Li tow ce i ich związ ki
Transkrypt
Li tow ce i ich związ ki
Metodyka i praktyka szkolna Litowce i ich związki Scenariusz lekcji IWONA ORLIŃSKA C elem zajęć jest zapoznanie uczniów z właściwościami metali z grupy litowców i ich najważniejszych związków. Niniejszy scenariusz zajęć przeznaczony jest dla szkół ponadgimnazjalnych, zarówno w klasach realizujących program nauczania chemii w zakresie podstawowym, jak i rozszerzonym. W pierwszym przypadku należy dokonać wyboru spośród przedstawionych treści kształcenia, zaproponowanych doświadczeń oraz zadań. Poszczególne fragmenty można także wykorzystać podczas omawiania litowców w gimnazjum. Cele szczegółowe Uczeń: – pozna właściwości fizyczne i chemiczne oraz zastosowania litowców i ich wybranych związków, – będzie umiał określić charakterystyczne własności pierwiastków metalicznych. Metoda prowadzenia zajęć: problemowa. ilości chlorku sodu rozpuszczone są ponadto w wodach mórz i oceanów. Minerały potasu to: sylwin KCl, saletra indyjska KNO3, karnalit KCl·MgCl2·6H2O, skalenie i miki (glinokrzemiany). Promieniotwórczy izotop 40 K, mimo znikomej zawartości w naturalnym potasie (ok. 0,01%), jest (obok izotopów toru i uranu) głównym źródłem promieniowania tła oraz ciepła wewnętrznego Ziemi. Fakt ten spowodowany jest znacznym rozpowszechnieniem potasu na naszej planecie. Lit, rubid i cez towarzyszą minerałom sodu i potasu jako domieszki (stosunkowo bogate w lit są niektóre glinokrzemiany). Frans występuje tylko jako bardzo nietrwały element naturalnych szeregów promieniotwórczych (najtrwalszy izotop 223Fr ma okres połowicznego rozpadu równy w przybliżeniu 22 minuty). Szacuje się, że na Ziemi znajduje się jednocześnie jedynie około 50 g tego pierwiastka! Daty odkrycia, imiona i nazwiska odkrywców, zawartości litowców w powierzchniowych warstwach skorupy ziemskiej, at- PRZEBIEG ZAJĘĆ 1. Występowanie, otrzymywanie i zastosowania litowców Podczas zajęć uczniowie prezentują krótkie referaty (uprzednio zlecone jako praca domowa), dotyczące wybranych zagadnień związanych z litowcami i ich związkami. Referat I: Litowce, z powodu swej aktywności, nie występują na Ziemi w stanie wolnym. Sód i potas wchodzą w skład licznych minerałów. Najważniejsze minerały sodu to: halit NaCl, saletra chilijska NaNO3, natron Na2CO3·10H2O, boraks Na2B4O7·10H2O. Sód jest także składnikiem wielu glinokrzemianów (minerały skałotwórcze). Znaczne 1/2010 Fot. 1. Bateria litowa 35 Metodyka i praktyka szkolna Tabela 1. Litowiec 36 Rok odkrycia Odkrywca Zawartość lit 1817 Johan Arfvedson 0,0065% (26. miejsce) sód 1807 Humphry Davy 2,76% (6. miejsce) potas 1807 Humphry Davy 2,52% (7. miejsce) rubid 1861 Robert Bunsen, Gustav Kirchhof 0,029% (17. miejsce) cez 1860 Robert Bunsen, Gustav Kirchhof 0,0007% (39. miejsce) frans 1939 Marguerite Perey – mosferze i hydrosferze oraz pozycje na liście rozpowszechnienia pierwiastków przedstawia tabela 1. Litowce otrzymuje się przeważnie na drodze elektrolitycznego rozkładu ich stopionych soli, lecz tylko sód produkowany jest w dużych ilościach. Metaliczny sód stosowany jest jako reagent w wielu przemysłowych procesach chemicznych (np. jako reduktor w metalurgii, katalizator polimeryzacji butadienu, odczynnik w syntezie