogo universiteta, t. 2, Moskva 1855, s. 327–328.
Wrocławskie Studia Wschodnie 15, 2011
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie15.indb 48
2013-06-10 15:26:44
Polscy profesorowie na Uniwersytecie Charkowskim do 1917 roku
49
greckiego języka, autora rozprawy De ironia Iliadis, męża wielkiej skromności i wiedzy.
W gościnnym domu profesora zgromadzało się podówczas raz na tydzień na herbatę do trzydziestu studentów Polaków, a on zawsze umiał rozgrzać ich serca, dysputując z niemi, o tym
na przykład „jak zużytkować naukę na korzyść społeczeństwa?”7.
Znany działacz narodnicki, Iwan Chudiakow, wspominając Uniwersytet
Moskiewski w końcu lat 50. XIX wieku, pisze, że Piechowski był człowiekiem bardzo wymagającym: „Profesor języka greckiego, Piechowski, zaczynał swoje wstępne wykłady — zauważa Chudiakow — słowami: »Panowie!
Proszę was zajmować się przedmiotem poważnie, w przeciwnym razie na
egzaminie będę stawiał jedynki«”8.
Być może propolska postawa zadecydowała, że na stanowisko profesora
zwyczajnego czekał Piechowski przez kilka lat. Zmęczony zaistniałą sytua­
cją, w 1869 roku zdecydował się przejść na emeryturę. Propozycja Rady
Uniwersytetu Charkowskiego dotycząca objęcia stanowiska profesora literatury greckiej umożliwiła mu powrót do dydaktyki. W okresie charkowskim
na łamach „Żurnała Ministierstwa Narodnogo Proswieszczenija” opublikował
dwie prace: Czym jest filologia? i analizę Króla Edypa Sofoklesa. Ostatnie
jedenaście lat spędzone w Charkowie nie osłabiły życzliwego stosunku
Piechowskiego do studentów Polaków. Choć w Charkowie na początku lat
70. XIX wieku było ich dużo mniej niż w Moskwie dziesięć lat wcześniej
(wraz ze studentami farmacji — około siedemdziesięciu), zawsze mogli
liczyć na jego pomoc9. Ze względu na chorobę w 1882 roku jako tytularny
radca, co odpowiadało IX randze w tabeli rang służby obywatelskiej, zdecydował się opuścić uniwersytet. Osiadł na krótko w Krakowie, a później
w Warszawie, w dalszym ciągu prowadząc studia nad literaturą antyczną.
Zmarł w Warszawie 27 czerwca 1891 roku. Pochowany został na Powązkach.
Z historią nauk przyrodniczych Uniwersytetu Charkowskiego w drugiej połowie XIX wieku związane są dwa nazwiska Polaków — Leona
7 H.G. Runo, Polacy w Uniwersytecie Moskiewskim w połowie zeszłego stulecia, [w:]
„Znicz”. Kalendarz…, s. 44; zob. także T. Fiedosowa, Polskie organizacje patriotyczne w Moskwie 1857–1866, Warszawa 1984, s. 28–29; o patriotycznej postawie Piechowskiego świadczy
jego obecność na nabożeństwie 16 marca 1861 roku ku upamiętnieniu ofiar warszawskiej demonstracji w rocznicę bitwy grochowskiej. Za udział w nabożeństwie otrzymał surową naganę
od moskiewskiego generała-gubernatora Aleksandra Suworowa (s. 57–58).
8 I.A. Chudâkov, Zapiski karakozovca. Moskovskij universitet (1859–1860 god), [w:] Moskovskij universitet v vospominanijâh sovremennikov (1755–1917), pod. red. P.A. Zajončkovskogo, A.N. Sokolova, Moskva 1989, s. 436.
9 Tadeusz Korzon, który studia w Moskwie rozpoczął w połowie lat 50. XIX wieku, pisał:
„Przyjechałem do Moskwy w sierpniu 1855 r. i zastałem wielką gromadę Polaków: studentów,
wolnych słuchaczy i »futurów«, czyli aspirantów do stanu akademickiego […]. Liczba Polaków dochodziła około r. 1856 do 6000 z guberni zachodnich cesarstwa; z Królestwa, czyli tzw.
Kongresówki stanowiła niewielki odsetek”, idem, Mój pamiętnik przedhistoryczny, Kraków
1912, s. 50, 51.
Wrocławskie Studia Wschodnie 15, 2011
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie15.indb 49
2013-06-10 15:26:44
50
Artur Kijas
Cienkowskiego i Władysława Karola Rotherta. Cienkowski, uczeń Jana
Szychowskiego, zanim w 1872 roku objął katedrę botaniki w Charkowie,
miał już za sobą bogaty dorobek naukowy10. Był uznanym profesorem uniwersytetów w Petersburgu i Odessie11. Inny wybitny botanik zaczynający
karierę naukową w tym okresie, Kliment Timiriaziew, nazwał go „ojcem
wszystkich współczesnych botaników rosyjskich”12. W opracowaniach dotyczących blisko piętnastoletniego pobytu Cienkowskiego w Charkowie podkreśla się, że to właśnie wtedy sformułował on swoją teorię mówiącą o braku
wyraźnej granicy między światem zwierząt i roślin w początkowym okresie
ich rozwoju, co potwierdzało pogląd na temat jedności całego świata organicznego. Ponadto jako jeden z pierwszych botaników w Rosji wprowadził
do swych zajęć uniwersyteckich samodzielną pracę studentów z mikroskopem. Wykorzystując doświadczenia i zbiory gabinetu biologicznego, stworzył w Charkowie laboratorium mikrobiologiczne. Przygotowywano w nim
szczepionki przeciwwąglikowe, które wkrótce po ich uzyskaniu zastosowano
nieomal w całej Rosji13. W 1880 roku przewodził ekspedycji badawczej
nad Morze Białe — na Wyspach Sołowieckich badał przez półtora miesiąca
faunę i florę, odkrywając kilka nowych gatunków. Prowadził też eksploracje
praktyczne ważne dla życia biologicznego Charkowa. W 1886 roku dokonał
mikroskopowej analizy wody wodociągowej tego miasta.
Z zachowanych pamiętników, relacji, notek prasowych wynika, że swoją
aktywność ograniczał głównie do uniwersytetu. Kontakty, i to raczej zawodowe, utrzymywał z profesorem botaniki i zoologii Instytutu Weterynaryjnego
w Charkowie Lucjanem Pawłowiczem i studentem tego Instytutu, późniejszym profesorem i organizatorem Wydziału Weterynaryjnego Uniwersytetu
Warszawskiego, Janem Gordziałkowskim. Mimo znacznej odległości korespondował z przyjaciółmi w Warszawie, ujawniając w listach, między innymi
do Jerzego Aleksandrowicza, swój zamiar przeniesienia się i podjęcia pracy
na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim14.
10 W Charkowie od 17 (29) maja 1872 roku został zaangażowany w charakterze nadetatowego profesora zwyczajnego botaniki; zob. J. Róziewicz, Działalność dydaktyczna i naukowo-organizacyjna Leona Cienkowskiego w Rosji, „Kosmos” 37, 1988, nr 4, s. 685.
11 V. Arnoldi, Cenkovskij Lev Semenovič, [w:] Fiziko-Matematičeskij Fakul’tet Char’kovskogo universiteta za pervye sto let suŝestvovaniâ (1805–1905), Char’kov 1908, s. 216–220;
B. Hryniewiecki, Cienkowski Leon, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 4, Kraków 1938, s. 50–
52; Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 103–104.
12 A.I. Metelkin, L.S. Cenkovskij, Moskva 1950, s. 70.
13 K. Millak, Polacy w nauce i służbie weterynaryjnej u obcych, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2, 1957, nr 2, s. 300–301; E.V. Soboleva, Organizaciâ nauki v poreformennoj
Rossii, Leningrad 1983, s. 114; J. Róziewicz, Działalność dydaktyczna…, s. 686–687.
14 K. Kowalska, B. Zielińska, Warszawskie kontakty Leona Cienkowskiego, „Studia
i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej”, seria B, 1966, z. 12, s. 41–69.
