Full text in Polish - Instytut Geografii i Gospodarki

Zofia Alexandrowicz, Włodzimierz Margielewski
OBSZARY OSUWISKOWE W KARPATACH POLSKICH
JAKO ENKLAWY ODMIENNOŚCI
KRAJOBRAZOWEJ I PRZYRODNICZEJ
Wstęp
Oddziaływanie ruchów masowych na powierzchnię terenu można rozpatrywać
dwojako: pod kątem zjawisk wywołujących zniszczenia lub ich roli morfotwórczej w
naturalnym przekształcaniu rzeźby. Współczesne ruchy osuwiskowe są postrzegane
głównie jako zdarzenia powodujące szkody i zniszczenia urządzeń hydrotechnicznych, zabudowań, dróg, linii komunikacyjnych, pól uprawnych i lasów (Głodek
1965; Ziętara 1968; Mrozek i in. 2000). Stąd są one generalnie oceniane jako
wysoce niekorzystne dla gospodarki człowieka (Starkel 1972). Tak jednostronne
postrzeganie oddziaływania osuwisk na środowisko, eksponuje jedynie jeden
z aspektów ich oddziaływania. Jednakże osuwiska, podobnie jak większość katastrofalnych zjawisk w przyrodzie, obok działalności destrukcyjnej, odgrywają
również korzystną rolę w transformacji krajobrazu i środowiska przyrodniczego
gór, kształtując ich geo- i bioróżnorodność. Przyczyniają się one do tworzenia
nowych, zróżnicowanych form terenu oraz związanych z nimi ostoi przyrody w
terenach górskich. Silne przekształcanie skalnego podłoża i gleb, jak również zmiany stosunków wodnych powodowanych przez ruchy masowe, przyczyniają się do
powstania mozaikowego układu różnego typu siedlisk, co w istotny sposób wpływa
na zwiększenie bioróżnorodności obszarów osuwisk. Ocena przemawiająca na
korzyść takich zmian w środowisku przyrodniczym wynika z obserwacji i badań
obszarów starych osuwisk, a zwłaszcza odnawiających się okresowo (Alexandrowicz, Margielewski 2000). Badania te wykazały ponadto, że również dla gospodarki
ludzkiej, osuwiska nie są jedynie zjawiskami destrukcyjnymi (Margielewski 2000b).
Karpaty fliszowe ze względu na swoją budowę geologiczną, związaną z
występowaniem silnie spękanych i zdyslokowanych formacji fliszowych o różnej
odporności i wodochłonności skał, są szczególnie podatne na procesy osuwiskowe.
W czasie trwania czwartorzędu, a zwłaszcza w holocenie, wpływ ruchów masowych zaznaczył się wyraźnie w kształtowaniu rzeźby stoków, a niekiedy także
przebiegu dolin górskich i morfologii wierzchowin (Starkel 1960; Ziętara 1968,
1988; Baumgart-Kotarba 1974; Bober 1984; Z. Alexandrowicz, S. W. Alexandrowicz
1988; Bajgier 1993; Margielewski 1997). Z tego względu region karpacki można
uznać (Margielewski 1999; Alexandrowicz, Margielewski 2000) za modelowy
dla studiów mających na celu poznanie zróżnicowania przyrodniczych wartości
obszarów osuwiskowych (ryc. 1).
569
Ryc. 1. Rozmieszczenie datowanych osuwisk, parków narodowych (PN) i parków
krajobrazowych (PK) w polskich Karpatach; datowane osuwiska wg: Gil i in. 1974,
Alexandrowicz 1996, Margielewski 2000a
Fig. 1. Distribution of the dated landslides, national parks (PN) and landscape parks
(PK) in the Polish Carpathiansl landslides after Gil et al. 1974, Alexandrowicz 1996,
Margielewski 2000a
Rzeźba obszarów osuwiskowych
Obszary osuwisk charakteryzują się odmiennością morfologiczną w stosunku
do swojego otoczenia. Wprowadzone przez L. Starkla (1960) określenie „rzeźba
osuwiskowa” charakteryzuje liczne tereny w polskich Karpatach fliszowych.
