formy doradztwa metodycznego dla nauczycieli

dr Krzysztof Wereszczyński
Formy doradztwa metodycznego dla nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej
Wstęp
Proces wychowania i kształcenia był i jest niezwykle złożony. Obserwując współczesną
praktykę edukacyjną ma się nieodparte wrażenie, że poziom tej złożoności obecnie znacznie
wzrósł. Można przytaczać szereg argumentów potwierdzających lub zaprzeczających tej
tezie. Jednak nie sposób jest nie zwrócić uwagi na dwa czynniki, które jednoznacznie
odróżniają współczesną rzeczywistość dydaktyczną o tej z przed ery telematycznej.
Pierwszy to niezaprzeczalny i szybki rozwój urządzeń łączących techniki informatyczne
i telekomunikacyjne, radykalnie zmieniających możliwości korzystania z osiągnięć
współczesnej nauki. Drugi element to szybkość z jaką ludzkość zdobywa wiedzę. Złożoność
postępujących
równolegle
procesów
społecznych
również
w
znaczący,
acz
nieprzewidywalny sposób wpływa na pracę nauczycieli. Dlatego szczególną rolę odgrywa
kształcenie i dokształcanie nauczycieli. Równolegle wzrasta znaczenie doskonalenia
nauczycieli,
a
w
tym
doradztwa
metodycznego.
Wspomaganie
nauczyciela
w rozwiązywaniu problemów, reagowaniu na typowe i nietypowe zjawiska związane
z realizacją procesu wychowania i kształcenia stało się szczególnym zadaniem
współczesnego systemu oświaty.
Niniejszy tekst jest próbą nakreślenia z perspektywy teoretycznej jak i praktycznej jednego z
elementów systemu doskonalenia nauczycieli, a mianowicie doradztwa metodycznego dla
nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej. Poruszana problematyka została omówiona na
przykładzie doświadczeń z działalności Miejskiego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli
w Koninie.
I Przesłanki teoretyczne
Doskonalenie nauczycieli jest przedmiotem zainteresowań przede wszystkim pedeutologii
jako nauki pedagogicznej zajmującej się zagadnieniami kształcenia, dokształcania
nauczycieli, problematyką osobowości i kompetencji tej grupy zawodowej. Do innych
dyscyplin nauk pedagogicznych w kręgu zainteresowań których znajduje się doskonalenie
nauczycieli możemy zaliczyć doradztwo zawodowe i andragogikę.
U podstaw teoretycznych doskonalenia nauczycieli leży teza głoszona między innymi przez
Henrykę Kwiatkowską, mówiąca o zawsze niedokończonym procesie kształcenia
nauczycieli. Wynika ono z …ontycznej natury pracy nauczyciela i nie mającej nic
1
wspólnego z brakiem kompetencji1. Nie można również zamknąć wewnętrznie jak
i zewnętrznie zakresu kompetencji i kwalifikacji zawodowych nauczyciela. Programy
kształcenia
nauczycieli
powinny cechować
się
niestandardowością,
dynamizmem
wprowadzanych zmian czy uwzględniając labilność warunków pracy2. Szczególnie
obrazowych określeń używa Robert Kwaśnica nazywając kompetencje nauczycielskie jako
pozostające w ruchu czy ze swej natury zawsze niegotowe3. Teza ta oparta na licznych
badaniach jak i obserwacji praktyki pedagogicznej sformułowana została w obliczu
przyśpieszającego rozwoju cywilizacji, ale i w wyniku rozwoju pedagogiki jako dyscypliny
naukowej.
Złożoność i nieprzewidywalność procesu kształcenia i wychowania jest kolejną ważną
przesłanką teoretyczną stanowiącą podstawę do rozwoju koncepcji jak i praktyki
doskonalenia nauczycieli. Złożoność ta została opisana przez wielu pedagogów. Korzystając
z opracowań powstałych w ramach dydaktyki ogólnej i dydaktyk szczegółowych
znajdujemy tam liczne potwierdzenia ww. tezy. Henryka Kwiatkowska specjalizująca się w
pedeutologii określa pracę nauczyciela jako działania niedookreślone, wskazując
jednocześnie na ich głęboką problematyczność. Polega to na potrzebie podejmowania
decyzji bez posiadania pełnych danych. Nauka nie jest w stanie dać przykład rozwiązań na
każdą sytuację, która może narodzić się w trakcie procesu kształcenia. A nawet nie jest w
stanie z pełną determinacją określić czy konkretne propozycje teoretyczne znajdą
zastosowanie w każdej, przynajmniej podobnej sytuacji. Odnosi się to z całą pewnością do
warunków kształcenia, uczniów i nauczycieli, którym jako jednostkom ludzkim właściwe są
żywe reakcje, posługiwanie się rozumem czy emocjonalne reagowanie na sytuacje, w jakich
znajdują się4. Bardzo zbliżone stanowisko przyjmuje Bogusław Śliwerski określając
sytuacje w jakich na co dzień znajduje się nauczyciel jako otwarte, niepowtarzalne,
niepoznawalne bo taką naturę posiada człowiek5. Szczególnym zjawiskiem potwierdzonym
licznymi badaniami6 oraz prostą obserwacją codziennego funkcjonowania szkół jest
znacząca rozbieżność pomiędzy treściami
kształcenia nauczycieli a realiami pracy we
współczesnych placówkach oświatowych. Opinie osób rozpoczynających po studiach pracę
H. Kwiatkowska, Nauczyciel i jego (nie) przygotowanie. Wprowadzenie w problematykę obrad, [w:]
„Po życie sięgać nowe…”. Teoria a praktyka edukacyjna, red. naukowa M. M. Urlińska, A. Uniewska,
J. Horowski, Toruń 2012, Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 269.
2 H. Kwiatkowska, Pedeutologia, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 205.
3 R. Kwaśnica, Wprowadzenie do myślenia o wspomaganiu nauczycieli w rozwoju, Wrocławska Oficyna
Nauczycielska, Wrocław 1994, s. 10.
4
H. Kwiatkowska, Pedeutologia, op. cit., s. 11.
5
B. Śliwerski, Myśleć jak pedagog, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2010, s. 57.
6
Ibidem.
1
2
w szkole od lat wskazują na tę prawidłowość7. Szczególnie ważne, ale i bardzo trudne
wyzwania przed nauczycielami stawiają współczesne przemiany cywilizacyjne podważając
takie role odgrywane przez nauczycieli od setek lat jak: przewodnika po zasobach ludzkiej
wiedzy, wzorca moralnego, czy osoby wskazującej trwałe, niepodważalne i pewne punkty
odniesienia8. Człowieka posiadającego „receptę” na szczęśliwe życie. Obecnie nie tylko
nauczyciele, ale i rodzice mają problemy z ich określaniem i interpretacją.
Szczególną przesłanką do teoretycznych rozważań jest nierozłączność teorii i praktyki
pedagogicznej. Dyskusja nad związkami teorii i praktyki w ramach różnych dyscyplin
naukowych przybiera czasami dość radykalną postać. Jednak w literaturze pedeutologicznej
postulat rozpatrywania kwestii teoretycznych w powiązaniu z teoretycznymi znajduje wielu
zwolenników i jest przyjmowany za jedną z podstawowych teorii w ramach tej nauki
pedagogicznej 9.
Zagadnienie doskonalenia nauczycieli poruszane jest w aspektach teoretycznych przez wielu
autorów. Jednak często jest ono traktowane jako zagadnienie towarzyszące lub poboczne.
Szczególnym potwierdzeniem tego stanu rzeczy jest analiza literatury przedmiotu.
Analiza literatury pedagogicznej wskazuje na dość ograniczony dorobek teoretyczny
szczególnie gdy próbujemy spojrzeć na zagadnienie z całościowego punktu widzenia.
Kwerenda bibliografii doskonalenia nauczycieli potwierdza to stanowisko.