Wrocławskie Studia Wschodnie 15, 2011
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie15.indb 50
2013-06-10 15:26:44
Polscy profesorowie na Uniwersytecie Charkowskim do 1917 roku
51
W czasie pracy naukowo-dydaktycznej na Uniwersytecie Charkowskim
spotkały go też największe wyróżnienia. W 1877 roku otrzymał rangę rzeczywistego radcy stanu (wysoką IV rangę w tabeli rang służby obywatelskiej), w 1883 roku Order św. Włodzimierza III stopnia i tytuł zasłużonego
profesora, w 1887 roku Order św. Stanisława I stopnia. W lutym 1886 roku
Uniwersytet Charkowski i Charkowskie Towarzystwo Badaczy Przyrody
(którego był prezesem) z okazji trzydziestopięciolecia działalności naukowo-dydaktycznej Cienkowskiego zorganizowały wielkie uroczystości z udziałem delegacji wszystkich uniwersytetów rosyjskich. Telegramy, pisma i gratulacje nadesłane zostały z liczących się uniwersytetów i ośrodków badawczych
w Europie. Adresy z wyrazami szacunku nadesłali znani botanicy krakowscy:
Edward Janczewski, Józef Rostafiński, Marian Raciborski15.
Choroba nie pozwoliła mu na sfinalizowanie wielu dalszych zamysłów
naukowych i organizacyjnych. Chory na raka wątroby, szukał ratunku w specjalistycznych klinikach w Wiedniu, a następnie w Lipsku, dokąd przewiózł go spowinowacony z nim pianista Adolf Brodski. Zmarł w szpitalu
św. Jakuba (Krankernhaus St. Jakob) 8 października 1887 roku w Lipsku
i tam został pochowany16.
Przez blisko pięć lat (1897–1900), jako profesor nadzwyczajny, a później do 1902 roku jako zwyczajny, anatomię i fizjologię roślin wykładał
w Charkowie Władysław Karol Rothert17. Według opinii Stanisława Nowaka
Rothert „był typem prawdziwego uczonego; skromny, cichy, z wyglądu
niepozorny, miał w swojej postaci coś bardzo ujmującego”18. Gruntownie
wykształcony, utrzymywał kontakty z uczonymi europejskimi. Zapraszany
był do Strasburga, Lipska, Krakowa i innych ośrodków uniwersyteckich.
W 1899 roku został członkiem-korespondentem Akademii Umiejętności
w Krakowie19. W 1902 roku dzięki poparciu prof. Władimira Bielajewa
15 Leon Cienkowski, z powodu 35-letniej rocznicy profesorskiego zawodu. Echa warszawskie, „Przegląd Tygodniowy” 21, 1886, nr 8, s. 114.
16 L.S. Cenkovskij, „Żurnal Ministerstva Narodnogo Prosveščeniâ” 1887, nr 11, s. 33–35;
Leon Cienkowski, „Biblioteka Warszawska” 1887, t. 4, s. 323–324; Po Cienkowskim, „Kraj”
1887, nr 41, s. 9; nr 43, s. 12; nr 45, s. 10; nr 46, s. 13; A. Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do
1917 roku. Słownik biograficzny, Warszawa-Poznań 2000, s. 48–49. Z niektórych materiałów
rosyjskich wynika, że zmarł dzień wcześniej ― 25 września (7 października).
17 Z. Kosiek, Rothert Władysław Karol, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 32, Wrocław
1990, z. 2, s. 300–303; A. Kijas, op. cit., s. 302; N.A. Maksimov, Očerk istorii fiziologii rastenij
v Rossii, „Trudy Instituta Istorii Estestvoznaniâ” 1, 1947, s. 45–46; 3, 1949, s. 21–80.
18 Dr S. Nowak, Z moich wspomnień. (Lata szkolne: 1884–1902), Częstochowa 1933,
s. 91.
19 Fiziko-Matematičeskij Fakul’tet Char’kovskogo universiteta za pervye sto let suŝestvovaniâ..., s. 228; F. Górski, Botanika w działalności Akademii Umiejętności, [w:] Polska Akademia
Umiejętności 1872–1952. Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o ziemi (Materiały sesji jubileuszowej, Kraków 14 XII 1972), red. S. Brzozowski, Wrocław 1974, s. 294.
Wrocławskie Studia Wschodnie 15, 2011
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie15.indb 51
2013-06-10 15:26:45
52
Artur Kijas
zaangażowano go na stanowisko kierownika katedry botaniki Uniwersytetu
Noworosyjskiego w Odessie; tam spędził następne sześć lat20.
Wśród profesorów Polaków zatrudnionych na Uniwersytecie Charkowskim
na przełomie XIX i XX wieku przeważali przedstawiciele dyscyplin przyrodniczych i lekarskich. Z humanistów Jerzy Róziewicz wymienia Leonarda
Kołmaczewskiego, profesora nadzwyczajnego literatur zachodnioeuropejskich w latach 1886–188921. Po śmierci Kołmaczewskiego (zm. 1889) rodzina, zgodnie z ostatnią jego wolą, księgozbiór profesorski przekazała bibliotece Uniwersytetu Charkowskiego22. Wkrótce w katedrze literatur zachodnioeuropejskich pojawił się Polak, prof. Leon Szepielewicz23.
Uczonym o dużych możliwościach, nie w pełni zrealizowanych z powodu przedwczesnej śmierci, był natomiast Jan Sobestiański, syn Michała,
znanego lekarza, urodzony w Tyflisie 5 (17) września 1856 roku24. Po uzy20 Nie wymienił go jednak wśród profesorów Polaków tego uniwersytetu Jan Mioduszewski, zob. idem, Kolonia polska w Odessie, [w:] „Znicz”. Kalendarz…
21 J. Róziewicz, Polsko-rosyjskie powiązania…, s. 241. Leonard Kołmaczewski, syn Zenona, pochodzenia szlacheckiego, ur. 17 stycznia 1850. W 1870 roku rozpoczął studia na Wydziale Historyczno-Filologicznym Uniwersytetu Kazańskiego, które ukończył w 1874. Później
przez pewien czas był lektorem języka niemieckiego na Uniwersytecie Kazańskim. W 1878
roku z myślą o dalszej karierze uniwersyteckiej został wysłany do Lipska (lektorem języka
niemieckiego, w zastępstwie Kołmaczewskiego, był wówczas Jan Niecisław Baudouin de
Cour­tenay). W 1882 roku na podstawie rozprawy Epos zwierzęcy na Zachodzie i u Słowian
(Životnyj epos na zapade i u slovân), opublikowanej w Kazaniu i obronionej na Uniwersytecie
Petersburskim, otrzymał stopień magistra historii literatury powszechnej. Od 1883 zatrudniony
na etacie docenta, a od 1884 profesora nadzwyczajnego na Uniwersytecie Kazańskim. W 1886
roku przeniósł się na Uniwersytet Charkowski. Pracował tu nad autentycznością Pieśni Osjana.
Rozprawy temu poświęconej nie zdołał jednak ukończyć. Zmarł w Charkowie 24 grudnia 1889
roku; zob. Sbornik Char’kovskogo Istoriko-Filologičeskogo Obščestva, Charkov 1890, t. 2,
s. 15–16 (tekst N.F. Sumcowa); S.A. Vengerov, Istočniki slovarâ russkich pisatelej, Petrograd
1914, t. 3, s. 142; Russkij biografičeskij slovar’, SPb 1903, t. 9, s. 72–73; Działalność naukowa,
dydaktyczna i społeczno-polityczna Jana Niecisława Baudouina de Courtenay w Rosji, red.
J. Róziewicz, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 14.
22 D.I. Bagalej, N.F. Sumcov, V.P. Buzeskul, Kratkij očerk istorii Char’kovskogo universiteta za pervye sto let ego suščestvovaniâ (1805–1905), Char’kov 1906, s. 297.