Rozległe osuwiska, położone wysoko na stokach, wyraźnie wyodrębniają się w
krajobrazie pasm górskich, determinując wklęsłe lub wklęsło-wypukłe profile
stoków (Kotarba 1986). Niekiedy rozległe wypłaszczenia osuwisk powstałe w
efekcie transportu grawitacyjnego i depozycji materiału koluwialnego w obrębie
stoków, przyczyniają się do łagodzenia reliefu wyższych partii gór. Ukształtowanie
osuwisk zależne w dużej mierze od ich wieku i etapów odmładzania, odznacza się
bardziej lub mniej urozmaiconym, swoistym zespołem form i ich rozmieszczeniem
(ryc. 2). Typowymi elementami rzeźby, nigdzie nie spotykanymi poza obszarami
objętymi ruchami masowymi, są: nisze obramowane ścianami piaskowców lub
w wyniku ich zabliźniania – pojedynczymi formami skałkowymi, koluwialne
blokowiska zwane potocznie gołoborzami, jaskinie dylatacyjne, rowy rozpadlinowe i podwójne grzbiety (ryc. 2). Oprócz form skałkowych, obrzeżających nisze
osuwiskowe i rowy rozpadlinowe, występują także przemieszczone, duże pakiety
piaskowców w obrębie koluwiów (Alexandrowicz 1978). Stopień wymodelowania
form skalnych przez wietrzenie może pośrednio świadczyć o ich mniej lub bardziej
zaawansowanym wieku. Osuwiska często przecinają warstwy wodonośne, stając
570
się miejscem licznych, powierzchniowych wypływów wód. Stąd, pośród koluwiów
licznie występują (ryc. 2) źródła, tereny podmokłe, młaki i torfowiska, niekiedy
jeziorka stałe lub okresowe (Nowalnicki 1976; Margielewski 1996).
Bioróżnorodność obszarów o rzeźbie osuwiskowej
Obszary osuwiskowe charakteryzują się dużą różnorodnością siedlisk roślinnych, spowodowaną specyficznym oddziaływaniem ruchów masowych na podłoże
(Bednarz 1983; Alexandrowicz, Margielewski 2000).
Skalne ściany nisz osuwiskowych i rozpadlin, izolowane skałki oraz blokowiska są porastane przez zbiorowiska roślinności petrofilnej (naskalnej), których
skład zależy od ekspozycji, wilgotności podłoża i rodzaju skał. W miejscach nasłonecznionych rozwijają się skupienia gatunków kserotermicznych, natomiast w
miejscach ocienionych, a nawet pozostających w półmroku, występują wątrobowce,
mchy i paprocie. W składzie florystycznym zbadanych zbiorowisk nierzadko spotyka się gatunki podlegające ochronie, w tym endemiczne, szczególnie zagrożone
wyginięciem.
Ryc. 2. Główne elementy rzeźby osuwiska wraz ze schematycznym rozmieszczeniem
zbiorowisk roślinnych
Fig. 2. Main elements of the landscape relief with the distribution of plant communities
571
W efekcie zaburzeń stosunków wodnych, obszary osuwiskowe często obfitują w młaki, torfowiska z charakterystycznymi zespołami roślinności bagiennej,
niekiedy zaś, występujące w ich obrębie otwarte zbiorniki wodne, zasiedlane są przez
roślinność wodną i szuwarową (ryc. 2). W obrębie tych siedlisk pojawiają się rzadkie na obszarach górskich zespoły situ rozpierzchłego (Epilobio-Juncetum effusi),
szuwar turzycy prosowej (Caricetum paniculatae), czy trzciny (Phgagmites communis)
(Denisiuk i in. 1977). Obszary torfowisk porastane są przez wełniankę (Eriophorum), zaś obszary podmokłe często są zasiedlane przez zespoły olszynki (Alnetum
incanae) (Margielewski 1996).
Na glebach wzbogaconych dolnymi partiami koluwiów, rozwijają się płaty
żyznych łąk. Zbiorowiska leśne porastające osuwiska również charakteryzują się silnym zróżnicowaniem (ryc. 2) Taki mozaikowy układ siedlisk w obrębie osuwisk,
jest uwarunkowany zarówno właściwościami podłoża, jak również charakterem
rzeźby (ryc. 2). W stosunku do obszarów otaczających są to więc enklawy cechujące
się nieporównanie większą bioróżnorodnością.