Dostępna jest jedna pozycja w pełni poświęcona zagadnieniom doradztwa metodycznego
i doskonalenia nauczycieli autorstwa Haliny Dybek10. Jednak jest to typowy raport z badań,
w którym część teoretyczna została oparta na doświadczeniach europejskich, często dość
odległych od polskiej specyfiki. Doradztwo metodyczne to szczególny element teorii
i praktyki pedagogicznej, zajmujący się konkretnymi problemami i zachowaniami ludzkimi.
Dlatego należy w dość ostrożny sposób podchodzić do doświadczeń zachodnioeuropejskich.
Społeczeństwa Europy zachodniej znajdują się na innym etapie rozwoju, dlatego proste
przeszczepianie stosowanych tam rozwiązań może być niebezpieczne.
Elementarnym źródłem informacji w tym zakresie jest Słownik Pedagogiczny Wincentego
Okonia oraz encyklopedie pedagogiczne: Encyklopedia Pedagogiczna pod red. Wojciecha
Na podstawie rozmów z nauczycielami. Autor w latach 1998-206 i 2008-2012 pełnił funkcję doradcy
metodycznego.
8
H. Kwiatkowska, Pedeutologia, op. cit., s. 27.
9
B. Śliwerski, Myśleć.., s. 57, H. Kwiatkowska, Pedeutologia, s. 101-104.
10
H. Dybek Doradztwo metodyczne i doskonalenie zawodowe nauczycieli, Wydawnictwo „Impuls” Kraków
2000.
7
3
Pomykały i Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku pod redakcją T. Pilcha. W pierwszej z
nich znajdujemy hasło: kształcenie, dokształcanie i doskonalenie nauczycieli, w drugiej
znajdziemy te zagadnienia w tomie I pod hasłem: doskonalenie i samokształcenie
nauczycieli. Po tym haśle znajdujmy odsyłacz do wewnątrzszkolnego doskonalenia
nauczycieli, które zostało rozwinięte w suplemencie. W obydwu encyklopediach jako źródła
bibliograficzne przytaczane są pozycje, dla których zagadnienie to ma charter towarzyszący.
Przegląd dostępnej literatury pozwala na sformułowanie wniosku: autorzy dość swobodnie
i czasami zamiennie posługują się pojęciami: kształcenie, dokształcanie, doskonalenie,
doskonalenie zawodowe, doradztwo metodyczne, doradztwo zawodowe. Często włączając
sens jednego terminu w skład drugiego, nie wykazując elementów wspólnych i różniących
je od siebie. Praktyka jednak wymaga odróżnienia tych pojęć od siebie ze względu na
konsekwencje dla procesu kształcenia i wychowania nauczycieli.
II Doradztwo metodyczne – próba definicji
Pobieżna analiza literatury pedagogicznej może prowadzić do wniosku, iż temat
doskonalenia i doradztwa metodycznego nauczycieli poruszany jest dość często, a dorobek
teoretyczny jest bogaty. Jednak po zagłębieniu się w problematykę okazuje się że szybko
natrafimy na dość dyskusyjne i podstawowe problemy. Jednym z nich jest zdefiniowanie
pojęcia doskonalenia i doradztwa metodycznego, które trzeba rozpatrywać wspólnie. Nawet
gdyby przyjąć jedynie perspektywę praktyczną. Zdecydowana większość autorów podkreśla
znaczenie doskonalenia w pracy nauczyciela jednak nie zagłębia się w jego istotę i sens.
Często zagadnienie to poruszane jest wspólnie z tematyką kształcenia i dokształcania
nauczycieli. Jednak odwołując się do tez przywołanych w poprzednim rozdziale
zdecydowanie jest to jedno z ujęć, nie wyczerpujące do końca zganienia. Celowo zostały
przytoczone takie ujęcia i określenia charakteryzujące pracę nauczyciela, aby jednoznacznie
wskazać na perspektywę, która wykracza – czasami – dość znacznie poza ramy i formy
kształcenia i dokształcania. Na gruncie teoretycznym jak i na doświadczeniach płynących z
praktyki autor postrzega sens i istotę doskonalenia i doradztwa metodycznego. Dlatego
dalsze rozważania dotyczące zdefiniowania zakresu pojęciowego i krytycznego spojrzenia
na ich znaczenie są oparte na tych dwóch perspektywach.
Ogólny przegląd literatury objął dwa terminy: doskonalenie nauczycieli i doradztwo
metodyczne. W literaturze możemy spotkać się również pojęciem doskonalenie zawodowe
nauczycieli. Czy należy rozróżnić doskonalenie zawodowe nauczycieli od doskonalenia
nauczycieli? Istnieje kilka przesłanek teoretycznych jak i praktycznych do tego aby
4
zrezygnować z posługiwania się pierwszym terminem. Dla potrzeb tej pracy przytoczę
najważniejsze. Jeżeli zgodzimy się z tezami zamieszczonymi w pierwszym rozdziale tej
pracy to termin doskonalenie zawodowe sformułowany w ramach pedagogiki pracy jest zbyt
wąskim. Istotnym argumentem teoretycznym jest również powszechnie przyjęta teoria
oddziaływania nauczyciela na ucznia całą swoją osobowością11. Zasadniczą trudność
sprawia oddzielenie tego co w pracy nauczyciela indywidualne, osobiste, od tego co
społeczne, zawodowe12. Jednocześnie istnieją praktyczne przesłanki ku zaniechaniu
posługiwania się tym terminem. Nauczyciele bardzo często postrzegają swoje kompetencje i
kwalifikacje zawodowe jako ograniczające się do sprawnego stosowania metod i technik
nauczania. Często tzw. model nauczyciela „dobrego rzemieślnika” jest typem postrzeganym
jako pożądany w szkole13. Takie spojrzenie można porównać do orientacji technologicznej
kształcenia nauczycieli, silnie powiązanej z koncepcją behawioralną człowieka14.
Obserwacje praktyki szkolnej i problemów z jakimi borykają się współcześni nauczyciele
pozwalają na stwierdzenie, że wiele z nich ma charakter społeczny czy psychologicznopedagogiczny. Czyli ich rozwiązanie mieści się w szeroko rozumianych kompetencjach
nauczycielskich. Jest silnie powiązane nie tylko z wiedzą i umiejętnościami, ale często z
osobowością nauczyciela. Zakres problemów z jakimi spotykają się współcześni
nauczyciele możemy odnaleźć w licznych publikacjach pedeutologicznych15. Myślenie o
doskonaleniu nauczycieli w kontekście wykonywanego zawodu wymaga odwołania się do
kontekstu rozwoju osobowościowego, co wykracza znacznie poza rozumienie doradztwa
zawodowego.
Hasło doskonalenie nauczycieli znajdujemy w Słowniku Pedagogicznym Wincentego
Okonia. Doskonalenie nauczycieli rozumiane jest jako element systemu kształcenia
pozaszkolnego nauczycieli polegający na udzielaniu początkującym nauczycielom pomocy
w okresie adaptacji do zawodu, na aktualizowaniu wiedzy przedmiotowej i pedagogicznej
doświadczonych nauczycieli, zaznajamianiu z bieżącym rozwojem nauki,
udzielaniu
pomocy w rozszerzaniu lub zmianie specjalizacji, organizowaniu różnych form
B. Śliwerski, Myśleć.., op. cit., s. 57, H. Kwiatkowska, Pedeutologia, op. cit. s. 45-46.
B. Śliwerski, Myśleć.., op. cit., s. 53.
13
Termin ten został użyty w trakcie zajęć przez uczestników Kursu Kwalifikacyjnego dla Oświatowej Kadry
Kierowniczej z zakresu zarządzania oświatą realizowanego przez Miejski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli
w Koninie w roku szkolnym 2011/2012. Jednak w trakcie licznych szkoleń prowadzonych przez autora dla
nauczycieli „model” ten jest często przywoływany. Równie częstym zjawiskiem jest nie identyfikowanie się
nauczycieli przedmiotów z osobą pedagoga. Nauczyciele np. matematyki postrzegają siebie głównie jako
dobrych matematyków.