23 Teodor Lipiński nazywa go Łazarewiczem-Szepielewiczem, zob. idem, op. cit., s. 136.
24 Enciklopedičeskij slovar’, t. 30A, SPb 1900, s. 669; Juridičeskij Fakul’tet Char’kovskogo universiteta za pervye sto let, cz. 2. Biografičeskij slovar’ professorov i prepodavatelej,
Char’kov 1908, s. 234–235 (biogram oprac. N. Maksimejko); L.P. Lapteva, Sobestianskij Ivan
Michajlovič, [w:] Slavânovedenie v dorevolûcionnoj Rossii. Biobibliografičeskij slovar’, otv.
red. V.A. D′âkov, Moskva 1979, s. 311; J. Róziewicz, Droga Jana Sobestyjańskiego do profesury na Uniwersytecie Charkowskim, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1992, nr 3, s. 83–
92; A. Kijas, op. cit., s. 325. Brat Jana Sobestiańskiego, Edmund, ur. w 1867, po skończeniu
gimnazjum w Tyflisie, w 1887 roku podjął studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Charkowskiego. Dyplom lekarza I klasy otrzymał w 1892 roku. Po trzech latach pracy w klinice
położniczej w Charkowie (1893–1895) został ordynatorem oddziału ginekologicznego Szpitala
Wrocławskie Studia Wschodnie 15, 2011
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie15.indb 52
2013-06-10 15:26:45
Polscy profesorowie na Uniwersytecie Charkowskim do 1917 roku
53
skaniu matury w tyfliskim gimnazjum, 16 sierpnia 1874 roku został przyjęty
na Wydział Prawa Uniwersytetu Charkowskiego25. Po ukończeniu w 1878
roku studiów i kilkumiesięcznej pracy w Tyfliskiej Izbie Sądowej decyzją
dziekana Andrieja Stojanowa wrócił na uczelnię celem przygotowania do
dalszej kariery uniwersyteckiej. W latach 1885–1886 odwiedził Niemcy,
Austrię i Francję. Po obronie pracy magisterskiej zatytułowanej Krugovaâ
poruka u slavân po drevnim pamâtnikam zakonodatel’stva (Zbiorowa poręka u Słowian na podstawie dawnych zabytków prawa), wydanej w Pradze
w 1886 roku i wznowionej w Charkowie w 1888 roku, został zastępcą
profesora nadzwyczajnego. Petersburski „Kraj”, informując o tym wydarzeniu, podkreślał: „Dysputa była bardzo ożywiona i zajmująca. Ciekawym
jest w poglądach młodego uczonego wniosek, że »wierw« [wspólnota terytorialna — przyp. A.K.] Ruskiej Prawdy otrzymała swe miano od związku rodzinnego, który był pierwotną formą społecznego ustroju dawnych
Słowian”26. Wkrótce potem po prof. Iwanie Ditiatinie Sobestiański objął
katedrę prawa rosyjskiego27. Pracę doktorską zatytułowaną Učeniâ o nacional’nych osobennostâch charaktera i ûridičeskogo byta drevnich slavân.
Istoriko-kritičeskoe issledovanie (O teorii odrębności narodowych i bycie
prawnym starożytnych Słowian. Studium historyczno-krytyczne) obronił
19 kwietnia 1892 roku.
Sobestiański zapoczątkował na gruncie rosyjskim badania komparatystyczne nad historią prawa słowiańskiego. Odwołując się nie tylko do źródeł
ruskich, znacznie wykraczając poza Słowiańszczyznę, wykazał, że zbiorowa
poręka była właściwa nie tylko Słowianom, jak w swoich pracach dowodzili między innymi František Palacky i Wacław Aleksander Maciejewski.
W pracy doktorskiej, która wywołała żywą polemikę w nauce rosyjskiej,
Michajłowskiego w Tyflisie. Po rewolucji 1917 pozostał w Rosji. W 1925 roku był dyrektorem
Instytutu Położnictwa w Tyflisie; zob. M. Mądzik, Działalność społeczno-kulturalna i polityczna Polaków w Gruzji na przełomie XIX i XX wieku, Lublin 1987, s. 49–50. U Grzegorza
Piwnickiego występuje jako Sobieszczański, idem, Polacy wojskowi i zesłańcy w carskiej armii
na Kaukazie w XIX i na początku XX wieku, Toruń 2001, s. 188.
25 Spisok studentov imp. Char’kovskogo universiteta na 1874/1875 g., Char′kov 1875; na
1875/1876, Char′kov 1876, s. 18; na 1876/1877, Char′kov 1877, s. 22; na 1877/1878, Char′kov
1878, s. 24.
26 „Kraj” 1889, nr 8, s. 16; zob. także J. Bardach, Wspólnota terytorialna, [w:] Słownik starożytności słowiańskich, pod red. G. Labudy i Z. Stiebera, t. 6, Wrocław 1977, cz. 2, s. 629–630.
27 Ditiatin, jak wspomniano, odszedł nie ze względu na wiek, ale ze względu na swoje
liberalne poglądy. W rocznicę manifestu Aleksandra II, 18 lutego 1886 roku, wbrew zarządzeniu władz wygłosił wykład o znaczeniu dla Rosji aktu uwłaszczeniowego; zob. G.I. Ščetinina,
Studenčestvo i revolûcionnoe dviženie v Rossii poslednââ četvert’ XIX v., Moskva 1987, s. 105;
eadem, Universitety v Rossii i ustav 1884 goda, Moskva 1976, s. 178.
Wrocławskie Studia Wschodnie 15, 2011
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie15.indb 53
2013-06-10 15:26:45
54
Artur Kijas
odrzucił wiele tradycyjnych poglądów na temat starożytności słowiańskich,
zaliczając je do sentymentalno-romantycznych28.
W kwietniu 1893 roku minister oświaty Rosji Iwan Dielanow, niezbyt
przychylny Polakom, mianował Sobestiańskiego profesorem zwyczajnym
historii prawa rosyjskiego Uniwersytetu Charkowskiego. Po niespełna trzech
latach, 9 (21) grudnia 1895 roku, nie osiągnąwszy czterdziestego roku życia,
Sobestiański zmarł29. W petersburskim „Kraju”, śledzącym losy polskie w imperium, ukazała się następująca informacja:
Z Charkowa piszą do nas: D. 9 bm. zmarł profesor tutejszego uniwersytetu Jan
Sobieścjański. Był to człowiek w sile wieku (lat 39), pełen energii, zakończył życie prawie
nagle. Po dwugodzinnej zaledwie chorobie. Śp. S. cieszył się ogólną sympatią kolegów, towarzystwa i studentów. Wykładał prawo ruskie. Pisma miejscowe poświęciły zmarłemu pełne
uznania wspomnienia. Szczupłe bardzo grono Polaków-profesorów tutaj jeszcze bardziej się
uszczupliło: ze śmiercią Sob. pozostało tylko dwóch30.
Nikołaj Sumcow, oceniając naukowy dorobek Sobestiańskiego, pod­kreślał:
W nauce podejmował się on najbardziej skomplikowanych kwestii, za krytykę poglądów
najwybitniejszych uczonych i burząc rozmaite osobiste słabości oczyszczał drogę dla panowania prawdy […] Pomysłowy, energiczny, wszechstronnie wykształcony i wielostronnie utalentowany, wszędzie, do czego dążył, odnosił sukcesy i w ukochanej mu muzyce, i w dziedzinie
zajęć naukowych, i w życiu społecznym oraz towarzyskim. Subtelny i życzliwy, wykraczał
daleko poza granice swej specjalności i z ochotą dawał dla wspólnej korzyści owoce swego
wykształcenia i czułego ludzkiego serca31.
Sobestiański zamyka obecność znakomitych profesorów Polaków na
Wydziale Prawa Uniwersytetu Charkowskiego.
28 Na temat pracy doktorskiej Sobestiańskiego, jak wspominał Marin Drinow, pojawiło
się co najmniej 17 recenzji i omówień w języku rosyjskim, czeskim i niemieckim. Zob. idem,
[w:] Sbornik Char’kovskogo Istoriko-Filologičeskogo Obščestva, t. 8, Char’kov 1896, s. 6–16.