Wurtza) oraz w stopie z potasem jako ciecz chłodząca w niektórych typach reaktorów jądrowych. Metaliczny lit jest składnikiem uszlachetniającym stopy glinu i ołowiu oraz służy do wytwarzania ogniw litowych. Rubidu i cezu używa się do produkcji fotokomórek. Częstotliwość jednej z linii widmowych atomu cezu wybrano jako międzynarodowy wzorzec sekundy w układzie SI. żdym z nich najmniejszy ładunek jądra, warunkujący najsłabsze przyciąganie elektronów. Konsekwencją tego faktu jest największy rozmiar atomu w danym okresie (rosnący w miarę przechodzenia w dół grupy) oraz najmniejsza elektroujemność (malejąca wraz ze wzrostem masy atomowej pierwiastka). W tej części lekcji przypominamy także zapis konfiguracji elektronowej atomów litowców (różne postacie zapisu) oraz określamy liczbę elektronów walencyjnych (podkreślona konfiguracja walencyjna) – dla przykładu podano zapisy dla atomu sodu: – zapis powłokowy: 11Na: K2L8M1 – zapis podpowłokowy: 11Na: 1s22s22p63s1 – zapis z użyciem konfiguracji poprzedzającego helowca: 11Na: [Ne] 3s1 Należy zwrócić uwagę na analogiczną konfigurację powłoki walencyjnej wszyst- 2. Wnioski wynikające z położenia litowców w układzie okresowym Litowce tworzą pierwszą grupę układu okresowego pierwiastków. Wodór, chociaż formalnie należy do tej grupy, nie jest jednak litowcem – z metalami alkalicznymi (dawna nazwa litowców) wiąże go tylko wartościowość (wodór „nie pasuje” bowiem do żadnej z grup). Litowce, jako pierwiastki rozpoczynające okresy od 2. do 7. układu periodycznego, mają w ka- Tabela 2. Półogniwo Li+/Li0 + –3,04 0 Na /Na + 0 K /K –2,71 –2,92 Rb+/Rb0 + Potencjał standardowy E0 [V] 0 Cs /Cs –2,98 –3,02 Chemia w Szkole Metodyka i praktyka szkolna kich litowców. Można zapisać ją wzorem ns1, gdzie n oznacza numer okresu (a równocześnie główną liczbę kwantową powłoki walencyjnej), w którym położony jest dany litowiec. Obecność jednego zaledwie elektronu walencyjnego ułatwia jego oderwanie, a tym samym – osiągnięcie konfigura- cji najbliższego helowca. Trwałą formą występowania litowców są więc jednododatnie jony (kationy). O silnie redukujących właściwościach litowców świadczą również bardzo niskie potencjały standardowe tworzonych półogniw (Tab. 2). 3. Właściwości fizyczne litowców na przykładzie sodu Doświadczenie 1. Badanie właściwości fizycznych sodu Odczynniki: Metaliczny sód. Fot. 2. Metaliczny sód Sprzęt laboratoryjny: Szkiełko zegarkowe (lub szalka Petriego), szczypce, nóż. Tabela 3. zawiera niektóre własności fizyczne litowców. Nie podano w niej danych dotyczących fransu, ponieważ – ze względu na bardzo krótki czas życia najtrwalszego izotopu – nie otrzymano go dotychczas w dostrzegalnych ilościach. Dane literaturowe odnoszące się do tego pierwiastka zostały wydedukowane na podstawie zmian u pozostałych litowców (wraz z uczniami możemy posłużyć się „metodą Mendelejewa” i sami oszacować te wielkości). Z analizy tabeli 3. wynika, że litowce to łatwo topliwe metale o niewielkich gęstościach (lit ma najmniejszą gęstość spośród pierwiastków znajdujących się w warunkach normalnych w stanie stałym). Ponad- 1/2010 Przebieg doświadczenia: Wyjmujemy kawałek sodu (za pomocą szczypiec) z naczynia, w którym jest przechowywany, osuszamy go