14
H. Kwiatkowska, Pedeutologia, op. cit., s. 48.
15
Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilcha, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003,
t. I, s. 773, H. Kwiatkowska, Pedeutologia, op. cit., s. 27.
11
12
5
samokształcenia indywidualnego i zbiorowego nauczycieli, udzielaniem wsparcia w
samodzielnej pracy badawczej16. Hasło tworzone były w innej rzeczywistości społecznej,
naukowej i cywilizacyjnej. Dlatego skupia się na kształceniu i dokształcaniu nauczycieli z
uwzględnieniem potrzeby bieżącego wspierania rozwoju zawodowego nauczyciela
rozpoczynającego pracę i tego całkowicie już samodzielnego 17. Jednak w tak
skonstruowanej definicji można znaleźć elementy aktualne do dziś i stanowiące konkretną
podbudowę do rozwinięcia pojęcia współczesnego doradztwa metodycznego. W słowniku
nie ma oddzielnego hasła doradztwo metodyczne. W kolejnym dostępnym Słowniku
Pedagogicznym autorstwa Czesława Kupisiewicza i Małgorzaty Kupisiewicz znajdujemy
hasło doskonalenie zawodowe nauczycieli. Jego treść nie różni się w swym znaczeniu od
przytoczonego powyżej Wincentego Okonia. Autorzy poszerzają nieco zakres działań
podejmowanych w ramach doskonalenia o elementy wynikające z praktyki szkolnej w
pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku18.
W Encyklopedii Pedagogicznej znajdujemy hasło: kształcenie, dokształcanie i doskonalenie
nauczycieli, w ramach którego autor Czesław Banach definiuje doskonalenie nauczycieli w
następujący sposób: Doskonalenie jest instrumentem przystosowania się do zmiennych
sytuacji, wzbogacania swoich kwalifikacji, lepszego rozpoznawania potrzeb młodzieży oraz
sposobów organizowania samokształcenia i warsztatu swojej pracy19.
W encyklopedii pod redakcją T. Pilcha znajdziemy to zagadnienia w tomie I pod hasłem:
doskonalenie i samokształcenie nauczycieli: Doskonalenie to podwyższanie kwalifikacji
zarówno formalnych, jak i rzeczywistych, niezbędnych dla spełniania zadań zawodowych
sytuacji zwiększenie wymagań, wynikających z rozwoju i wzbogacania zadań zawodowych,
modernizacji warunków pracy (Okoń, 1970). Dalsza część definicji odwołuje się do próby
zdefiniowania doskonalenia nauczycieli podjętej przez T. Nowackiego w 1979 roku w pracy
Podstawy dydaktyki zawodowej20. Autor hasła Józef Kuźma przechodzi następnie do
omówienia wewnątrzszkolnego systemu kształcenia nauczycieli, który narodził się wraz z
koncepcją programu „Nowej Szkoły” powstałego na potrzeby wprowadzonej w 1999 roku
reformy systemu edukacji.
W. Okoń, Słownik Pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1984 r., wydanie dziesiąte
uzupełnione i poprawione, Warszawa 2007, s. 84.
17
Treść hasła nie zmieniła od wydania trzeciego z 1984 r.: W. Okoń, Słownik Pedagogiczny, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, wydanie trzecie, Warszawa 1984, s. 57-58.
18
Cz. Kupisiewicz, M. Kupisiewicz, Słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009,
s. 33.
19
Encyklopedia Pedagogiczna, red. W. Pomykało, Wydawnictwo „Fundacja Innowacja” Warszawa 1997,
s. 295.
20
Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, op. cit., t. I, s. 772-773.
16
6
W ramach reformy systemu edukacji podjętej w 1999 roku szkołom narzucono obowiązek
organizowania wewnątrzszkolnego doskonalenia nauczycieli (w skrócie WDN). Zasady
WDN zostały opisane przez Krzysztofa Węża w suplemencie do Encyklopedii
Pedagogicznej XXI wieku21. WDN jest określany jako…celowy proces kooperacyjnego
uczenia się rady pedagogicznej (lub wydzielonych z jej składu zespołów), zmierzający do
podwyższenia poziomu kompetencji zawodowych (wiedzy i umiejętności) nauczycieli w
ścisłym powiązaniu z rozwojem szkoły/placówki oświatowej22. W dalszej części Autor
podejmuje następującej identyfikacji Wewnątrzszkolne doskonalenie nauczycieli, obok
samokształcenia, kształcenia na odległość, doradztwa metodycznego, kursów doskonalących
i studiów podyplomowych składa się na system kształcenia ustawicznego nauczycieli23.
Autor dość swobodnie posługuje się pojęciami zbliżonymi znaczeniowo, zamykając
wszystkie formy i metody doskonalenia w pojęciu systemu kształcenia ustawicznego.
Podstawową wątpliwość budzi pominięcie aspektów aksjologicznych oraz użyte określenie
system. Niepokojącym jest podkreślenie, że na WDN składają się wiedza i umiejętności.
Jeżeli proces kształcenia nie może odbywać się bez części teleologicznej24 to doskonalenie i
dokształcanie nauczycieli również powinno być prowadzone z uwzględnieniem tej
perspektywy. Autor enigmatycznie stwierdza, że można wskazać wiele teoretycznych
przesłanek. Następnie jednym ciągiem wymienia ideę kształcenia ustawczego, filozofię
Williama Deminga i teorię zarządzania jakością, teorię rozwoju organizacyjnego szkoły,
teorię grupowego/zespołowego uczenia się, teorię uczenia się przez działanie czy cykl
doświadczalnego uczenia się Davida Kolba25. Te ogólnikowe odwołania pomijają
przynajmniej trzy ważne elementy (tak można rozumieć tę listę). Dwie nauki pedagogiczne:
pedeutologie i andragogikę oraz ideę uczenia się przez całe życie.
Autor w podsumowaniu podkreśla trudności we wdrażaniu WDN, które upatrywane są w
mentalności nauczycieli wytworzonej przez określony sposób traktowania przez władze
oświatowe. Brak umiejętności przyznawania się do błędów, krytycznej analizy własnej
pracy. Panaceum na tę sytuację Autor upatruje w obecności moderatorów26. Przedstawione
argumenty w znacznym stopniu są prawdziwe i często obserwowane. Jednak brak podstaw
Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku. Suplement, red. T. Pilch, Wydawnictwo Akademickie „Żak”,
Warszawa 2010, s. 576-579.
22
Ibidem, s. 576.
23
Ibidem.
24
W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003,
rozdział IV, F. Bereźnicki, Podstawy dydaktyki, Wydawnictwo „Impuls”, Kraków 2007, rozdział II, J.
Półturzycki, Dydaktyka dla nauczycieli, Wydawnictwo Naukowe NOVUM, Płock 2002, część I.
25
Encyklopedia Pedagogiczna XX wieku, suplement, op. cit., s. 576.
26
Ibidem, s. 579.
21
7
teoretycznych oraz liczne wady tej koncepcji, które można dostrzec rozwinięciu hasła
spowodowały jej nieskuteczność w praktyce. Obecnie nawet sama nazwa odchodzi do
przeszłości coraz rzadziej używana.
Oddzielnego omówienia wymaga doradztwo metodyczne, choć należy zaliczyć je do formy
doskonalenia zawodowego. System doskonalenia nauczycieli funkcjonuje w oparciu o
ustawę Karta Nauczyciela, ustawę o systemie oświaty oraz rozporządzenie w sprawie
placówek doskonalenia nauczycieli27. Formy doradztwa metodycznego oraz zasady pracy
doradców metodycznych określone zostały ww. rozporządzeniu. Doradztwo metodyczne
jest formą umocowaną w praktyce szkolnej ww. przepisami prawa oświatowego. Jednak
próby odnalezienia podstaw teoretycznych nastręczają szereg problemów.