Na nieustabilizowanych stokach i w warunkach odnawiających się procesów
osuwiskowych, następują stosunkowo szybkie przemiany siedlisk wskutek czego
zbiorowiska roślinne mają zwykle charakter przejściowy. Wtórne sukcesje, prowadzące do utrwalania się równowagi w środowisku przyrodniczym, podlegają
często zaburzeniom i modyfikacjom. Szczególnie znamienne jest wykształcanie się
zbiorowisk torfowiskowych oraz wilgociolubnych, a nawet wodnych, w powstających oczkach i jeziorkach stopniowo wypełnianych osadami i zarastających. W
wyższych częściach stoków osuwiskowych wykształcają się płytkie gleby szkieletowo-gliniaste, a w niżej położonych miejscach – gleby głębsze, brunatne, niekiedy
humusowe. Znajduje to odzwierciedlenie w zróżnicowaniu zbiorowisk leśnych, charakteryzujących się specyficznym rozkładem dowiązującym do właściwości podłoża.
Najsilniej zdegradowane obszary nisz i blokowisk u ich podnóża, często zasiedlane
są przez ubogie zespoły przejściowe z brzozą i jarzębiną, niekiedy zaś występują
w ich obrębie unikatowe zespoły jaworzynki górskiej (Phyllitido aceretum) z jaworem
i porzeczką alpejską (ryc. 2). Dolne partie nisz, spłaszczenia podniszowe i górne
partie koluwium o zdegradowanych glebach, porastane są zazwyczaj przez ubogi
zespół kwaśnej buczyny karpackiej (Luzulo Nemorosae-fagetum), zaś na najniższe,
stosunkowo żyzne i najszybciej zabliźniane partie koluwium wkracza (ryc. 2)
zespół żyznej buczyny karpackiej (Dentario Glandulosae-fagetum) (Alexandrowicz i
in. 1989). W miarę wzbogacania siedlisk wskutek stopniowego zabliźniania osuwisk, następuje powolna modyfikacja roślinności, zmierzająca do zastępowania
zbiorowisk ubogich bardziej żyznymi.
Powolny ruch podłoża i osuniętych mas skalnych powoduje deformacje pni
drzew nadając im krzywulcowe kształty. Stwarza to okazję do określenia wieku
etapów nasilania się tych procesów przez zastosowanie metody dendrogeomorfologicznej (Krąpiec, Margielewski 2000). W takich fragmentach stoków, na skutek
uszkodzenia systemu korzeniowego drzew, są one osłabione i podatne na wpływ
szkodników, toteż duże połacie leśne mogą być atakowane przez gradacje owadów.
572
Wysokie położenie i urozmaicona rzeźba licznych, względnie stabilnych
osuwisk, ograniczały dostępność do nich. W ich obrębie zachowały się więc fragmenty starych drzewostanów puszczy karpackiej oraz wykształciły interesujące
zbiorowiska flory i fauny (Alexandrowicz i in. 1989; Dyduch-Falniowska i in.
1999). Nadają one tym obszarom charakter uroczysk. Niektóre z nich są chronione
jako rezerwaty przyrody lub znajdują się w obrębie parków narodowych. Obszary
osuwisk stanowią dogodne ostoje dla zwierzyny płowej, ptaków, gadów i płazów.
Formy skałkowe i jaskinie są zasiedlone przez gatunki nietoperzy i pajęczaków,
zaś w obrębie elementów urozmaiconej rzeźby osuwiskowej znajdują czasowe
schronienie drapieżniki (ryś, lis) jak też zwierzyna płowa. Natomiast oczka wodne
i jeziorka sprzyjają rozwojowi płazów (traszka) i owadów (ważki), są także czasową
ostoją dla ptactwa wodnego (szczególnie podczas ich migracji sezonowych) oraz
wodopojami dla dzikich zwierząt (Margielewski 1996).
