FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Joanna

FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 254 (47), 277–286
Joanna ROSIŃSKA
ROZWÓJ LOKALNY A INWESTYCJE KOMUNALNE W POLSCE
LOCAL DEVELOPMENT VS. MUNICIPAL INVESTMENTS IN POLAND
Zakład Finansów, Akademia Rolnicza
ul. Żołnierska 47, 71-210 Szczecin
Abstract. Communes as the basic local governments are responsible for stimulating local
development. In this purpose they dispose of plenty instruments among which the main place
occupies municipal investments. Their realization contributes above all to appeasement of basic social needs and creation of economic climate in the commune. The article presents expenses of communes in Poland in 2002–2005 and their influence on local development. Your attention is called also
to sources of financing the investments such as bank credits, loans and municipal bonds.
Słowa kluczowe: gminy, inwestycje komunalne, rozwój lokalny.
Key words: communes, local development, municipal investments.
WSTĘP
Samorząd terytorialny odgrywa szczególną rolę w stymulowaniu rozwoju lokalnego.
Wynika to z ustawowych obowiązków, które na jednostki samorządu terytorialnego nakładają zadania mające na celu kształtowanie lokalnego środowiska oraz zaspokajanie potrzeb społeczności lokalnych.
Gmina ponosi odpowiedzialność za rozwój gospodarczy, warunki życia jej mieszkańców, ład przestrzenny oraz zagospodarowanie terenu. W realizacji idei rozwoju lokalnego
ważne jest, aby działania podejmowane przez samorządy lokalne przyniosły określone korzyści ogólnospołeczne, między innymi rozbudowę infrastruktury gospodarczej, poprawę
stanu środowiska naturalnego czy tworzenie nowych miejsc pracy. W związku z tym jednostki samorządu terytorialnego mają do dyspozycji wiele instrumentów wspierania rozwoju lokalnego, do których w szczególności zalicza się inwestycje komunalne.
Celem artykułu jest zbadanie wykorzystania inwestycji komunalnych jako instrumentu
oddziaływania na rozwój lokalny. W opracowaniu przedstawiono wielkość i strukturę wydatków inwestycyjnych gmin w Polsce w latach 2002–2005.
MATERIAŁ I METODY
Cechy rozwoju lokalnego
Rozwój lokalny to proces pozytywnych przemian – wzrostu ilościowego i zmian jakościowych jednostki samorządu terytorialnego (miasta, gminy wiejskiej, gminy miejsko-wiejskiej) oraz społeczności lokalnej, z uwzględnieniem właściwych dla tego poziomu organizacji życia społecznego: potrzeb, priorytetów i preferencji oraz uznanych systemów
wartości (Wojtasiewicz 1998). O rozwoju lokalnym mówi się wtedy, gdy zharmonizowane
i systematyczne działania społeczności lokalnej, władzy samorządowej oraz pozostałych
278
J. Rosińska
podmiotów funkcjonujących w gminie zmierzają do kreowania nowych i do poprawy istniejących walorów użytkowych1 gminy, tworzenia korzystnych warunków dla lokalnej gospodarki oraz zapewnienia ładu przestrzennego i ekologicznego (Brol 1998).
Podstawowym zadaniem władz samorządowych jest kreowanie i stymulowanie rozwoju
lokalnego. Rozwój ten powinien mieć charakter rozwoju zintegrowanego, czyli odbywać się
równocześnie i harmonijnie w sferach: społecznej, ekonomicznej, infrastrukturalnej, przestrzennej i ekologicznej. Jest on niezbędnym warunkiem tworzenia możliwie najlepszego
środowiska życia dla jej mieszkańców, które obejmuje w szczególności takie walory użytkowe, jak (Majchrzak i Zalewski 2000):
– zamieszkanie – dostępność mieszkań i warunków mieszkaniowych, w tym również czynniki kształtujące warunki życia w miejscu zamieszkania, tj. ład przestrzenny zabudowy,
tereny zielone, tereny rekreacji i wypoczynku, obiekty sportowe, miejsca parkingowe itp.;
– praca – możliwość uzyskania pracy i dochodów oraz warunki pracy;
– obsługa – podstawowe usługi świadczone dla ludności w sferach: bytowej, oświaty, kultury i sztuki, ochrony zdrowia i opieki społecznej, rekreacji i wypoczynku, a także usługi
wyspecjalizowane świadczone między innymi przez banki, instytucje ubezpieczeniowe
czy firmy konsultingowe;
– środowisko przyrodnicze – zasoby, walory oraz jakość środowiska naturalnego.