W encyklopediach pedagogicznych nie znajdziemy doskonalenia nauczycieli czy doradztwa
jako samodzielnych haseł. Jedynie w przypadku hasła doradztwo Alicja Kargulowa
poświęciła mu nieco miejsca nie zagłębiając się w zagadnienie. Ograniczając je do
rozumienia jako formy doradztwa organizacyjnego28.
W Słowniku pedagogicznym Cz. Kupisiewicza i M. Kupisiewicz zamieszczone zostało hasło
doradztwo metodyczne. Jego treść w pełni koresponduje z zapisami rozporządzenia MEN w
sprawie placówek doskonalenia nauczycieli. Jako zadania doradcy metodycznego
wymieniono służenie radą i pomocą nauczycielom o raz innym pracownikom oświaty ze
szczególnym uwzględnieniem osób prowadzących działalność eksperymentalną29.
W swojej pracy Halina Dybek definiuje doradztwo metodyczne jako: …pomoc i nakłanianie
nauczycieli do stosowania wiedzy pedagogicznej w praktyce oraz pożądanego działania w
sposób trwały i zorganizowany, przez wspólne z doradcą, nauczycielem wykrywanie błędów,
stawianie diagnozy, a następnie pokonywanie trudności przez działalność profilaktyczną lub
terapeutyczną. Doradztwo metodyczne to również niesienie pomocy nauczycielom w doborze
odpowiednich celów, treści, metod, zasad, środków, form nauczania i wychowania30.
Zasadniczą wadą takiej próby sformułowania pojęcia doradztwa metodycznego jest brak
odwołania się do najważniejszych tez pedeutologii. Szczególnie w obszarze dotyczącym
charakteru pracy nauczyciela, a w szczególności nie domknięcia procesu kształcenia
i dokształcania. Analiza powyższej próby zdefiniowania doradztwa metodycznego nasuwa
Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 roku Karta Nauczyciela, Dz. U z 2015 poz. 357, Rozporządzenie Ministra
Edukacji Narodowej z dnia 19 listopada 2009 r. w sprawie placówek doskonalenia nauczycieli, Dz. U. z dnia
28 kwietnia 2014, poz. 1041.
28
Encyklopedia Pedagogiczna XXI, op. cit., t. I, s. 770.
29
Cz. Kupisiewicz, M. Kupisiewicz, op. cit., s. 33.
30
H. Dybek, op. cit., s. 47-48.
27
8
wniosek, iż Autorka przyjęła wyłącznie perspektywę praktyczną. Opierając się na
technologicznym perspektywie pracy nauczyciela.
W trakcie analizy przytoczonych znaczeń doskonalenia nauczycieli i doradztwa
metodycznego nasuwa się jeszcze jeden ważny wniosek. Zdecydowanie niekorzystnie
wpływa na te próby upływ czasu. Oczywiście związane jest to z procesem zachodzących
przemian w polskim systemie oświaty i generalnie pedagogice, rozwoju współczesnej
cywilizacji. Ale przytaczanie współcześnie jako wciąż aktualnych definicji z lat 70 XX
wieku zdaje się być już co najmniej nieporozumieniem. Mogą one służyć nam jako
podstawa rozważań, ale uznawanie ich za pełne jest sprzeczne ze współczesną praktyką.
Mając na uwadze dynamikę zmian należy podjąć próbę zdefiniowania ww. zagadnień, tak
by w zdecydowanym stopniu uwzględniały ją lub w sposób permanentny – trochę pod
dyktando praktyki – mierzyć się z tym zagadnieniem. Nie zapominając o znaczeniu i
zależności teorii i praktyki.
Szczególną podstawę do dookreślenia pojęcia doradztwa metodycznego dają definicje
doskonalenia nauczycieli oraz dydaktyki szczegółowej zawarte w Słowniku Pedagogicznym
Wincentego Okonia. Precyzyjne określenie dydaktyki szczegółowej rozumianej jako
metodyki przedmiotowej stanowić może punkt wyjścia do zdefiniowania doradztwa
metodycznego. Okoń rozumie dydaktykę szczegółową jako naukę pedagogiczną, której
przedmiotem jest analiza nauczania i uczenia się konkretnego przedmiotu lub na danym
etapie edukacyjnym31. Jeżeli połączymy dwa elementy użyte w definicji doskonalenia
nauczycieli jakim jest pomoc początkującym nauczycielom oraz organizacja form
samokształceniowych w zakresie przedmiotowym, udzielanie pomocy w pracy badawczej w
obszarze przedmiotowym to mamy elementy składające się na doradztwo metodyczne.
Oczywiście nie jest to pełne spektrum, ale formy jednoznacznie wydzielone z doskonalenia.
Określenie zakresu znaczeniowego obydwu pojęć wynika z potrzeb teoretycznych jak i
praktycznych. Ewaluowanie systemu doskonalenia nauczycieli w sposób jednoznaczny musi
odbywać się w oparciu o zaplecze teoretyczne z jednoczesnym uwzględnieniem sytuacji,
zjawisk i procesów pojawiających się w sferze praktycznej. Powyższy postulat jest
powieleniem stanowiska H. Kwiatkowskiej, która twierdzi, że Tworzenie nowego języka,
adekwatnego do złożoności zjawisk edukacyjnych nie może dokonywać się bez uczestnictwa
31
W. Okoń, Słownik, op. cit., s. 61.
9
nauczycieli szkolnych32. Opiera się on również na nierozłączności – w przypadku pracy
nauczyciela – teorii od praktyki33.
W oparciu o prowadzone badania, obserwacje, wywiady oraz wieloletnią praktykę
zawodową, autor proponuje podjąć rozważania nad ponownym, ścisłym rozróżnieniem
pojęć kształcenia, dokształcania i doskonalenia nauczycieli oraz doradztwa metodycznego.
Biorąc pod uwagę przesłanki teoretyczne jaki i praktyczne. Do tych pierwszych możemy
bezwzględnie zaliczyć stanowisko wskazujące na niemożliwość stworzenia podstaw
normatywnych działania nauczycielskiego. Nauka nie jest w stanie odpowiedzieć na pytanie
jak działać w danej sytuacji? Teoria nie jest wstanie rozstrzygać złożonych i
skomplikowanych elementów procesu kształcenia. Nauczyciel wobec nich musi sam
podejmować decyzje i podejmować działania34. Dlatego zasadniczymi elementami
odróżniającymi kształcenie i dokształcanie od doskonalenia nauczycieli jest kierunek
działań, czas oraz ich charakter. Treści kształcenia i dokształcania wypływają głównie z
założeń teoretycznych i przesłanek praktycznych minionych lat. Są one jednak
konstruowane nie przez nauczycieli lecz kadry uczelni wyższych. Natomiast zadaniem
doskonalenia, a w szczególności doradztwa metodycznego jest reagowanie na praktyczne
doświadczenia nauczycieli i wspomaganie ich w teorii jak i praktyce szkolnej. Mamy tu do
czynienia z przeciwnym kierunkiem działań. Kolejnym zagadnieniem jest swoiste, ale i
naturalne opóźnienie programów kształcenia i dokształcania wobec rzeczywistości szkolnej.
Zjawiska muszą wystąpić w realiach kształcenia, a następnie można podjąć działania
poszukujące sposobów ich rozwiązania. Kolejnym krokiem jest trafienie tych zagadnień do
programów kształcenia i dokształcania nauczycieli. Nauczyciel nie może tak długo czekać.
Jeżeli nawet ma czas na analizę, refleksję i zaplanowanie działań to nie może to trwać dłużej
niż rok szkolny. Przeciętny czas przebywania ucznia na określonym etapie edukacyjnym to
3 lata. Nauczyciel musi posługiwać się własną wiedzą, swoją intuicją i doświadczeniem.