Z badaczy rosyjskich pisali o niej m.in.: Dmitrij Bagalej, Andriej Wiazgin, Wasilij Łatkin, Sergiej Rożdiestwieński; zob. D.I. Bagalej, K istorii učenij o byte slavân, „Kievskaâ Starina” 1892,
nr 10, s. 70–103, nr 11, s. 247–262, nr 12, s. 426–437; A.S. Vâzgin, „Slavânskoe Obozrenie”
1892, nr 7–8, s. 437–443; V. Latkin, „Istoričeskij Vestnik” 1892, nr 11, s. 517–520; S.V. Roždestvenskij (podpis: S.R-skij), Idealističeskoe napravlenie v slavjanskoj nauke, „Žurnal Ministerstva Narodnogo Prosveščeniâ” 1893, nr 3, otd. 2, s. 182–200.
29 Większość informacji o Sobestiańskim jako datę jego śmierci podaje 8 grudnia (według
starego stylu). Ponieważ stało się to prawdopodobnie nocą z 8 na 9, niektórzy autorzy piszą
o 9 grudnia; zob. J. Róziewicz, Droga Jana Sobestyjańskiego…, s. 91.
30 „Kraj” 1895, nr 50, s. 27–28. Informacja została podpisana inicjałami L.S. Przesłał ją
prawdopodobnie profesor literatur zachodnioeuropejskich Uniwersytetu Charkowskiego Leon
Szepielewicz. Drugim profesorem, o którym wspomina tekst, był profesor Wydziału Lekarskiego Teodor Opęchowski. Wspomnienia o Sobestiańskim, podkreślające jego zasługi dla nauki,
ukazały się w Sbornike Char’kovskogo…, t. 8, s. 1–3 (A.N. Stojanov), s. 3–4 (N.F. Sumcov),
s. 4–5 (A.N. Stojanov i N.O. Kuplevaskij).
31 Sbornik Char’kovskogo…, t. 8, s. 3.
Wrocławskie Studia Wschodnie 15, 2011
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie15.indb 54
2013-06-10 15:26:45
Polscy profesorowie na Uniwersytecie Charkowskim do 1917 roku
55
Do grona najbardziej znanych wychowanków i pracowników uniwersytetu
należał „król patologii” Antoni Włodzimierz Wysokowicz, ur. w 1854, który
po ukończeniu I gimnazjum charkowskiego rozpoczął studia na Wydziale
Lekarskim miejscowego uniwersytetu32. Po otrzymaniu w 1876 roku dyplomu z wyróżnieniem cum eximia laude, w 1879 roku został zatrudniony
w katedrze anatomii patologicznej. „Wysokowicz w Charkowie ― konstatuje I. Maruszkina ― zrobił pierwsze kroki w kierunku swoich przyszłych
sukcesów, tutaj zostały pokonane pierwsze naukowe przeszkody, obroniona
rozprawa doktorska, wygłoszone pierwsze wykłady, od 1886 roku w charakterze docenta”33. W 1895 roku Wysokowicz został profesorem Uniwersytetu
św. Włodzimierza w Kijowie i z tą uczelnią związana była jego dalsza kariera
oraz naukowe sukcesy34.
W 1891 roku przybył do Charkowa, obejmując jako profesor nadzwyczajny na Wydziale Lekarskim katedrę patologii szczegółowej i terapii
chorób wewnętrznych, Teodor Opęchowski35. Autor pamiętników, znany
lekarz Wincenty Tomaszewicz, wśród profesorów medyków Uniwersytetu
Charkowskiego przełomu XIX i XX wieku, oprócz Wasilija Kryłowa i Wasilija
Danilewskiego, zaliczył go do „gwiazd pierwszej wielkości”36. Zanim znalazł się w Charkowie, poznał inne uczelnie, zarówno rosyjskie, jak i europejskie. Urodził się 29 maja 1853 roku na Podolu. Po ukończeniu w 1871
roku III gimnazjum w Warszawie został studentem Wydziału Lekarskiego
Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego, skąd po roku przeniósł się do
Kijowa na Uniwersytet św. Włodzimierza. Tu w 1876 roku uzyskał stopień
lekarza. Jako stypendysta rządowy, zgodnie z obowiązującą procedurą, otrzy32 Włodzimierz Wysokowicz ur. 16 (28) stycznia 1854 w Hajsynie, pow. bracławski, zm. 13
(26) maja 1912 w Kijowie. Spisok studentov imp. Char’kovskogo universiteta na 1871/1872 g.,
Char′kov 1872, s. 31. Na Uniwersytecie Charkowskim studiowali jego bracia: na Wydziale
Prawa od 5 września 1867 Edward i od 16 sierpnia 1875 roku Kazimierz, którzy, podobnie jak
Antoni Włodzimierz, ukończyli I gimnazjum charkowskie.
33 I.I. Maruškina, Naučno-prepodavatel’skaâ dejatel’nost’ pol’skich učenyh v universitetach Ukrainy (konec XIX–načalo XX v.), [w:] Kul’turnye i obščestvennye svâzi Ukrainy so stranami Evropy, red. N.N. Varvarcev, Kiev 1990, s. 202.
34 „Kraj” 1906, nr 46, s. 8 (Uczeni polscy). Gazeta, informując o profesorach polskich oraz
o Polakach absolwentach uczelni rosyjskich, bardzo często podaje samo nazwisko bez imienia
(„Kraj” 1883, nr 51, s. 10), co znajduje odbicie także w opracowaniach; zob. np. Z. Łukawski,
Ludność polska w Rosji 1863–1914, Wrocław 1978, s. 180, czy T. Brzeziński, Polskie peregrynacje po dyplomy lekarskie, Warszawa 1999, s. 392.
35 „Kraj” 1892, nr 6, s. 20. Literatura dotycząca Opęchowskiego jest dość bogata. Z ważniejszych biogramów i publikacji należy wymienić: T. Ostrowska, Opęchowski Teodor, [w:]
Polski Słownik Biograficzny, t. 25, Wrocław 1979, z. 1, s. 119–120; P. Szarejko, Słownik lekarzy polskich, t. 3, Warszawa 1995, s. 312–315; A. Kijas, op. cit., s. 246; Medicinskij fakul’tet
Char’kovskogo…, s. 151–156, 338–350; S. Podolecki, Życie i działalność naukowa Teodora
Opęchowskiego, „Polski Tygodnik Lekarski” 11, 1956, nr 40, s. 1723–1729.
36 W. Tomaszewicz, Ze wspomnień lekarza, Warszawa 1965, s. 108.
Wrocławskie Studia Wschodnie 15, 2011
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie15.indb 55
2013-06-10 15:26:45
56
Artur Kijas
mał przydział do szpitali wojskowych nr 55, a później 73. Pracując w klinice
dermatologicznej kijowskiego Klinicznego Szpitala Wojskowego, zetknął
się z docentem Ludwikiem Goreckim, który zachęcił go do pracy naukowej.
Wysłany za granicę, znacznie rozszerzył swoje zainteresowania. Przebywając
w Wiedniu, Paryżu, Londynie, Berlinie i Strasburgu, zetknął się z wieloma
wybitnymi lekarzami, między innymi Salomonem Strickerem, Emilem Du Bois
Reymondem, Hugo Kroneckerem i jego uczniem Samuelem Meltzerem. Wyniki
swoich badań z histologii, fizjologii i patologii publikował głównie w języku
niemieckim. Od 1883 roku związał się z Dorpatem — istniał tu jedyny w Rosji
uniwersytet z niemieckim językiem wykładowym. Po przedstawieniu dysertacji
doktorskiej, 7 czerwca 1884 roku został powołany na stanowisko docenta prywatnego. Powierzono mu wykłady z medycyny wewnętrznej, wykładał ponadto
propedeutykę kliniczną i choroby skórne. W 1888 roku za pracę o unerwieniu
żołądka otrzymał prestiżową nagrodę Hamburgera37. Na początku października
1889 roku objął stanowisko konsultanta chorób wewnętrznych i nerwowych
w Instytucie Klinicznym wielkiej księżny Heleny Pawłowny w Petersburgu.
Po dwóch latach pracy w Charkowie został profesorem zwyczajnym, a w 1903
roku po profesorze Iwanie Oboleńskim powołano go na kierownika kliniki
terapeutycznej. Wykładał także w Żeńskim Instytucie Lekarskim w Charkowie.