Walory użytkowe, występujące w danej gminie, mogą podnosić lub obniżać jej atrakcyjność dla potencjalnych inwestorów. Jednym z kierunków działań władz lokalnych
w tym zakresie jest kreowanie tzw. korzystnego klimatu gospodarczego, który ma przyciągać inwestorów, ułatwiać rozwój istniejących przedsiębiorstw oraz powstanie nowych firm.
Samorząd osiąga ten cel poprzez tworzenie odpowiednich warunków do inwestowania.
Warunkami tymi są (Dobrodziej 2002):
– stabilność i bezpieczeństwo – oprócz stabilności prawnej i podatkowej odnosi się ono
również do stabilności społecznej. W każdej gminie mogą istnieć bowiem lokalne ogniska
niestabilności, które są związane na przykład z bezrobociem, strajkami, protestami czy
podobnymi zjawiskami odstraszającymi potencjalnych inwestorów;
– wykwalifikowana kadra – dopasowanie struktury zawodowej dostępnych na danym terytorium zasobów pracy oraz kwalifikacji do specyfiki terenu i potencjalnego zapotrzebowania;
– infrastruktura gospodarcza – działalność gospodarcza jest w coraz większym stopniu
uzależniona od obsługi technicznej. Stała dostawa różnych form energii, łatwość transportu, łączność tworzą warunki, bez których trudno znaleźć chętnych do inwestowania;
– kapitał – jest to warunek niezbędny dla wszelkich procesów inwestycyjnych, w związku
z czym należy podejmować działania w celu generowania kapitałów lokalnych;
– gospodarka gruntami – szybka i rzetelna inwentaryzacja własności komunalnej oraz
sprawne usuwanie przeszkód prawnych w sprzedaży lub dzierżawie mienia komunalnego są znacznym ułatwieniem przy rozpoczynaniu działalności inwestycyjnej;
– planowanie przestrzenne – ogólny plan zagospodarowania przestrzennego powinien jasno
określać zasady gospodarowania przestrzenią w odniesieniu do przyjętej koncepcji rozwoju gospodarczego;
1
„Walor użytkowy” to subiektywna ocena zalet danej funkcji, środowiska przyrodniczego, zagospodarowania przestrzeni lub urządzenia wpływających na zaspokajanie potrzeb ich użytkownika.
Walory użytkowe danego urządzenia zależą od: zdolności do zaspokajania określonych potrzeb,
kosztu, jaki użytkownik musi ponieść, korzystając z niego oraz jego dostępności przestrzennej.
Rozwój lokalny a inwestycje komunalne w Polsce
279
– środowisko – jakość środowiska staje się w coraz większym stopniu kryterium oceny
atrakcyjności inwestycyjnej. Niska jakość środowiska nie tylko odstrasza ludzi, ale często
jest też przeszkodą w zastosowaniu nowoczesnych technologii;
– właściwe funkcjonowanie urzędu wobec inwestorów – polega na sprawnym załatwianiu
wszelkich formalności i łatwym dostępie do rzetelnej informacji;
– promocja – w szerokim znaczeniu jako informacja (gazety, foldery) oraz jako sprawnie
działające instytucje wspierające radą i pomocą w załatwianiu różnych spraw, a także jako tworzenie różnego typu zachęt dla inwestorów.