Gospodarcze znaczenie obszarów osuwiskowych
Obok niekwestionowanej, destrukcyjnej dla gospodarki ludzkiej, roli osuwisk,
należy również uznać ich pozytywne znaczenie gospodarcze. Stabilne, rozległe
wypłaszczenia koluwialne starych osuwisk, położone w wyższych partiach gór,
stwarzały dogodne warunki do osadnictwa. Liczne wypływy powierzchniowe wód
w obrębie osuwisk powodowały, że miejsca te obfitowały w wodę. Miąższe pokrywy glebowe wykształcone na rozdrobnionym materiale koluwialnym, wzbogacane
przy tym w spływy powierzchniowe, sprzyjały zarówno uprawom jak i hodowli.
Położenie tych obszarów w wyższych, często niedostępnych partiach gór, stwarzało
podstawy osadnictwa bezpiecznego przed penetracją militarną, co zwłaszcza w
przeszłości posiadało istotne znaczenie. Stąd spłaszczenia te zarówno w przeszłości,
jak również współcześnie są zasiedlane przez człowieka. Na ich powierzchniach
zostały posadowione liczne przysiółki, jest prowadzona intensywna działalność
rolnicza i hodowlana, zakładane są ogrody i sady.
Torfowiska osuwiskowe odgrywają ważną rolę w retencji wody, stanowiąc
naturalny regulator jej obiegu. Zagłębienia wypełnione wodą w obrębie osuwisk
wykorzystywanych gospodarczo, służyły jako zbiorniki wody pitnej dla ludzi i
zwierząt. Współcześnie często na obszarach torfowisk osuwiskowych zakładane
są studnie i ujęcia wody (Margielewski 2000b).
Zapis zmian środowiska przyrodniczego
W obrębie osuwisk często występują zagłębienia bezodpływowe, w których
gromadziła się woda. Stawki zarastając, wypełniały się najczęściej osadami organicznymi, przechodząc stopniowo w torfowiska. Sekwencje osadów organicznych,
wypełniających jeziorka osuwiskowe, odzwierciedlają więc zapis zjawisk towarzyszących procesom sedymentacyjnym. Pyłki roślin oraz szczątki organiczne flory
i fauny występujące w tych osadach stanowią materiał badawczy poddawany
analizom pyłkowym, malakologicznym i karpologicznym. Na podstawie uzyska573
nych spektrów i diagramów jest możliwe określenie sukcesji zmian środowiska
przyrodniczego w schyłkowym glacjale i holocenie (Gil i in. 1974; Alexandrowicz
1996; Margielewski 1998, 2000a).
Osady stawków osuwiskowych (zaporowych i wannowych) dostarczają materiału, który umożliwia określenie bezwzględnego wieku osuwisk, zaś datowanie
wkładek osadów mineralnych przeławiconych z torfami, jest pomocne przy analizie
faz zwilgocenia klimatu w holocenie. Datowania osuwisk umożliwiają identyfikację faz intensywnego rozwoju ruchów masowych w schyłkowym plejstocenie i
w holocenie, w czasie których rzeźba gór była silnie przekształcana (Starkel 1997;
Alexandrowicz 1996; Margielewski 2000a). Dotychczas w Karpatach fliszowych
datowano metodą radiowęglową 60 osuwisk, przy czym dla niektórych z nich
uzyskano różnowiekowe dane świadczące o etapach odnowień ruchów masowych,
związanych z wilgotniejszymi fazami holocenu (ryc. 1).
Szczegółowa rejestracja nowoutworzonych osuwisk lub współcześnie odmładzanych starych form, pozwala na poznanie przyczyn i procesów ruchów masowych
oraz związanej z tym sukcesji, przekształcania rzeźby w warunkach naturalnych lub
zmienionych działalnością człowieka, m.in. zapobiegającą tym zdarzeniom (Jakubowski 1967; Ziętara 1968; Gil 1997). Monitorowanie form, ważne dla poznania
omawianych procesów i ich skutków, dopiero w ostatnich latach zostało docenione
z uwagi na częste pojawianie się katastrofalnych zjawisk wezbrań powodziowych,
które w obszarze Karpat zaznaczyły się również aktywnością ruchów masowych
(Mrozek i in. 2000).