Z relacji pamiętnikarskich wynika, że wykłady Opęchowskiego cieszyły się
dużym powodzeniem. W jego zachowaniu, stosunku do pacjentów, traktowaniu studentów, oprócz wrażliwości i życzliwości, było wiele reakcji nowych,
niespotykanych zbyt często w Rosji. Był człowiekiem Zachodu w każdym
calu, eleganckim, wytwornym, grzecznym. „Lubił muzykę i malarstwo. Grał
na wiolonczeli, miał w domu prawdziwą galerię obrazów, przeważnie pędzla
francuskich i rosyjskich mistrzów”38. Swoją aktywnością wykraczał poza
mury uniwersytetu. Brał czynny udział w życiu charkowskiej Polonii. Był
pierwszym prezesem Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności39.
Wykłady prowadził do 1913 roku. Zmarł 10 stycznia 1914 roku w klinice chirurgicznej prof. Hansa Kehra po operacji nowotworu żołądka40. Pochowany
37 Medicinskij fakul’tet Char’kovskogo universiteta za pervye 100 let ego suŝestvovaniâ
(1805–1905), Char’kov 1905–1906, s. 153.
38 W. Tomaszewicz, op. cit., s. 111. Z podobną opinią spotykamy się u Stanisława Nowaka,
który jako student czwartego, a później piątego roku uczęszczał na jego wykłady: „Opęchowski
demonstrując chorych miał dar szerokiego i nieco filozoficznego ujmowania przypadków chorobowych, czem imponował swoim słuchaczom; ujmował ich również pewnemi wielkopańskimi
manierami i europejskim obejściem się z chorymi; wysławiał się językiem potocznym, gładkim,
tak że wykład jego był zawsze bardzo zajmujący i gromadził dużą ilość studentów, studenci lubili
bardzo prof. Opęchowskiego i mieli do niego duży respekt i sentyment”, zob. idem, op. cit., s. 74.
39 T. Lipiński, op. cit., s. 120.
40 A. Sokołowski, Śp. Teodor Opęchowski, „Pamiętnik Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” 1914, t. 110, s. 108–110; „Tygodnik Ilustrowany” 1914, nr 5, s. 93 (rubryka Na
dobie); „Char’kovskij Medicinskij Žurnal” 17, 1914, nr 1, s. 86–87.
Wrocławskie Studia Wschodnie 15, 2011
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie15.indb 56
2013-06-10 15:26:45
Polscy profesorowie na Uniwersytecie Charkowskim do 1917 roku
57
został na cmentarzu w Fajsławicach, w guberni lubelskiej, gdzie mieszkała
zaprzyjaźniona z nim ziemiańska rodzina Florkowskich41.
Wychowankiem Uniwersytetu Charkowskiego był prof. Julian Pęski,
którego cała kariera naukowa związana była z Wydziałem Lekarskim charkowskiej uczelni42. Pochodził on z licznej i z dość dawna zasiedziałej na
Wołyniu polskiej rodziny szlacheckiej43. Urodził się 3 marca 1859 roku
w Sławucie44. Po ukończeniu III gimnazjum charkowskiego, 16 sierpnia
1880 roku został przyjęty na Uniwersytet Charkowski45. Dyplom lekarza
cum eximia laude uzyskany w 1885 roku stwarzał Pęskiemu możliwości
pozostania na uczelni, tym bardziej że już jako student zatrudniony został
w laboratorium A. Jakobiego (1884–1885) oraz w katedrze anatomii patologicznej kierowanej przez prof. Władimira Kryłowa, zbierając pozytywne
opinie. Jako dalszą specjalizację wybrał jednak chirurgię. Kurator charkowskiego okręgu naukowego, Nikołaj Woroncow-Weliaminow, wyraził zgodę
na objęcie przez Pęskiego stanowiska nadetatowego prosektora w katedrze
chirurgii operacyjnej i anatomii topograficznej. W 1893 roku po obronie
pracy Doświadczenia przeszczepu (replantacji, transplantologii) stawowych
powierzchni nasady kości (Opyty peresadki „replantacii, transplantologii” sustavnych poverhnostej epifizov) otrzymał stopień doktora medycyny, a dwa lata później przez Radę Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu
Charkowskiego został wybrany jednomyślnie docentem prywatnym katedry chirurgii operacyjnej i anatomii topograficznej46. Przygotowane przez
Pęskiego na potrzeby uniwersyteckiej dydaktyki preparaty anatomiczne,
wysłane na Wszechrosyjską Wystawę Przemysłowo-Artystyczną w 1896
roku, uzyskały nagrodę „za precyzyjne i artystyczne wykonanie suchych
preparatów anatomicznych człowieka”47. W latach 1896–1907 był redak41 Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie. Materiały sesji naukowej zorganizowanej w Muzeum
Zamoyskich w Kozłówce 8–9 czerwca 2000, oprac. R. Maliszewska, Kozłówka 2001, s. 45
(przyp. 7).
42 A. Kijas, op. cit., s. 262–263.
43 O licznych przedstawicielach tej rozmnożonej na Wołyniu rodziny zob. A. Kijas, Polacy
na Uniwersytecie Charkowskim 1805–1917, Poznań 2008, s. 185–186 (przyp. 943).
44 P. Szarejko, op. cit., t. 3, s. 222; A. Śródka, W. Stembrowicz, Julian Pęski 1859–1920,
[w:] Album chirurgów polskich, red. W. Rudowski, A. Śródka, Wrocław 1990, s. 226–227
(z portretem Pęskiego). Był synem Romana, powstańca 1863 r. i zesłańca syberyjskiego; zob.
Spis powstańców 1863 roku więzionych w twierdzy kijowskiej, do druku przygot. i przedm.
poprzedz. M. Micel, Przemyśl 1995, s. 91 (nr 1047).
45 Spisok studentov i postoânnyh slušatelej lekcii imp. Char’kovskogo universiteta na
1880/1881 ak. g., Char′kov 1881; na 1881/1882 ak. g., Char′kov 1882, s. 75; na 1882/1883 ak.
g., Char′kov 1883, s. 97.
46 „Kraj” 1896, nr 26, s. 20; 1897, nr 32, s. 16. zob. także Medicinskij fakul’tet Char’kovskogo…, s. 116–118.
47 Medicinskij fakul’tet Char’kovskogo…, s. 117–118.
Wrocławskie Studia Wschodnie 15, 2011
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie15.indb 57
2013-06-10 15:26:45
58
Artur Kijas
torem pism „Trudy Medicinskoj Sekcii Obszczestwa Opytnych Nauk”
i współpracownikiem „Wiestnika Miediciny”. Cieszył się uznaniem zarówno jako uczony, jak i dydaktyk. „Posiadał duże zdolności dydaktyczne:
jego wykłady były przemyślane i starannie opracowane, rzeczowe, łatwo
dostępne słuchaczom. Studenci słuchali ich z zaciekawieniem, mimo że
anatomia i chirurgia operacyjna są to przedmioty dość suche”48. Wydział
Lekarski Uniwersytetu Charkowskiego dwukrotnie na początku XX wieku
występował o nominację Pęskiego na profesora. Wniosku pierwszego pod
presją zewnętrzną nie poparła Rada (Senat), później pozytywnego już
wniosku Rady nie uwzględnił minister oświaty Grigorij Sänger. Na stanowisko profesora nadzwyczajnego powołany został dopiero 25 lutego
1905 roku, a profesora zwyczajnego 22 stycznia 1910 roku49. Niedługo
potem otrzymał tytuł profesora zasłużonego. W 1908 roku, po śmierci
prof. Nikołaja Sokołowa, objął stanowisko kierownika katedry i dyrektora
Kliniki Chirurgicznej Uniwersytetu Charkowskiego. W latach 1911–1920
przez trzy kadencje pełnił obowiązki dziekana Wydziału Lekarskiego50.
Pęski aktywnie uczestniczył w organizacjach polskich działających
w Charkowie. Pełnił funkcję sekretarza Rzymskokatolickiego Towarzystwa
Dobroczynności. W 1899 roku w uznaniu zasług został członkiem honorowym Towarzystwa51. W 1914 roku Polonia charkowska niezwykle uroczyście
świętowała dwudziestopięciolecie pracy naukowej i dydaktycznej Pęskiego.