Zazwyczaj nie ma czasu na szukanie dostępu do wiedzy naukowej, bo proces kształcenia nie
zatrzyma się na ten czas. Element trzeci odwołuje się do tworzenia rozwiązań o charakterze
praktycznym, jednak nie oderwanych od teorii. Pedagogika zawsze tworzy rozwiązania na
pewnym stopniu uogólnienia. Nauczyciel potrzebuje pomocy w konkretnych przypadkach
wychowawczych i dydaktycznych. Wsparcia wobec zjawisk, problemów, zachowań i
reakcji tu i teraz. Ta sama przesłanka – jako jedna z wielu – leży u podstaw przywoływanej
32
H. Kwiatkowska, Pedeutologia, op. cit. s. 12.
Ibidem, s. 103-105.
34
H. Kwiatkowska, Pedeutologia, op. cit., s. 109, H. Kwiatkowska, Nauczyciel, op. cit., s. 269.
33
10
już parokrotnie teorii o oddziaływaniu nauczyciela całą swoją osobowością na ucznia jak i
związków teorii z praktyką, które to przykłady zostały przywołane w części pierwszej tej
pracy.
III
Podstawy prawne funkcjonowania doradztwa metodycznego
Doskonalenie nauczycieli jest swoistym pomostem pomiędzy teorią a praktyką kształcenia.
Pomostem, który wymaga nie tylko podtrzymywania, ale podejścia w ramach pewnego
systemu lub systemów. Jest ważnym, jak nie najważniejszym elementem pedagogicznego
praxis. Jeżeli zgodzimy się, że jednym z najważniejszych celów współczesnego kształcenia i
wychowania jest przygotowanie do procesu samokształcenia, to jednoznacznym celem
kształcenia i dokształcanie nauczycieli powinno stać się samokształcenie nauczycieli,
którego istotnym elementem jest doskonalenie nauczycieli.
W systemie polskiej oświaty doskonalenie i doradztwo metodyczne są umocowane w
ustawie Karta Nauczyciela, Ustawie o Systemie Oświaty oraz w rozporządzeniu Ministra
Edukacji Narodowej w sprawie placówek doskonalenia nauczycieli. Szczególnie istotny jest
zapis art. 42 Karty Nauczyciela, który zalicza doskonalenie nauczycieli i samokształcenie do
podstawowych obowiązków pracowniczych w ramach 40 godzinnego tygodnia pracy35.
Instytucjami statutowo przeznaczonymi do realizacji zadań z zakresu doskonalenia
nauczycieli są placówki doskonalenia nauczycieli, które mogą być prowadzone przez
Ministerstwa, jednostki samorządu terytorialnego oraz podmioty prywatne czy np.
stowarzyszenia.
W placówkach doskonalenia nauczycieli mogą pracować konsultanci, doradcy metodyczni,
eksperci nie będący nauczycielami. Na szczególną uwagę zasługuje sposób zatrudniania
doradców metodycznych. Doradcą metodycznym może zostać nauczyciel mianowany lub
dyplomowany, który posiada co najmniej 5-letni staż pracy. Funkcję pełni się na mocy
powierzenia obowiązków przez organ prowadzący na okres 3-letni przy pierwszym
powołaniu. Kolejne mogą trwać od 1 do 3 lat. Zadania doradcy metodycznego zostały
określone dość szczegółowo w rozporządzeniu MEN w sprawie placówek doskonalenia
nauczycieli. Określa ono następujące formy pracy doradcy metodycznego: udzielanie
indywidualnych konsultacji, prowadzenie zajęć edukacyjnych, zajęć otwartych oraz zajęć
35
Ustawa Karta Nauczyciela, op. cit., art. 42 pkt. 2 ust. 3.
11
warsztatowych,
organizowanie
innych
form
doskonalenia
wspomagających
pracę
dydaktyczno-wychowawczą nauczycieli36.
Przytaczane poniżej uwagi i przykłady zostały oparte na wnioskach, badaniach i ewaluacji
pracy Miejskiego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli w Koninie w latach 2002-2015.
Funkcjonowanie Ośrodka opiera się na pracy 16 doradców metodycznych, konsultanta i
dyrektora. Całość obsługiwana jest przez 3 osoby administracji. Dorady metodyczni
przeznaczają na pracę w Ośrodku 6 godzin dydaktycznych w tygodniu z 18 godzinnego
pensum. Od początku istnienia MODN w Koninie prowadzona jest ewaluacja form
doradztwa metodycznego, kursów, seminariów i szkoleń37.
Ważnym zagadnieniem jest rozróżnienie doradztwa metodycznego od doskonalenia w
zakresie przedmiotowym i pedagogicznym. Większość nauczycieli nie zagłębia się w ich
istotę. Prowadzi to do swoistego zagubienia w konkretnych sytuacjach dydaktycznych i
wychowawczych. Jeżeli nauczyciel napotykając na trudność podejmie refleksję i zacznie
szukać pomocy to jest szansa, że trafi do doradcy metodycznego. Niemniej jeżeli nie będzie
umiał zdiagnozować zagadnienia to nie będzie wiedział czy wybrać się do doradcy
metodycznego zajmującego się przedmiotem, pedagoga czy profesora.
Umocowanie doradztwa metodycznego w prawie nie idzie w parze z tworzeniem podstaw
teoretycznych. Brak zaplecza teoretycznego prowadzi do wdrażania pomysłów nie tylko
szkodliwych dla systemu kształcenia, ale będących często efektem radosnej twórczości jej
autorów. Od 1999 roku dość zdecydowanie zarysowała się tendencja by kłaść nacisk na
zagadnienia o dużym poziomie ogólności i wypełniać nimi treści form doskonalenia z
jednoczesnym odchodzeniem od doradztwa metodycznego. Ostatnim przykładem jest moda
na coaching, który bardzo trudno jest „przypiąć” np. do realizacji obowiązującej każdego
nauczyciela podstawy programowej kształcenia ogólnego. Często doradztwo metodyczne
sprowadzane jest do pomocy młodemu nauczycielowi przez bardziej doświadczonego
kolegę. Czy doświadczenie jest wystarczającą gwarancją kompetencji do podejmowania
takich działań? Pobieżny przegląd podstaw teoretycznych wskazuje, że nie. A wręcz
możemy odnotować redukcję wiedzy i umiejętności dydaktycznych pojawiających się w
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 19 listopada 2009 r. w sprawie placówek doskonalenia
nauczycieli, Dz. U. z dnia 28 kwietnia 2014, poz. 1041., § 22, pkt. 3.
37
Doradztwem metodycznym (bezpłatne) objęci są nauczyciele szkół prowadzonych przez Prezydenta Miasta
Konina. Natomiast inne formy doskonalenia (płatne) organizowane są dla nauczyciel z terenu całego
Województwa Wielkopolskiego. Więcej informacji na temat Ośrodka można znaleźć pod adresem:
www.modn.konin.pl
36
12
przypadku
nauczycieli
nie
rozwijających
się38.
Kolejnym
istotnym
czynnikiem
wskazywanym przez teoretyków i obserwowanym w praktyce jest dynamika zmian
zachodzących w obecnym polskim społeczeństwie, przyrost wiedzy, globalizacja, cyfryzacja
życia itd. Te zjawiska i procesy powodują, że znaczenie doświadczenia wobec
nauczycielskiej kreatywności nabiera innych proporcji. Wzrasta liczba sytuacji i zdarzeń
nieopisywanych przez teorię, niedoświadczonych przez innych nauczycieli. Oczywiście
doświadczenie nigdy nie straci na znaczeniu, jednak jego wpływ na realizację procesu
kształcenia ulega ograniczeniu. Efektem takiej polityki państwa jest znaczne ograniczenie
liczby doradców metodycznych w całym kraju. Szczególnie trudna sytuacja zaistniała w
wojewódzkich placówkach doskonalenia nauczycieli. Liczba doradców wobec lat
dziewięćdziesiątych spadła kilkukrotnie. A potrzeby są absolutnie odwrotne. Wdrażany
nowy system doskonalenia nauczycieli polegający na tworzeniu sieci współpracy i
samokształcenia nie jest w stanie obyć się bez doradców. Takie stanowiska prezentowane są
we wszelkich kuluarach szkoleń organizowanych przez Ośrodek Rozwoju Edukacji w
Warszawie w ramach licznych projektów unijnych. Podstawowym problemem, z jakim
borykają się realizatorzy tych programów to właśnie brak doradców metodycznych, którzy
będą potrafili udzielić konkretnych wskazówek, szczegółowych porad jak radzić sobie z
problemami pojawiającymi się w trakcie procesu kształcenia. Co gorsza obecna koncepcja
opiera się na założeniu, że jeden człowiek niebędący nawet czynnym nauczycielem będzie
wstanie rozpoznać i organizacyjnie zaspokoić potrzeby matematyków, historyków,
filologów itd. w jednej czy kilku szkołach. Matematyk nie jest w stanie pomóc historykowi.