Samorządy terytorialne odgrywają zatem rolę inicjatora programów rozwoju lokalnego
poprzez dostarczanie środków publicznych, tworzenie zachęt dla inwestorów oraz stwarzanie korzystnego klimatu gospodarczego. W związku z tym mają do dyspozycji odpowiednie instrumenty oddziaływania na ten rozwój, których skuteczność zależy od skali ich
wykorzystania oraz zaangażowania finansowego i organizacyjnego gminy.
Instrumenty rozwoju lokalnego
Instrumenty oddziaływania to generalnie wszelkiego rodzaju możliwości, którymi dysponują władze lokalne w sterowaniu procesami mającymi na celu wywołanie określonych
efektów (Dobrodziej 2002).
Instrumenty powszechne (np. podatkowa ulga inwestycyjna)
INSTRUMENTY ODDZIAŁYWANIA NA ROZWÓJ LOAKLNY
1) ze względu zasięg
oddziaływania
Instrumenty lokalne (np. specjalna strefa ekonomiczna)
Instrumenty indywidualne (np. pozwolenie na budowę)
Instrumenty administracyjno-prawne (np. zezwolenia)
Instrumenty finansowe (np. kształtowanie podatków i opłat)
2) ze względu
na charakter
Instrumenty informacyjne (np. wszelkie formy zachęcania)
Kształtowanie infrastruktury
3) ze względu na sposób
oddziaływania
na system sterowany
przez organ sterujący
Narzędzia oddziaływania bezpośredniego
(np. akty administracyjno-prawne, zakazy)
Narzędzia oddziaływania pośredniego
(np. podatki i opłaty lokalne)
Rys. 1. Instrumenty oddziaływania na rozwój lokalny
Źródło: opracowanie własne na podstawie Markowski (1999).
J. Rosińska
280
Markowski (1999) podzielił instrumenty oddziaływania na rozwój lokalny w zależności
od następujących kryteriów (rys. 1):
– zasięgu oddziaływania,
– charakteru,
– sposobu oddziaływania na system sterowany przez organ sterujący.
Zakres, sposób i rodzaj zastosowania poszczególnych instrumentów zależy od lokalnych warunków gospodarowania i specyfiki procesu zarządzania w danej jednostce samorządu terytorialnego. Podstawowym zadaniem władz lokalnych w zakresie stymulowania
rozwoju lokalnego jest wybór odpowiednich rodzajów i konfiguracji instrumentów oddziaływania. Prawidłowy dobór i implementacja instrumentów może stanowić podstawę rozwoju
przedsiębiorczości na terenie gminy, która uruchamia procesy rozwojowe lokalnej wspólnoty (Telka 2006).
W Polsce gminy borykają się z wieloma problemami, do których w szczególności zalicza
się niedostateczne ożywienie gospodarcze (rozwój przedsiębiorczości), zły stan infrastruktury, duże bezrobocie oraz niewystarczające zasoby finansowe w stosunku do potrzeb
gminy. Wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej samorządy terytorialne uzyskały
możliwość pozyskiwania środków unijnych na współfinansowanie inwestycji komunalnych,
a tym samym dofinansowanie ich rozwoju, np. w ramach zintegrowanego programu operacyjny rozwoju regionalnego (ZPORR), sektorowego programu operacyjnego „Rozwój zasobów ludzkich” (SPO RZL) czy Funduszu Spójności. Dlatego samorządy powinny zwrócić
szczególną uwagę na najefektywniejszy instrument oddziaływania gmin na rozwój lokalny,
jakim są inwestycje komunalne, których realizacja przyczynia się przede wszystkim do lepszego zaspokajania potrzeb społecznych oraz tworzenia korzystnego klimatu gospodarczego na terenie gminy (rys. 2).