Podkreślano jego olbrzymie zasługi w integracji społeczności polskiej w mieście. Stanisław Nowak pisze, że „był jednym z najczynniejszych członków
kolonii polskiej i wielkim przyjacielem młodzieży polskiej, która miała do
niego wielkie zaufanie i w razie jakichkolwiek nieporozumień pomiędzy
młodzieżą polską i kolonią polską uciekała się do niego o pomoc i pośrednictwo”52. Podobną opinię o Pęskim przekazał Wincenty Tomaszewicz, przez
kilka miesięcy jego asystent: „Profesor Pęski był wysokim, postawnym,
przystojnym mężczyzną. Wesoły, dowcipny, dobroduszny, szczery i nieco
rubaszny, przyciągał do siebie ludzi, którzy go bliżej poznali”53. Jako jeden
z najbardziej znanych lekarzy Charkowa należał do ludzi dobrze sytuowanych. Posiadał w Charkowie własny dom54. W czasie wakacji ordynował
w Sławiańsku, w guberni charkowskiej. Ponadto w Charkowie przy ulicy
Czernyszewskiej 39 miał prywatny gabinet, w którym dwa razy w tygodniu
48 W. Tomaszewicz, op. cit., s. 106.
J. Róziewicz, Polsko-rosyjskie powiązania…, s. 241.
50 K.A. Jaworski, Wywoływanie cieni, Lublin 1968, s. 173.
51 T. Lipiński, op. cit., s. 120, 123.
52 S. Nowak, op. cit., s. 75.
53 W. Tomaszewicz, op. cit., s. 106.
54 M. Harusewicz, Za carskich czasów i po wyzwoleniu. Jan Harusewicz. Wspomnienia
i dokumenty, Londyn 1975, s. 149–150.
49 Wrocławskie Studia Wschodnie 15, 2011
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie15.indb 58
2013-06-10 15:26:45
Polscy profesorowie na Uniwersytecie Charkowskim do 1917 roku
59
przyjmował pacjentów55. Był znany głównie jako chirurg jamy brzusznej.
Wraz z lekarzem rosyjskim Kuzniecowem opracował metodę operowania
wątroby, głównie zaś hamowania krwotoków pojawiających się podczas operacji. Zmarł nagle na udar mózgu 20 kwietnia 1920 roku, w trakcie przygotowań do wyjazdu do Polski. Pochowany został w Charkowie na nieistniejącym
już dziś cmentarzu katolickim.
Uczniem prof. Pęskiego był Bolesław Szarecki, od 1913 roku docent
w katedrze kliniki chirurgicznej Uniwersytetu Charkowskiego56. Wincenty
Tomaszewicz, który w latach 1909–1912 był lekarzem naczelnym i chirurgiem w szpitalu powiatowym w Sumach (70 km od Charkowa),
wspomina o swoich częstych odwiedzinach prof. Pęskiego: „Adiunktem
jego był wówczas doktor Szarecki, późniejszy profesor, znany w Polsce
chirurg”57.
Księga wpisów Uniwersytetu Charkowskiego jako datę urodzin
Szareckiego podaje 7 września 1874 roku58. Większość autorów piszących
o nim, w tym także Grzegorz Zychowicz, opowiadają się jednak za 17 marca,
co jest bardziej wiarygodne59. Po perypetiach związanych z edukacją i uzyskaniu w trybie eksternistycznym w I gimnazjum charkowskim matury,
17 sierpnia 1898 roku Szarecki został studentem Wydziału Lekarskiego
Uniwersytetu Charkowskiego. Egzaminy końcowe przewidziane tokiem studiów zdał w 1904 roku. Po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej w 1904 roku
powołany do wojska, nie zdążył uzyskać dyplomu lekarskiego. W charakterze
młodszego lekarza został skierowany do I armii stacjonującej w Mandżurii.
Po dwóch latach służby, w wyniku demobilizacji, powrócił do Charkowa
i przed Komisją Państwową, z najwyższą pochwałą, cum eximia laude,
otrzymał dyplom lekarza60. W latach następnych pod okiem prof. Pęskiego
poznawał tajniki dydaktyki uniwersyteckiej, zdobywał doświadczenia naukowe. Wyniki badań zamieszczał w czasopismach rosyjskich i niemieckich
(m.in. w periodyku „Russkij Wracz”). Oprócz chirurgii urazowej interesowały go inne działy medycyny, jak chociażby urologia. W latach 1909–1912,
55 Charkowski kalendarzyk informacyjny na rok 1907, Wilno 1906, s. 46.
G. Zychowicz, Generał Bolesław Szarecki 1874–1960, Warszawa 1988, s. 27.
57 W. Tomaszewicz, op. cit., s. 106–107.
58 Spisok studentov imp. Char’kovskogo universiteta na 1898/1899 g., Char′kov 1899, s. 144.
59 G. Zychowicz, op. cit., s. 9; M. Dutkiewicz, Bolesław Szarecki 1874–1960, [w:] Album
chirurgów polskich…, s. 270; R. Dzierżanowski, Szarecki Bolesław, [w:] Słownik biograficzny
polskich nauk medycznych XX wieku, t. 1, pod red. Z. Podgórskiej-Klawe, Warszawa 1995, z. 3,
s. 107. U Stanisława Łozy figuruje 9 sierpnia 1874, zob. Czy wiesz, kto to jest?, red. S. Łoza,
t. 1, Warszawa 1938, s. 714.
60 W 1907 r. po ukończeniu I gimnazjum charkowskiego studia na Wydziale Lekarskim
Uniwersytetu Charkowskiego rozpoczął Jan Szarecki, syn Jerzego, pochodzenia mieszczańskiego, ur. 1881 w Mińsku, młodszy brat Bolesława, zob. Spisok studentov imp. Char’kovskogo
universiteta na 1907/1908 g., Char’kov 1908, s. 380 (Wydział Lekarski, s. 1).
56 Wrocławskie Studia Wschodnie 15, 2011
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie15.indb 59
2013-06-10 15:26:45
60
Artur Kijas
początkowo jako adiunkt, później jako docent, prowadził zajęcia z urologii dla czwartego roku, natomiast od 1913 roku ćwiczenia z postępowania
chirurgicznego w nagłych przypadkach, a także wykłady z zabiegów operacyjnych dla studentów piątego roku. W 1912 roku na podstawie pracy
Regio subumbilicalis ― szkic topograficzno-anatomiczny otrzymał stopień
doktora medycyny. Etat docenta w klinice prof. Pęskiego pozwolił mu na
stabilizację materialną. Jednym z warunków jego otrzymania była dokładna znajomość anatomii patologicznej. Ubiegający się o docenturę ― pisze
Wincenty Tomaszewicz ― „musieli wygłosić dwa wykłady, przy czym jeden
z nich musiał być związany tematycznie z zagadnieniami anatomii patologicznej”61. W 1919 roku w uznaniu zasług i wiedzy lekarskiej Szareckiego
Rada Naukowa Uniwersytetu Krymskiego w Symferopolu powołała go na
stanowisko profesora chirurgii, powierzając mu jednocześnie prowadzenie
kliniki chirurgicznej62.
W 1913 roku profesorem nadzwyczajnym patologii i terapii szczegółowej
chorób wewnętrznych Wydziału Lekarskiego został Edward Żebrowski, od
1914 roku profesor zwyczajny tego przedmiotu63.
W końcowym okresie carskiej Rosji z Uniwersytetem Charkowskim
związało się dwóch wybitnych matematyków — Cezary Russjan (Russyan)
i Antoni Przeborski64.
61 W. Tomaszewicz, op. cit., s. 215.
R. Dzierżanowski, op. cit., s. 108. Grzegorz Zychowicz (op. cit., s. 31) wspomina, że
było to w 1916 roku, co jest błędne. Wówczas dopiero pojawił się projekt utworzenia na Krymie uniwersytetu. Miał on być filią Uniwersytetu św. Włodzimierza w Kijowie, którego władze
wysłały na Krym w 1918 roku kilku profesorów. W Liwadii (Jałta) 11 maja 1918 roku otwarto
Wydział Fizyczno-Matematyczny i Lekarski. Kilka miesięcy później przeniesiono je do Symferopola. Choć zajęcia na Uniwersytecie Krymskim zaczęły się 19 września w Symferopolu,
jako oficjalny dzień inauguracji uniwersytetu przyjmuje się 14 października 1918 roku (zob.