W założeniu taka osoba organizuje kontakt i sprowadza fachowca od zagadnień
przedmiotowych do szkoły. Jednak gdzie Ci fachowcy są? Za jaką cenę będzie można ich
sprowadzić i kto za to zapłaci? Czy na pewno pracownik szkoły wyższej podoła wyzwaniu?
Jeżeli nie będzie doradców metodycznych to nie będzie fachowców. Zwykły doświadczony
nauczyciel to za mało. Jak widać z tego skrótowego opisu sytuacji szereg działań, które
podejmowane są akcyjnie, ad hoc bez zaplecza teoretycznego prowadzi do wykluczających
się efektów.
IV Formy doradztwa metodycznego dla nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej
Doradca metodyczny wykorzystując różne formy wspomaga nauczycieli. W Miejskim
Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Koninie opracowany został słownik opisujący
poszczególne z nich. Potrzeba taka pojawiła się
38
na podstawie obserwacji i rozmów.
Encyklopedia Pedagogiczna, op. cit., s. 297.
13
Nauczyciele, którzy nie rozróżniają ich przychodząc na spotkanie często wyrażali swoje
niezadowolenie, bo oczekiwali czegoś innego. By unikać takich nieporozumień dla potrzeb
swojej pracy doradcy opracowali słownik. W ramach form doradztwa najczęściej są
prowadzone konsultacje indywidualne, które rozumiane są jako przekazywanie informacji
lub doradzanie drugiej osobie (nauczycielowi), bezpośrednio lub z wykorzystaniem środków
telematycznych. Tematem konsultacji mogą być problemy zgłaszane przez nauczyciela
dotyczące zagadnień o charakterze: dydaktycznym, metodycznym, pedagogicznym,
wychowawczym organizacyjnym, psychologicznym, prawnym itp. Omawiane problemy
mają charakter właściwy dla grup i sytuacji wychowawczo-dydaktycznych związanych z
realizacją zajęć z danego przedmiotu lub obszaru edukacyjnego. Ta forma jest najczęściej
realizowana przez doradcę edukacji wczesnoszkolnej. Jest również najkosztowniejsza, ale
najbardziej skuteczna ponieważ dotyka konkretnych problemów pracy z danym uczniem lub
zespołem uczniowskim. Kolejna często stosowana forma to konsultacje grupowe
(zespołowe). W swym charakterze zbliżone do wyżej omówionych. Rozumiane są jako
przekazywanie informacji, wymiana doświadczeń lub doradzanie grupie nauczycieli
edukacji wczesnoszkolnej. Temat konsultacji grupowych może być określony przez doradcę
na podstawie przeprowadzonej diagnozy lub zaproponowany przez zainteresowanych
nauczycieli. Ze względu na liczbę nauczycieli tej specjalności konsultacje można
organizować wśród osób pracujących w jednej szkole lub wielu szkołach. Zajęcia otwarte to
wszelkie zajęcia prowadzone przez doradców metodycznych z uczniami lub z ich rodzicami,
w których mogą uczestniczyć inni nauczyciele. Szczególnie cenione ze względu na
możliwość bezpośredniej obserwacji działań nauczyciela, tego doświadczonego – wtedy
mamy do czynienia z tzw. dobrymi praktykami lub tego mniej doświadczonego, któremu
obserwujący mogą doradzać i oceniać. Ta forma jest jednak obarczona szczególnymi
trudnościami w jej realizacji. Po pierwsze termin przeprowadzenia zajęć powinien być
dogodny dla wszystkich. Czyli dla obserwujących by nie musieli zwalniać się z zajęć w
szkole macierzystej. Dla prowadzącego by mógł zrealizować postawione cele. Czy zajęcia te
powinny odbywać się przed południem? Wymaga to zwolnienia innych nauczycieli z pracy.
Po południu to uczniowie zmuszeni byliby do przyjścia na dodatkowe zajęcia. Innym
problemem jest liczba uczestników. W takich zajęciach nie może brać udziału zbyt liczna
grupa nauczycieli ze względu na sale, które nie są do tego przystosowane. Kolejna ważna
kwestia to obecność „obcych osób” w trakcie zajęć. Taka sytuacja jest zawsze ingerencją z
zewnątrz w proces kształcenia i nie jest sytuacją naturalną. Oczywiście pomijam szkoły
ćwiczeń istniejące w Polsce. W regionie konińskim na razie takich nie ma. Planujemy
stworzyć klasy ćwiczeń, których odpowiednie przygotowanie i organizacja pozwoliłyby na
14
ograniczenie tych niedogodności. Kolejna forma to warsztaty metodyczne. Rozumiane są
jako spotkanie, którego główny cel ogniskuje się wokół metodyki przedmiotowej oraz
strategii i technik nauczania i uczenia się. Efektem końcowym jest wypracowanie nowych
lub udoskonalenie znanych metod i strategii nauczania i uczenia się uczestników procesu
kształcenia. Jedna z trudniejszych form. Choć zdawać by się mogło, że tak być nie powinno.
Wymaga systematyczności oraz kolejnych spotkań w tej samej grupie nauczycieli edukacji
wczesnoszkolnej. Dość powszechnym zjawiskiem jest słabe metodyczne przygotowanie
osób obecnie kończących studia wyższe. Ale i zjawisko dość powszechne wśród nauczycieli
o ponad 20-letnim stażu pracy, u których obserwujemy redukcję wiedzy i przekonanie do
ciągłego wykorzystywania tych samych metod pracy z uczniem. Jest to niezwykle trudna
sytuacja ponieważ nauczyciele ci są często przekonani, że staż pracy jest wystarczającą
legitymizacją prawidłowości tego co czynią. Doradcy metodyczni wspierając szkoły w
analizie wyników egzaminów zewnętrznych i podejmowaniu działań naprawczych, bardzo
często spotykają się z rekomendacjami stwierdzającymi między innymi: poświęcać więcej
czasu na ćwiczenie czytania ze zrozumieniem…więcej czasu na ćwiczenie rozwiązywania
zadań określonego typy…przydzielić dodatkowe godziny itp. Proponowane działania mają
charakter ilościowy a nie jakościowy. Sporadycznie spotykamy się zaleceniami
wskazującymi potrzebę poszukiwania skuteczniejszych metod kształcenia. Najlepszym
przykładem
są
wyniki
Ogólnopolskiego
Badania
Umiejętności
Trzecioklasistów
przeprowadzone w 2011 r. i latach kolejnych39. Wskazują one na potrzeby częstszego
zmieniania metod nauczania. Kolejnym zagadnieniem trudnym w przypadku warsztatów
metodycznych jest potrzeba wyrównania wiedzy z zakresu dydaktyki edukacji
wczesnoszkolnej. To równie trudne zadanie ze względu na potrzebę umiejętnego, nie
zrażającego nauczycieli podjęcia tego tematu. Tym bardziej, że dla wielu legimityzacją jest
dyplom szkoły wyższej i uważają, że nie ma potrzeby powrotu do tych tematów.