Władze
lokalne
Wzrost możliwości
zaspokajania potrzeb społecznych
Decyzje
o rozwoju gminy –
strategia rozwoju
Nakłady
inwestycyjne
Rys. 2. Mechanizm rozwojowy gminy
Źródło: Majchrzak i Zalewski (2000).
Wzrost dochodów
budżetu gminy
Korzyści
lokalizacyjne
Rozwój
Ludność,
podmioty
gospodarcze
Wzrost dochodów
ludności i podmiotów
gospodarczych
Rozwój lokalny a inwestycje komunalne w Polsce
281
W wyniku nakładów finansowych ponoszonych przez gminę na realizację inwestycji komunalnych powstaje określony potencjał rozwojowy, który dla podmiotów gospodarczych
i ludności stanowi zachętę do lokalizowania lub rozszerzania działalności gospodarczej
na terenie gminy. Przyczynia się to nie tylko do lepszego zaspokajania potrzeb społeczności lokalnej, ale również do wzrostu dochodów własnych gminy.
Samorządy terytorialne powinny zwrócić większą uwagę na wykorzystywanie inwestycji
komunalnych jako instrumentu oddziaływania na rozwój lokalny, a tym samym dążyć do ustawicznego inicjowania, pobudzania i organizowania warunków potrzebnych do ich realizacji.
Istota inwestycji komunalnych
Inwestycje komunalne to celowe wydatkowanie kapitału przez jednostkę samorządu terytorialnego dla powiększenia korzyści materialnych i niematerialnych wspólnoty samorządowej (Czempas 2004). O ich realizacji decyduje nie wielkość osiągniętych w przyszłości
nadwyżek, lecz zaspokajanie podstawowych potrzeb społecznych ludności zamieszkującej
dany teren, w szczególności w zakresie infrastruktury, ochrony środowiska, ochrony zdrowia, oświaty, pomocy socjalnej i walki z bezrobociem.
Inwestycje realizowane przez samorządy lokalne wpływają bezpośrednio na poziom życia mieszkańców gminy, umożliwiają prowadzenie działalności inwestycyjnej innym podmiotom, a zwłaszcza przyciągają inwestorów komercyjnych, co w konsekwencji staje się
impulsem do rozwoju gminy. Inwestycje podejmowane przez jednostki samorządu terytorialnego mają także na celu przygotowanie terenów inwestycyjnych oraz powodują wzrost
składników mienia komunalnego (Łacińska 2003).
Do najważniejszych cech charakterystycznych inwestycji – komunalnych zalicza się:
– wysoką kapitałochłonność;
– realizację niezbędnych celów publicznych;
– wpływ na poziom przyszłych dochodów budżetowych;
– wysoki poziom ryzyka;
– długi okres eksploatacji powstałych składników majątkowych.
Inwestycje przyczyniają się do zamiany zasobów pieniężnych w zasoby rzeczowe, gdyż
ich realizacja pociąga za sobą wydatki inwestycyjne, które konkretyzują się w określonych
efektach rzeczowych, tj. na przykład w wybudowanych: nowych odcinkach dróg, szkołach,
zakładach opieki społecznej. Realizacja inwestycji komunalnych wymaga nakładów finansowych, jednak ich zakończenie przynosi nie tylko określone korzyści członkom społeczności samorządowych, ale pociąga też za sobą konieczność realizacji wydatków bieżących
związanych z utrzymaniem obiektów oddanych w wyniku zakończenia procesu inwestycyjnego. Poziom tych kosztów nie jest oczywiście obojętny dla budżetu JST, nie jest także
obojętna dla mieszkańców jakość usług publicznych świadczonych przez inwestycje komunalne. Władze samorządowe powinny przewidywać realne możliwości uzyskania funduszy
na późniejsze utrzymanie zrealizowanych obiektów (część środków można odzyskać w postaci
opłat lokalnych, np. adiacenckich, opłat za użytkowanie wieczyste) – Jastrzębska (2005).