Uwagi końcowe
Ze względu na unikatowość form morfologicznych i siedlisk, wybrane osuwiska i związane z nimi zespoły form terenu, lasy i różnorodne siedliska przyrodnicze
zasługują na ochronę. Dotychczas jest ona realizowana głównie przez ustanawianie rezerwatów przyrody, jednakże o typie prawie wyłącznie ukierunkowanym
na ochronę lasów. Zastosowanie kompleksowej ochrony, uwzględniającej w sposób
równorzędny wartości obszarów osuwiskowych, jest niezbędne dla wyeksponowania ich odrębności i historii rozwoju. Uzupełnień wymaga również stan zabezpieczenia pojedynczych, interesujących obiektów związanych z osuwiskami: form
skalnych, jaskiń, osadów, oczek wodnych, jeziorek, młak i torfowisk. Stosowanymi
kategoriami do ich ochrony są: pomnik przyrody, stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej i użytek ekologiczny. Kategorią prawną mało dotychczas wykorzystywaną, a dobrze nadającą się do tego, jest zespół przyrodniczo-krajobrazowy.
LITERATURA
Alexandrowicz S. W., 1996, Holoceńskie fazy intensyfikacji procesów osuwiskowych w Karpatach,
Kwart. AGH, Geologia 22, 3, s. 223-262.
Alexandrowicz Z., 1978, Skałki piaskowcowe zachodnich Karpat fliszowych, Pr. Geol. Kom. Nauk
Geol. PAN, Oddz. w Krakowie, 113, s. 1-87.
574
Alexandrowicz Z., Margielewski W., 2000, Impact of mass movement on landscape and Nature
transformation in the Polish Carpathians, [w:] Bromhead E., Dixon N., Ibsen M. L. (red.),
Landslides, in research theory and practice, Proceedings of 8th International Symposium
on Landslide, Cardiff, Wales, vol. 1, s. 127-30.
Alexandrowicz Z., Alexandrowicz S.W., 1988, Ridge-top trenches and rifts in the Polish Outer
Carpathians, Ann. Soc. Geol. Pol. 58, s. 207-228.
Alexandrowicz Z. (red.), Denisiuk Z., Michalik S., Bolland A., Czemerda A., Józefko U.,
Zabierowska D., 1989, Ochrona przyrody i krajobrazu Karpat polskich. Studia Naturae,
Ser.B, 33, s. 1-240.
Bajgier M., 1993, Rola struktury geologicznej w ewolucji rzeźby wschodniego skłonu Beskidu Śląskiego
i zachodniej części Kotliny Żywieckiej. Kwart. AGH, Geologia 19, 1, s. 1-69.
Baumgart-Kotarba M., 1974, Rozwój grzbietów górskich w Karpatach fliszowych, Prace Geogr.
IG PAN 106, s. 1-136.
Bednarz S., 1983, Rola procesów osuwiskowych w kształtowaniu zabytków przyrody nieożywionej
i ożywionej w Beskidach, Chroń. Przyr. Ojcz. 6, s. 92-96.
Bober L., 1984, Rejony osuwiskowe w polskich Karpatach fliszowych i ich związek z budową
geologiczną regionu, Biul. Inst. Geol. 340, s. 115-158.
Denisiuk Z., Dziewolski J., Szczęsny B., 1977, W sprawie ochrony Czarnej Młaki, Chroń. Przyr.
Ojcz. 33, 2, s. 26-34.
Dyduch-Falniowska A. (red.), Kaźmierczak R., Makomaska-Juchiewicz M., PerzanowskaSucharska J., Zając K., 1999, Ostoje przyrody w Polsce, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków,
s. 244.
Głodek J., 1965, Katastrofy i awarie zapór wywołane warunkami geologicznymi, Przegl. Geol. 4,
s. 165-168.
Gil E., 1997, Meteorological and hydrological conditions of landslides, Polish Flysch Carpathians,
Stud. Geomorph. Carpatho-Balcan. 31, 143-158.
Gil E., Gilot E., Kotarba A., Starkel L., Szczepanek K., 1974, An early Holocene landslide
in the Beskid Niski and its significance for paleogeographical reconstructions, Stud. Geomorph.
Carpatho-Balcan. 8, s. 69-83.