Prowadzone w MODN w Koninie badania jak i ciągła ewaluacja pracy doradców wskazuje
na słuszność postulatu wymagającego od nauczycieli „odświeżania” co pewien okres swojej
wiedzy dydaktycznej. Takiego obowiązku w obecnej chwili nie ma. Dlatego w ankietach
najczęściej pytania dotyczące o stosowane metody nie nadają się do analizy bo np.
nauczyciele często mylą metody z formami. Należy sobie również zdawać, że kształcenie w
zakresie edukacji wczesnoszkolnej odbywało się do niedawna w licznych prywatnych
szkołach wyższych. Poziom wiedzy, umiejętności oraz postaw związanych z dydaktyką
edukacji wczesnoszkolnej jest bardzo zróżnicowany. Często po prostu na niskim poziomie.
39
http://www.obut.edu.pl/artykul/testy_i_klucze_2011
15
Wyrównywanie tych deficytów to poważne zadanie stojące przed placówkami doskonalenia
nauczycieli.
Zdecydowanie najtrudniejszą formą realizowaną w Ośrodku jest zespół samokształceniowy.
Zdefiniowaliśmy go jako szeroko pojęte działania doradczo-doskonalące prowadzone przez
doradcę w zespole nauczycieli (przedmiotowym, międzyprzedmiotowym, innym). Działania
mogą być prowadzone w szkole, placówce (przy warsztacie pracy nauczycieli),
w MODN lub innym miejscu, w zależności od charakteru zespołu i celów, które mają być
osiągnięte. Główny nacisk kładzie się na samodzielne uczenie się lub wzajemne uczenie się
nauczycieli od siebie, pogłębianie kompetencji poprzez wymianę doświadczeń w formie
dyskusji, pogadanek, rozmów, prowadzenia zajęć otwartych i omawiania ich, wzajemne
motywowanie do podnoszenia swoich kompetencji i wiedzy itp. Ważne jest stymulowanie
nauczycieli do podejmowania wspólnych przedsięwzięć (projektów edukacyjnych, działań
innowacyjnych, konstruowania programów itp.), np. poprzez pokazanie dobrych praktyk.
Doradca może być szkoleniowcem (przekazywać wiedzę i demonstrować umiejętności),
konsultantem, coachem (prowadzić zespół do samodzielnego rozwiązania problemu),
mentorem itp. W pracach zespołu można wykorzystywać dowolne metody samokształcenia
i kształcenia z naciskiem na czynny udział nauczycieli w procesie dydaktycznym. Zespoły
mogą być elementem sieci współpracy nauczycielskiej. Trudność w realizacji tej formy
wynika z braku przygotowania nauczycieli do procesu samokształcenia. Generalnie częsty
brak w programach
kształcenia na uczelniach wyższych nie
tylko
zagadnień
samokształceniowych, ale i generalnie problemów własnego uczenia się nauczyciela.
Realizując tę formę spotykamy się z wieloma problemami. Powszechnie panuje
przekonanie, mające źródła etymologiczne, że każda z form aktywności np. czytelniczej jest
samokształceniem. Jest to nieprawda. Polska pedagogika posiada bogate doświadczenia w
tym zakresie i to sięgające XIX wieku. Jednak nie przekłada się to na programy kształcenia
nauczycieli. Problem jest tym bardziej palący, że coraz częściej jako jeden z
najważniejszych celów edukacji obecnie i w przyszłości wymienia się właśnie
przygotowanie do procesu samodzielnego zdobywania wiedzy. Do samokształcenia należy
się przygotowywać nie tylko bezpośrednio, ale w procesie tradycyjnego kształcenia dzieci i
młodzieży. Józef Półturzycki nazywa to wdrażaniem do samokształcenia 40. Oczywiście na
ile jest to ważne na etapie edukacji wczesnoszkolnej pozostaje kwestią otwartą. Niemniej
koncepcja całożyciowego uczenia się wymaga, aby samodzielne uczenie się było codzienną
potrzebą jednostki. A wracając do nauczyciela, to może na I etapie edukacyjnym wystarczy
40
J. Półturzycki, Dydaktyka dla nauczycieli, op. cit., s. 225-248.
16
by nauczyciel był tylko tym pozytywnym przekładem samokształcenia, delikatnym
wzorcem uczenia się?
Chyba najmniej efektywną formą doradztwa metodycznego jest konferencja metodyczna.
Polegająca na spotkaniu nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej. Zasadniczym tematem
konferencji metodycznej są zagadnienia dydaktyczne, metodyczne, organizacyjne,
psychopedagogiczne
itp.
związane
z
realizacją
procesu
kształcenia
na
etapie
wczesnoszkolnym. Konferencje takie MODN w Koninie organizuje wspólnie z Centrum
Doskonalenia Nauczycieli w Koninie. Przeciętna liczba uczestników z regionu konińskiego
(4 powiaty plus miasto Konin) w ostatnich latach waha się od 250 do 300. Spotkania te
odbywają się na początku września. Obecnie obok tematu wiodącego musimy bardzo dużo
czasu poświęcać na zaznajamianie nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej z zmianami w
prawie oświatowym. W poprzednim roku tematem dominującym były sześciolatki w szkole
podstawowej w aspektach prawnych, wychowawczych, opiekuńczych i dydaktycznych.
Oczywiście temat ten obecnie jest nadal aktualny. Obecny rok szkolny to kolejne
przyśpieszenie w zakresie zmian prawa oświatowego. Nie tylko nauczyciele ale i dyrektorzy
szkół coraz bardziej są zagubieni w gąszczu zmian jakie wprowadza Minister Edukacji
Narodowej. Tematem ciągle aktualnym i omawianym na konferencjach to zagadnienie
„darmowego” podręcznika dla uczniów. Temat trudny i bulwersujący wielu nauczycieli.
Trzeba zdać sobie sprawę, że konferencja metodyczna w dużym stopniu ma charakter
informacyjny. Pozwala również na spotkanie się większej grupy nauczycieli z rożnych
części rejonu konińskiego, dyskusję, wymianę poglądów i doświadczeń.
W regionie konińskim pracuje ok. 700 nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej. Do bieżącego
roku szkolnego opiekowało się nimi 3 doradców metodycznych. Jedna osoba obejmująca
Nauczycieli Miasta Konina i pracująca w MODN. Pozostałe dwie osoby pracowały w
Centrum Doskonalenia Nauczycieli w Koninie (CDN)41. W obecnym roku szkolnym w
CDN pozostała już jedna osoba.
Dominujące zagadnienia z jakimi zwracają się nauczyciele do doradcy metodycznego
edukacji wczesnoszkolnej możemy pogrupować w następujący sposób: praktyczne
rozwiązania trudnych sytuacji wychowawczych, ocenianie osiągnięć uczniów klas I Podstawa programowa, Jak kształtować i doskonalić najważniejsze umiejętności uczniów
zapisane
w
podstawie
programowej?,
planowanie
pracy
nauczyciela
edukacji
41
W regionie konińskim funkcjonują dwie publiczne placówki doskonalenia nauczycieli. Miejski Ośrodek
Doskonalenia Nauczycieli w Koninie (powstały w 2002 r.), którego założycielem i organem prowadzącym
jest Prezydent Miasta Konina oraz Centrum Doskonalenia Nauczycieli w Koninie w skład którego wchodzi
również Biblioteka Pedagogiczna w Koninie (powstały w 1991 r.), który prowadzony jest przez Marszałka
Województwa Wielkopolskiego.
17
wczesnoszkolnej, Awans zawodowy na różnych szczeblach, Ocenianie w edukacji
wczesnoszkolnej w aspekcie realizacji podstawy programowej 42. Oczywiście liczne tematy
pojawiające się jednostkowo nie zostały tu uwzględnione.
Aktywność nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej znacząco wyróżnia się na tle innych
specjalności. Obserwujemy pewną prawidłowość dotyczącą zaangażowania w doskonalenie.