Ze względu na różnorodność zadań realizowanych przez samorządy inwestycje komunalne można podzielić na (Jastrzębska 1999):
– inwestycje bezpośrednio oddziałujące na poziom życia mieszkańców;
J. Rosińska
282
– inwestycje umożliwiające prowadzenie działalności inwestycyjnej przez inwestorów;
– inwestycje mające na celu stworzenie bazy technicznej pod tereny inwestycyjne;
– inwestycje rzeczowe i finansowe.
Każda jednostka samorządu terytorialnego samodzielnie decyduje o realizacji określonych inwestycji komunalnych. Dla jednych priorytetowymi są inwestycje z zakresu infrastruktury gospodarczej, dla innych – z zakresu infrastruktury społecznej. W procesie planowania inwestycji przez samorządy lokalne powinny być uwzględnione zarówno zadania
inwestycyjne o charakterze strategicznym, jak i zadania inwestycyjne bieżące. Realizacja
tych zadań powinna być zgodna z celami strategii rozwoju gminy, założeniami jej polityki
inwestycyjnej oraz warunkami lokalnymi. Punktem wyjścia przy określaniu rodzaju realizowanych inwestycji komunalnych jest przede wszystkim określenie luki infrastrukturalnej występującej w danej gminie. Dla każdego elementu infrastruktury powinna być określona
różnica pomiędzy zgłaszanym zapotrzebowaniem społecznym a istniejącymi możliwościami finansowymi JST. Istotne jest również określenie potencjału inwestycyjnego danej jednostki samorządowej oraz wpływu realizowanej inwestycji na poziom rozwoju społeczno-gospodarczego gminy.
WYNIKI I DYSKUSJA
Wydatki inwestycyjne gmin w Polsce
Budżety gmin obejmują wydatki bieżące i wydatki majątkowe. Kategoria: wydatki majątkowe obejmuje łącznie wydatki inwestycyjne (inwestycje rzeczowe) oraz inwestycje kapitałowe. W tabeli 1 przedstawiono wydatki inwestycyjne gmin w latach 2002–2005.
Tabela 1. Wydatki inwestycyjne gmin w latach 2002–2005
Rok
Wyszczególnienie
Wydatki inwestycyjne [mln zł]
Wydatki inwestycyjne
w przeliczeniu na mieszkańca [zł]
Udział wydatków inwestycyjnych
w wydatkach ogółem [%]
2002
2003
2004
2005
7 271,9
6 173,5
7 391,5
8 218,8
267,2
243,9
291,9
324,3
19,1
16,9
18,1
17,9
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Finansów.
Na podstawie danych, zaprezentowanych w tab. 1, można stwierdzić, że najmniej środków gminy przeznaczyły na działalność inwestycyjną w 2003 r. Było to spowodowane zapewne przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 r. i możliwością pozyskiwania środków z funduszy strukturalnych. Gminy musiały zatem ograniczyć deficyt budżetowy, aby móc zmobilizować środki w ramach tzw. wkładu własnego na inwestycje współfinansowane przez UE. Wielkość wydatków inwestycyjnych, w przeliczeniu na jednego
mieszkańca, w 2005 r. wzrosła o ponad 33% w stosunku do 2003 r. Gminy dostrzegając
konieczność zwiększania nakładów, sukcesywnie zwiększały wielkość swoich inwestycji,
Rozwój lokalny a inwestycje komunalne w Polsce
283
przez co stały się największym inwestorem publicznym.2 Poszczególne zadania gmin
obejmują kierunki zgodne z kompleksowymi programami ich rozwoju. Wśród najczęściej
realizowanych zadań wymienia się budowę: wodociągów i kanalizacji, dróg gminnych
czy sieci telefonicznej i gazowej, a także rozwój infrastruktury społecznej, rozbudowę bazy
turystycznej oraz wspieranie przedsięwzięć tworzących nowe miejsca pracy (Kukla 2006).