Tavričeskij universitet, [w:] K. Kogonašvili, Kratkij slovar’ istorii Kryma, Simferopol’ 1995,
s. 275. Wincenty Tomaszewicz wspomina, że w 1918 roku Szarecki był jednym z kandydatów
na profesora chirurgii uniwersytetu w Jekaterynosławiu; zob. idem, op. cit., s. 340.
63 Edward Żebrowski ur. 18 maja 1873 w Bierwieńcach, pow. oszmiański. W 1896 roku
ukończył Akademię Medyko-Chirurgiczną w Petersburgu. Tam też doktoryzował się w 1902
roku na podstawie pracy dotyczącej leczenia gruźlicy. W 1907 roku na Uniwersytecie św.
Włodzimierza w Kijowie uzyskał docenturę w zakresie chorób wewnętrznych. Po kilku latach pracy przeniósł się do Charkowa. Po powrocie do Polski w 1920 roku zatrudnił się jako
kierownik oddziału wewnętrznego szpitala ujazdowskiego w Warszawie. Od 1927 dyrektor
kliniki chorób wewnętrznych Uniwersytetu Warszawskiego oraz profesor diagnostyki i terapii ogólnej chorób wewnętrznych na Wydziale Lekarskim uniwersytetu. Zmarł 26 czerwca
1930 roku; zob. „Kraj” 1902, nr 19, s. 24; M. Łążyński, Sto lat bez mała. Wspomnienia lekarza z lat 1869–1956, Warszawa 1961, s. 317 (przyp. 257); J. Róziewicz, Polsko-rosyjskie
powiązania…, s. 230, 241; T. Brzeziński, op. cit., s. 443; W. Szumowski, Historia medycyny
filozoficznie ujęta, Warszawa 1994, s. 634.
64 J. Róziewicz, Polsko-rosyjskie powiązania…, s. 241.
62 Wrocławskie Studia Wschodnie 15, 2011
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie15.indb 60
2013-06-10 15:26:45
Polscy profesorowie na Uniwersytecie Charkowskim do 1917 roku
61
Russjan urodził się 27 sierpnia 1867 roku w Makiejewie, gubernia chersońska. Po ukończeniu ze złotym medalem gimnazjum w Kiszyniowie, w 1885
roku podjął studia na Wydziale Fizyczno-Matematycznym Uniwersytetu
św. Włodzimierza w Kijowie, z którego po drugim roku studiów przeniósł się do Odessy65. Studiował jednocześnie matematykę i fizykę. W 1892
roku, trzy lata po studiach, uzyskał magisterium z matematyki. Po pobycie na stypendium rządowym w liczących się ośrodkach uniwersyteckich Europy, w Paryżu, Lipsku i Berlinie, w 1900 roku doktoryzował się
w Odessie. W latach 1902–1904 jako profesor nadzwyczajny ad personam
wykładał wyższą matematykę, a także mechanikę analityczną i teoretyczną
na Uniwersytecie Jagiellońskim66. Od 1904 roku przez trzy lata kierował
drugą katedrą mechaniki ogólnej i analitycznej w Szkole Politechnicznej we
Lwowie, od 1906 roku jako profesor zwyczajny67. W 1907 roku w Charkowie
objął na uniwersytecie katedrę analizy matematycznej. Był autorem wielu
prac z matematyki, mechaniki i fizyki w języku polskim, francuskim i rosyjskim W Charkowie powstało kilka ważnych jego dzieł z zakresu równań różniczkowych, w tym Differencial’noe isčislenie (Rachunek różniczkowy, Char’kov 1919). Po rewolucji 1917 roku pozostał w Rosji. Zmarł
w Charkowie 30 marca 1934 roku, związany do końca życia z powstałymi po
likwidacji uniwersytetu placówkami — Charkowskim Instytutem Oświecenia
Narodowego (do 1930) i Fizyczno-Chemiczno-Matematycznym Instytutem.
Absolwentem Uniwersytetu św. Włodzimierza był także Antoni Bonifacy
Przeborski68. Urodził się 14 (26) maja 1871 roku w majątku Chorosza nad
Pohanką, w powiecie lipowieckim, gubernia kijowska. Po ukończeniu w 1890
roku ze złotym medalem gimnazjum w Nikołajewie podjął studia na Wydziale
Fizyczno-Matematycznym w Kijowie. W 1893, na rok przed otrzymaniem
dyplomu, został nagrodzony złotym medalem. Ze względu na wyjątkowe zdolności w latach 1894–1896 został stypendystą uniwersytetu przewidzianym do
uzyskania profesury uniwersyteckiej. W 1895 roku za pracę O metodah Abelâ,
Jacobi, Lûnwillâ i Veerstrassa v teorii eliptičeskih funkci uzyskał nagrodę z fun65 S.M. Brzozowski, Russjan Cezary, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 33, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, z. 1, s. 147–148.
66 Studia z dziejów katedr Wydziału Matematyki, Fizyki, Chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego, red. S. Gołąb, Kraków 1964, s. 76, 100.
67 Politechnika Lwowska 1844–1945, przewod. kom. red. R. Szewalski, Wrocław 1993,
s. 84, 124 (krótki biogram); Z. Popławski, Dzieje Politechniki Lwowskiej 1844–1945, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992, s. 126, 129.
68 Czy wiesz, kto…, s. 597 (odnotowany jako Przedborski); S.M. Brzozowski, Przeborski Antoni Bonifacy, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 28, Wrocław 1985, z. 4, s. 668–669;
A. Śródka, Uczeni polscy XIX–XX stulecia, t. 3, Warszawa 1997, s. 489–490; A. Kijas, Polacy
w Rosji…, s. 281–282.
Wrocławskie Studia Wschodnie 15, 2011
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie15.indb 61
2013-06-10 15:26:45
62
Artur Kijas
duszu im. profesora Iwana Rachmaninowa69. W 1897 roku po złożeniu egzaminu na magisterium z matematyki władze uczelni zaproponowały go na stanowisko docenta prywatnego fizyki matematycznej, do czego jednak nie doszło
z powodu sprzeciwu generała-gubernatora kijowskiego Aleksieja Ignatiewa
oraz kuratora kijowskiego okręgu naukowego Władimira Weliaminowa-Ziernowa. W 1898 roku został zatrudniony jako etatowy docent mechaniki
w Instytucie Technologicznym w Charkowie, a rok później jako privat docent
matematyki wyższej na Wydziale Fizyczno-Matematycznym Uniwersytetu
Charkowskiego70. Po dokończeniu na Uniwersytecie Moskiewskim w 1902
roku magisterium i uzyskaniu doktoratu na podstawie rozprawy Issledovaniâ po
teorii analitičeskih funkcij. Zadača o predloženiû râda Tajlora (Badania z teorii funkcji analitycznych. Rozważania o propozycji ciągu Taylora), Char’kov
1908, w 1905 roku powołano go na profesora nadzwyczajnego, a w 1908 na
profesora zwyczajnego71. Należał do uczonych niezwykle aktywnych naukowo i dydaktycznie. Pozostawił kilkanaście prac w języku polskim, rosyjskim
i francuskim poświęconych analizie matematycznej, funkcjom analitycznym,
funkcjom złożonym i liniowym, równaniom różniczkowym i rachunkowi
wariacyjnemu. Poza uniwersytetem wykłady z matematyki prowadził również
w Instytucie Technologicznym, na Wyższych Kursach Żeńskich, a po 1917
roku w Uniwersytecie Robotniczym. Lepsze poznanie bogatej osobowości
Przeborskiego byłoby możliwe dzięki pamiętnikom, lecz tych nie zachowało
się zbyt wiele. Warto przytoczyć zatem bardzo osobiste wspomnienie siostrzeńca Przeborskiego, znanego pisarza marynisty Stanisława Marii Salińskiego:
Profesor Przeborski to także jeden z najbardziej czarujących ludzi, jakich znałem
w życiu [wcześniej Saliński wymienił osiągnięcia naukowe Przeborskiego — przyp. A.K.].