Polega ona na tym, że im na wyższym etapie edukacyjnym pracuje nauczyciel tym mniejsza
jest jego aktywność w ramach doskonalenia i samokształcenia. Liczna grupa nauczycieli
szkół ponadgimnazjalnych w ogóle nie korzysta z form doskonalenia lub wyłącznie z
konferencji ogólnopolskich. Na tym tle najaktywniejszymi nauczycielami są pracownicy
przedszkoli i edukacji wczesnoszkolnej. Oczywiście aktywność ta w znacznym stopniu
zależna jest od osobowości doradcy metodycznego.
Zasadniczym problemem z jakim borykają się nauczyciele, a związanym z aktywnością w
zakresie doskonalenia i doradztwa metodycznego to notoryczny brak czasu. Nieprecyzyjne
rozliczanie 40-godzinnego tygodnia pracy, przerost form biurokratycznych, liczne kolejne
obowiązki nakładane na nauczycieli czy sam proces ewaluacji wewnętrznej i zewnętrznej
niesłychanie obciążający czasowo, psychicznie i organizacyjnie szkołę wpływają na styl
pracy i powodują, że często ważne obowiązki są zaniedbywane. Znaczącym czynnikiem
demotywującym jest społeczny nastrój wokół zawodu i szkoły. Problem urlopów
przedstawiany przez media jedynie z perspektywy wakacji i ferii, a nie biorący pod uwagę
ograniczeń43 oraz brak osób i instytucji tłumaczących i realnie broniących interesów
nauczycielskich powoduje, że wielu pedagogów jest dziś sfrustrowanych i zniechęconych do
pracy. Mamy jeszcze jeden ważny czynnik, który powoduje swoiste „falowanie” ilości
nauczycieli na spotkaniach. Aktywność nauczycieli wszystkich specjalności, w tym również
i edukacji wczesnoszkolnej „przygasa” w okresie od kwietnia do końca czerwca. Co
najmniej dwa czynniki prowadzą do takiej sytuacji. Po pierwsze zakończenie stażu w
przypadku awansu zawodowego, które następuje z ostatnim dniem maja. Nauczyciele w
naturalny sposób skupiają się na sfinalizowaniu procedur w ramach awansu zawodowego.
Drugi czynnik jest bardziej złożony i związany z niżem demograficznym. Co roku do końca
maja nauczyciele, dla których brakuje godzin mogą zostać zwolnieni z pracy lub następuje
W oparciu o miesięcznie tabele sprawozdawcze składane przez doradcę metodycznego MODN w latach
szkolnych 2013/2014, 2014/2015.
43
Wymieniając przywilej powszechnie zapomina się, że każdy pracownik zgodnie z kodeksem pracy może –
w miarę swobodnie dysponować urlopem czego nie mogą nauczyciele. W szczególności dotyczy to
nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej, którzy realizując z klasą prawie wszystkie edukacje (godziny) swoją
nieobecnością zaburzają nie tylko funkcjonowanie szkoły na poszczególnych godzinach, ale powodują, że
dzieci nie będą miały „zajęć ze swoją Panią” co na I etapie kształcenia jest niezwykle istotne.
42
18
tzw. zejście z etatu. Czyli obniżenie tygodniowego pensum godzin. „Stan zagrożenia”
powoduje, że aktywność w zakresie doskonalenia i doradztwa metodycznego spada lub
zanika. To generalnie bardzo niekorzystna sytuacja z punktu widzenia procesu kształcenia w
szkole.
Zakończenie
Doradztwo metodyczne dla nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej jest ważnym elementem
pracy nauczyciela, ściśle powiązanym z kształceniem i dokształcaniem nauczycieli. Jest
swoistym pomostem pomiędzy teorią a praktyką edukacyjną. Opracowania teoretyczne
poruszają problematykę doradztwa metodycznego najczęściej jako temat poboczny wobec
głównych rozważań. Brak precyzji w posługiwaniu się pojęciami kształcenie, dokształcanie,
doskonalenie i doradztwo metodyczne w opracowaniach teoretycznych i praktyce prowadzi
do szeregu nieporozumień odbijając się w efekcie na procesie kształcenia. Ważnym
zadaniem teoretycznym jest zbudowane spójnej i całościowej koncepcji doskonalenia
nauczycieli, a w jego ramach doradztwa metodycznego. W sferze praktycznej musimy
poszukiwać sposobów motywowania nauczycieli do aktywności samokształceniowej,
pogłębiania umiejętności refleksji i autoewalucji pracy własnej, doskonalenia umiejętności
w zakresie pracy badawczej i szeregu innych kompetencji wynikających z indywidualnych
potrzeb nauczycieli. Zaprezentowany tekst jest jedynie wstępem do szerszych rozważań i
poszukiwań rozwiązań praktycznych opartych na solidnych podstawach teoretycznych.
Słowa kluczowe: doskonalenie nauczycieli, doradztwo metodyczne, nauczyciel
Streszczenie
Autor omawia zagadnienia doskonalenia nauczycieli i doradztwa metodycznego w
aspektach teoretycznych i praktycznych. W artykule przedstawiono formy doradztwa
metodycznego oraz ich tematykę realizowaną w Miejskim Ośrodku Doskonalenia
Nauczycieli w Koninie. Nauczyciele edukacji wczesnoszkolnej częściej niż osoby
nauczające innych przedmiotów biorą udział w różnych formach doradztwa metodycznego.
Najczęściej poruszana jest tematyka zdobywania kolejnych stopni awansu zawodowego,
planowania pracy, oceniania na I etapie edukacyjnym czy kształcenie umiejętności
kluczowych.
The form of methodical advisement for early education teachers
Keywords: teacher training, consulting methodology, teacher
19
Summary:
The author discusses teacher training and methodological consultancy in
theoretical and practical aspects. The article presents forms of guidance in
methodology and their themes articulated in the Municipal Centre Teacher
Training in Konin. Early childhood education teachers more often than people
teaching other subjects are involved in various forms of methodological
consultancy. Frequently, issues related to the acquisition of further degrees of
professional promotion, work planning, evaluation for the first stage of education
or the training of key skills.
Literatura
Bereźnicki F., Podstawy dydaktyki, Wydawnictwo „Impuls”, Kraków 2007,
Dybek H., Doradztwo metodyczne i doskonalenie zawodowe nauczycieli, Wydawnictwo
„Impuls” Kraków 2000
Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilcha, Wydawnictwo Akademickie „Żak”,
t. I, Suplement, Warszawa 2003/2010
Kupisiewicz Cz., Kupisiewicz M., Słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2009
Kwaśnica R., Wprowadzenie do myślenia o wspomaganiu nauczycieli w rozwoju,
Wrocławska Oficyna Nauczycielska, Wrocław 1994
Kwiatkowska H., Nauczyciel i jego (nie) przygotowanie. Wprowadzenie w problematykę
obrad, [w:] „Po życie sięgać nowe…”. Teoria a praktyka edukacyjna, red. naukowa M. M.
Urlińska, A. Uniewska, J. Horowski, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2012
Kwiatkowska H., Pedeutologia, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa
2008
Matlakiewicz A., Solarczy-Szwec H., Dorośli uczą się inaczej, Andragogiczne podstawy
kształcenia ustawicznego, Wydawnictwo Centrum Kształcenia Ustawicznego w Toruniu
Toruń 2009
Okoń W., Słownik Pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, wydanie dziesiąte
uzupełnione i poprawione, Warszawa 2007
Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Wydawnictwo Akademickie „Żak”,
Warszawa 2003
Półturzycki J., Dydaktyka dla nauczycieli, Wydawnictwo Naukowe NOVUM, Płock 2002
Półturzycki J., Dydaktyka dorosłych, Wydawnictwo WSiP, Warszawa 1991
Śliwerski B., Myśleć jak pedagog, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2010
Dokumenty
Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 roku Karta Nauczyciela, Dz. U z 2015 poz. 357
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 19 listopada 2009 r. w sprawie
placówek doskonalenia nauczycieli, Dz. U. z dnia 28 kwietnia 2014, poz. 1041
Netografia
www.modn.konin.pl
http://www.obut.edu.pl/artykul/testy_i_klucze_2011
20