Na rysunku 3 przedstawiono strukturę wydatków inwestycyjnych gmin według działów
w latach 2002–2005.
4%
2%
1% 1%
1%
2%
27%
5%
gospodarka komunalna i ochrona
środowiska
transport i łączność
oświata i wychowanie
rolnictwo i łowiectwo
gospodarka mieszkaniowa
kultura fizyczna i sport
14%
administracja publiczna
kultura i ochrona dziedzictwa
kulturowego
bezpieczeństwo publiczne
i ochrona ppoż.
zaopatrzenie w energię, gaz
i wodę
inne
24%
19%
Rys. 3. Struktura wydatków inwestycyjnych gmin
Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania Ministerstwa Finansów.
W latach 2002–2005 gminy przeznaczyły większą część środków budżetowych na wydatki inwestycyjne dotyczące działów: gospodarka komunalna i ochrona środowiska, transport i łączność, oświata i wychowanie oraz rolnictwo i łowiectwo. Stanowi to 84% wydatków
inwestycyjnych gmin. Na pozostałe działy w klasyfikacji budżetowej przeznaczyły zaledwie
16%. Oznacza to, że najczęstszym kierunkiem wydatków inwestycyjnych gmin były inwestycje związane z rozbudową infrastruktury gospodarczej, które skonkretyzowały się
w określonych efektach rzeczowych (takich jak: drogi, oczyszczalnie ścieków, kanalizacja).
Dominacja inwestycji w sferze infrastruktury gospodarczej, w stosunku do infrastruktury
społecznej, może wynikać z faktu, iż stan infrastruktury jest głównym czynnikiem wpływającym na decyzje o lokalizacji podmiotów gospodarczych, a tym samym na rozwój lokalny.
Gminy, realizując inwestycje komunalne, biorą pod uwagę nie tylko występującą lukę infrastrukturalną, lecz również posiadane zasoby finansowe. Pozyskiwane przez gminy do2
Inwestycje gmin to około 60% inwestycji ze środków publicznych – zob. Swianiewicz (2005);
Gilowska (1998).
J. Rosińska
284
chody własne (głównie z podatków i opłat) oraz dochody transferowe (dotacje celowe
i subwencje ogólne) z reguły nie są wystarczające na pokrycie zarówno ich wydatków bieżących, jak i inwestycyjnych. Dlatego gminy zmuszone są do pozyskiwania zwrotnych form
finansowania inwestycji komunalnych w postaci kredytów, pożyczek czy emisji obligacji
komunalnych. W tabeli 2 przedstawiono zobowiązania gmin według tytułów dłużnych w latach 2002–2005.
Tabela 2. Zobowiązania gmin według tytułów dłużnych w latach 2002–2005
Rok
Zobowiązania według tytułów
dłużnych [mln zł]
2002
2003
2004
2005
Papiery wartościowe
603,9
664,3
731,8
867,2
5 028,7
5 608,0
6 572,2
7 010,4
406,7
345,4
247,9
189,7
6 039,3
6 617,7
7 551,9
8 067,3
Kredyty i pożyczki
Inne
Ogółem
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Finansów.
Na podstawie danych zawartych w tab. 2 można stwierdzić, że zobowiązania gmin
z tytułu instrumentów dłużnych w latach 2002–2005 rosły sukcesywnie. Spowodowane było
to zapewne koniecznością wniesienia wkładu własnego w przypadku realizacji inwestycji
współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej. Największy wzrost zobowiązań miał
miejsce w 2004 r. i wynosił ponad 14%, natomiast najmniejszy (6,8%) – w 2005 roku. Największą popularnością cieszyły się tradycyjne zwrotne formy finansowania inwestycji, jakimi są kredyty i pożyczki. Ich udział w zobowiązaniach gmin ogółem kształtował się
w granicach 85%. Można również zauważyć coroczny przyrost zobowiązań gmin z tego
tytułu w zakresie 7–17%. Na uwagę zasługują również zobowiązania z tytułu emisji papierów wartościowych, których udział w zobowiązaniach ogółem kształtował się corocznie
w granicach 10%. Warto jednak dodać, że największy przyrost zobowiązań z tego tytułu
miał miejsce w 2005 r. i wyniósł ponad 18%.