Jakubowski K., 1967, Współczesne tendencje przekształceń form osuwiskowych w holoceńskim cyklu
rozwojowym osuwisk na obszarze Karpat fliszowych, Pr. Muz. Ziemi 22, 169-193.
Kotarba A., 1986, Rola osuwisk w modelowaniu rzeźby beskidzkiej i pogórskiej, Przegl. Geogr.
58, 1-2, s. 119-129.
Krąpiec M., Margielewski W., 2000, Analiza dendrogeomorfologiczna ruchów masowych na obszarze
polskich Karpat fliszowych, Kwart. AGH, Geologia 26, 2, s. 141-171.
Margielewski W., 1996, Jeziorka osuwiskowe pasma Jaworzyny Krynickiej, Probl. Zagospod.
Ziem Górsk. 40, s. 15-33.
Margielewski W., 1997, Formy osuwiskowe pasma Jaworzyny Krynickiej i ich związek z budową
geologiczną regionu, Kwart. AGH, Geologia 23, 1, s. 45-102.
Margielewski W., 1998, Landslide phases in the Polish Outer Carpathians and their relation
to climatic changes in the Late Glacial and the Holocene, Quaternary Studies in Poland 15,
s. 37-53.
Margielewski W., 1999, Formy osuwiskowe Gorczańskiego Parku Narodowego i ich rola w
kształtowaniu geo-i bioróżnorodności Gorców, Chroń. Przyr. Ojcz. 55, 4, s. 23-53.
575
Margielewski W., 2000a, Landslide phases in the Polish Outer Carpathians, [w:] Bromhead E.,
Dixon N., Ibsen M.L. (red.), Landslides, in research theory and practice, Proceedings
of 8th International Symposium on Landslide, Cardiff, Wales, vol. 2, s. 1011- 1016.
Margielewski W., 2000b, Gospodarcze znaczenie osuwisk Beskidu Makowskiego. Probl. Zagospod.
Ziem Górsk. 46, s. 15-34.
Mrozek T., Rączkowski W., Limanówka D., 2000, Recent landslides and triggering climatic conditions
in Laskowa and Pleśna Regions, Polish Carpathians, Stud. Geomorph. Carpatho-Balcan. 34,
s. 89-112.
Nowalnicki T., 1976, Jeziorka osuwiskowe w Beskidzie Sądeckim, Wierchy 45, s. 182-198.
Starkel L., 1960, Rozwój rzeźby Karpat fliszowych w holocenie, Pr. Geogr. IG PAN 22, s. 1-239.
Starkel L., 1972, Charakterystyka rzeźby polskich Karpat i jej znaczenie dla gospodarki ludzkiej,
Probl. Zagosp. Ziem Górsk. 10, s. 75-150.
Starkel. L., 1997, Mass movements during the Holocene: the Carpathian example and the European
perspective, Palaoeclimate Research 19, s. 385-400.
Ziętara T., 1968, Rola ulew i powodzi w modelowaniu rzeźby Beskidów, Prace Geogr. IG PAN
60, s. 1-116.
Ziętara T., 1988, Landslide areas in the Polish Flysch Carpathians, Folia Geogr., Ser. Geogr. Phys.
20, s. 21-67.
LANDSLIDES IN THE POLISH CARPATHIANS AS ENCLAVES
OF LANDSCAPE AND NATURE DIFFERENTIATION
Summary
Flysch deposits of the Outer Carpathians are particularly susceptible to mass
movements forming the relief of a considerable part of the mountains. Effects
of recent sliding are regarded as destructive events for the landscape affecting
plant cover and land use. However, results of current investigations of old land
slides dated at different climatic phases of the Late Vistulian and Holocene lead
to another view (Fig. 1). These areas are characterised by a significant differentiation of the relief and a corresponding mosaic of habitats (Fig. 2). Since a long
time they are useful to settlement and land use. Some of them should by protected
as areas of a considerable geo- and biodiversity with regard to their surroundings.
Prof. dr hab. Alexandrowicz Zofia, dr Margielewski Włodzimierz
Instytut Ochrony Przyrody
Polska Akademia Nauk
Al. Mickiewicza 33
31-120 Kraków
576