Niewielkiego wzrostu, ruchliwy, szybki, pełen błyskotliwości i wspaniałego humoru, obdarzony bajeczną vis comica, uroczo — po profesorsku — roztargniony, poliglota, człowiek o zdumiewająco szerokich zainteresowaniach humanistycznych, niezmiernie pracowity, człowiek
o ogromnych, niezrozumiałych przeze mnie wtedy, a docenionych dopiero teraz perspektywach
myślowych. A w dodatku pianista-wirtuoz. Najwyższego lotu zagadnienia matematyczne
łączył z maestrią najtrudniejszej pianistyki. Taki był wuj Antoni Przeborski72.
Po 1917 roku spotkały Przeborskiego urzędowe zaszczyty. W roku akademickim 1919/1920 został wybrany na rektora zreorganizowanego w dwuwydziałową Akademię Nauk Teoretycznych dawnego uniwersytetu (bez
69 Fiziko-Matematičeskij fakul’tet Char’kovskogo universiteta za pervye sto let..., s. 40.
Ibidem, s. 40–41.
71 J. Róziewicz, Polsko-rosyjskie powiązania…, s. 241.
72 S.M. Saliński, Long-play warszawski, Warszawa 1996, s. 64. Urodzony 13 lutego 1902
w Nowokijowsku w Kraju Ussuryjskim Stanisław Maria Saliński był synem Stanisława, prawnika i urzędnika rosyjskiej służby sądowej i dyplomatycznej na Dalekim Wschodzie, i Julii
Walerii z domu Przeborskiej; zob. M. Lalak, Saliński Stanisław Maria, [w:] Polski Słownik
Biograficzny, t. 34, Wrocław-Warszawa-Kraków 1993, z. 3, s. 362.
70 Wrocławskie Studia Wschodnie 15, 2011
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie15.indb 62
2013-06-10 15:26:46
Polscy profesorowie na Uniwersytecie Charkowskim do 1917 roku
63
Wydziału Prawa i Wydziału Lekarskiego). Wkrótce potem aresztowali go
bolszewicy. Po zwolnieniu w 1920 roku wybrano go na dziekana Wydziału
Fizyczno-Matematycznego i ponownie na rektora uczelni. Funkcję rektora
pełnił po przekształceniu w 1921 roku Akademii w Instytut Oświecenia
Narodowego73. Po powrocie w 1922 roku do Polski i krótkim pobycie
w Wilnie jako profesor zwyczajny podjął pracę w katedrze mechaniki teoretycznej Uniwersytetu Warszawskiego, którą kierował do 1939 roku74. W roku
akademickim 1929/1930 pełnił funkcję dziekana Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego75. W 1930 roku wraz z innymi matematykami polskimi
uczestniczył w I Ogólnozwiązkowym Zjeździe Matematyków w Charkowie76.
Zmarł w Warszawie 24 maja 1941 roku77.
Przytoczone fakty pozwalają zweryfikować opinię ukraińskiego badacza
A. Kondrackiego, który w przeglądowym artykule dotyczącym obecności
Polaków na Ukrainie od X do XIX wieku odnotował: „polska warstwa
w studenckim i profesorskim środowisku Uniwersytetu Charkowskiego była
nieznaczna”78.
Польские профессора в Харьковском университете
до 1917 года
Резюме
Харьковский университет, одним из основателей которого был Северин Потоцкий,
брат писателя Яна Потоцкого, путешественника, автора Рукописи, найденной в Сарагосе,
после закрытия университетов в Вильнюсе и Варшаве сыграл значительную роль
73 N. Ermolaeva, Pšeborskij Anton Pavlovič, [w:] Russkoe zarubež’e. Zolotaja kniga emigracii. Pervaja tret’ XX veka. Enciklopedičeskij biografičeskij slovar’, pod red. V.V. Šelochaeva, Moskva 1997, s. 529.
74 Wśród profesorów związanych z Charkowem reprezentujących nauki ścisłe, którzy po
1918 roku podjęli działalność w niepodległej Polsce, Dorota Mycielska wymieniła profesorów
Antoniego Przeborskiego i Jana Gordziałowskiego z charkowskiego Instytutu Weterynaryjnego, pomijając Władysława Żebrowskiego, Władysława Dzierżyńskiego i Czesława Reczyńskiego, zob. eadem, Drogi życiowe profesorów przed objęciem katedr akademickich w niepodległej Polsce, [w:] Inteligencja polska XIX i XX w. Studia [2], pod red. R. Czepulis-Rastenis,
Warszawa 1981, s. 273, 276.
75 Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1915–1939, red. A. Garlicki, Warszawa 1982,
aneks 1, s. 314.
76 Polsko-radzieckie stosunki kulturalne 1918–1939. Dokumenty i materiały, red. W. Balcerak, Warszawa 1977, s. 408 (nr 254).
77 Bolesław Olszewicz, podając właściwą datę urodzenia i śmierci oraz profesję, zmienił
imię i nazwisko profesora na Józef Przedborski, zob. Lista strat kultury polskiej (1 IX 1939–
1 III 1946), zest. B. Olszewicz, Warszawa 1947, s. 215.
78 A.A. Kondrac’kij, Polâki na Ukraïni v X–XIX st., „Ukraïns’kij istoričnij žurnal” 1991,
nr 12, s. 92.
Wrocławskie Studia Wschodnie 15, 2011
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie15.indb 63
2013-06-10 15:26:46
64
Artur Kijas
в образовании польской молодежи из литовско-белорусcких земель, Украины и Царства
Польского. Кроме студентов, после 1864 года с этим университетом были связаны
несколько десятков профессоров-поляков. К самым выдающимся принадлежали: ботаники Юзеф Ценковский и Карл-Владислав Ротерт, юрист Ян Собестьянский, классический филолог Юзеф Пеховский, врачи-патологи и терапевты Антон Высокович, Фёдор
Опенховский и Эдуард Жебровский, хирург Юлиан Пенский, фармаколог Ян Станкевич,
математики Цезарь Руссьян и Антон Пшеборский. Благодаря их оригинальным публикациям и взглядам они пользовались признанием других академических центров России.
Кроме научной и дидактической деятельности они активно участвовали в жизни польской диаспоры в Харькове. Некоторые из них, например, Пенский или Пшеборский,
занимали важные должности в университетской администрации. Профессора-поляки,
работающие в Харьковском университете до 1917 года, вошли в его историю как выдающиеся ученые и преподаватели, а в жизни харьковской Полонии были ее активными
участниками.
Перевел Ежи Россеник
Polish professors at the University of Kharkov until 1917
Summary
The University of Kharkov, the co-founders of which included Seweryn Potocki, brother of
Jan — explorer and author of The Manuscript Found in Saragossa — after the closure of the
Universities of Vilnius and Warsaw played an important role in the education of Polish youth
coming from Lithuanian-Belorusian lands, Ukraine and the Kingdom of Poland. In addition
to students, after 1864 several dozen Polish professors were associated with this university.
The most distinguished among them included the botanists Józef Cienkowski and Władysław
Karol Rothert; the lawyer Jan Sobestiański; the classical philologist Józef Piechowski; the
pathologists and physicians Antoni Wysokowicz, Teodor Opęchowski and Edward Żebrowski;
the surgeon Julian Pęski; the pharmacologist Jan Stankiewicz; and the mathematicians Cezary
Russjan and Antoni Przeborski. Their original publications and attitude won them recognition
of other universities in Russia. In addition to research and teaching, they were also actively
involved in the life of the Polish diaspora in Kharkov. Some of them, e.g. Pęski or Przeborski,
performed important functions in the university administration. Polish professors employed by
the University of Kharkov until 1917 went down in its history as eminent scholars and highlyvalued teachers; they were also remembered as active participants in the life of the Polish
community in Kharkov.
Translated by Anna Kijak
Wrocławskie Studia Wschodnie 15, 2011
© for this edition by CNS
Wroc_Stud_Wschodnie15.indb 64
2013-06-10 15:26:46