PODSUMOWANIE
Samorząd terytorialny w Polsce został powołany w celu realizacji pewnych zadań,
do których z pewnością można zaliczyć stymulowanie rozwoju lokalnego. Ma on do dyspozycji wiele instrumentów, wśród których na szczególną uwagę zasługują inwestycje komunalne.
Z roku na rok gminy inwestują coraz więcej, przez co stały się największym inwestorem
publicznym. Nie mają trudności z pozyskaniem kapitału, gdyż postrzegane są przez banki
za bezpiecznych i wiarygodnych klientów. Najczęściej wydatki inwestycyjne gmin są skierowane na inwestycje infrastrukturalne, takie jak budowa dróg, wodociągów, kanalizacji
czy oczyszczalni ścieków.
Rozwój lokalny a inwestycje komunalne w Polsce
285
Inwestycje komunalne są najefektywniejszym instrumentem oddziaływania na rozwój lokalny, dlatego gminy powinny coraz aktywniej rozszerzać swoją działalność inwestycyjną.
W nowym okresie programowania, tj. w latach 2007–2013, głównym celem samorządów
terytorialnych powinno być pozyskanie jak największej ilości środków finansowych z Unii
Europejskiej na inwestycje komunalne, których realizacja przyczyni się z pewnością
do zniwelowania występującej w dalszym ciągu luki infrastrukturalnej, a tym samym do
rozwoju społeczno-gospodarczego tych jednostek.
PIŚMIENNICTWO
Brol R. 1998. Rozwój lokalny – nowa logika rozwoju gospodarczego. Mater. Konf. AE Wroc. 785, 11.
Czempas J. 2004. Inwestycje gminne – znaczenie i pomiar [w: Polska Samorządność w Integrującej
się Europie]. I Forum Samorządowe, Szczecin 19–20 kwietnia 2004. Wydaw. Nauk. U Szczec.
Szczecin, 85.
Dobrodziej J. 2002. Rola władz lokalnych w stymulowaniu rozwoju – aspekt teoretyczny.
Pr. Nauk. AE Wroc. 939, 70–71.
Gilowska Z. 1998. System ekonomiczny samorządu terytorialnego w Polsce. Municipium, Warszawa, 121.
Jastrzębska M. 2005. Polityka inwestycyjna jednostek samorządu terytorialnego. Samorząd
Terytor. 9, 15–16.
Jastrzębska M. 1999. Zarządzanie finansami gmin aspekty teoretyczne. Wydaw. UG, Gdańsk, 123.
Kukla B. 2006. Rozwój lokalny a wydatki gmin. Zesz. Nauk. U Szczec. 437, 146–147.
Łacińska O. 2003. Zarządzanie działalnością inwestycyjną gminy – zarys problemu. Pr. Nauk. AE
Wroc. 979, 353.
Majchrzak M., Zalewski A. 2000. Samorząd terytorialny a rozwój lokalny. Monogr. Oprac. SGH
483, 49.
Markowski T. 1999. Zarządzanie rozwojem miast. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa, 36–37.
Swianiewicz P. 2005. Ile naprawdę inwestują polskie samorządy. Finanse Komun. 11, 5.
Telka K. 2006. Infrastruktura komunalna determinantą rozwoju społeczno-gospodarczego gmin.
Zesz. Nauk. USzczec. 437, 284.
Wojtasiewicz L. 1996. Czynniki i bariery rozwoju lokalnego w aktualnej polityce gospodarczej Polski. Pr. Nauk. AE Wroc. 734, 14.