kawałkiem bibuły z nadmiaru nafty bądź oleju i umieszczamy na szkiełku zegarkowym. Próbujemy przekroić próbkę nożem. Obserwujemy powierzchnię przekroju. Obserwacje: Próbkę sodu można z łatwością przekroić nożem. Srebrzysta powierzchnia metalicznego sodu na powietrzu szybko ciemnieje, pokrywając się szarym nalotem. Wnioski: Sód i pozostałe litowce są miękkimi metalami o srebrzystej barwie (w przypadku cezu – z żółtawym odcieniem). Tabela 3. Gęstość [g/cm3] Temperatura topnienia lit 0,53 180°C sód 0,97 98°C potas 0,86 63°C rubid 1,53 40°C cez 1,87 29°C Litowiec to (informacja od nauczyciela), litowce należą do najlepszych przewodników prądu elektrycznego. 37 Metodyka i praktyka szkolna 4. Właściwości chemiczne przedstawiciela litowców – sodu Doświadczenie 2. Reakcja metalicznego sodu z wodą Odczynniki: Metaliczny sód (uwaga: w doświadczeniach nie należy używać kawałków sodu większych od połowy ziarnka kawy), roztwór fenoloftaleiny lub wskaźnika uniwersalnego. Sprzęt laboratoryjny: Duży krystalizator (nie należy przeprowadzać eksperymentu w małych naczyniach) wypełniony do połowy wodą z dodatkiem fenoloftaleiny. Przebieg doświadczenia: Do krystalizatora wrzucamy kawałek sodu. Obserwacje: Przebiega burzliwy proces. Metal ulega stopieniu i w postaci srebrzystej kulki sunie z dużą prędkością po powierzchni wody. Można zaobserwować wydzielanie gazu oraz różowe zabarwienie roztworu w krystalizatorze. Wnioski: Sód reaguje z wodą z wydzieleniem wodoru i utworzeniem roztworu o alkalicznym odczynie, pochodzącym od tworzącego się wodorotlenku sodu: 2Na + 2H2O 2NaOH + H2 Analogicznie reagują pozostałe litowce. Jeśli dysponujemy metalicznym potasem, należy liczyć się z niebezpieczeństwem zapalenia wydzielającego się wodoru. W powyższym doświadczeniu można również zebrać wydzielający się gaz (nakrywając kulkę stopionego sodu probówką lub kolbką) i zidentyfikować go za pomocą płonącego łuczywa. Doświadczenie 3. Reakcja metalicznego sodu z chlorem Odczynniki: Metaliczny sód, chlor zebrany w kolbie. Sprzęt laboratoryjny: Kolba, łyżka do spalań. Przebieg doświadczenia: Do kolby wypełnionej uprzednio zebranym chlorem wprowadzamy na łyżce do spalań mały kawałek metalicznego sodu. Zamykamy kolbę. Po reakcji nalewamy do niej nieco wody i mieszamy. Obserwacje: W kolbie przebiega reakcja prowadząca do zaniku zielonkawego zabarwienia i utworzenia białego osadu rozpuszczalnego w wodzie. Wnioski: Sód przereagował z gazowym chlorem z utworzeniem chlorku sodu: 2Na + Cl2 2NaCl Sód i pozostałe litowce energicznie reagują z niemetalami. Doświadczenie 4. Reakcja metalicznego sodu z wodą w stanie stałym Odczynniki: Metaliczny sód, kawałki lodu w zlewce, roztwór fenoloftaleiny lub wskaźnika uniwersalnego. Sprzęt laboratoryjny: Duża zlewka. Przebieg doświadczenia: Lód znajdujący się w dużej zlewce zraszamy obficie roztworem fenoloftaleiny. Następnie 38 na powierzchnię lodu kładziemy mały kawałek metalicznego sodu. Obserwacje: Sód znika, a po lodzie spływa ciecz o malinowym zabarwieniu. Wnioski: Sód (i pozostałe litowce) reaguje z wodą znajdującą się nawet w stanie stałym. Ciepło reakcji topi lód, a po- Chemia w Szkole Metodyka i praktyka szkolna wstający roztwór wodorotlenku sodu, zmieniający barwę wskaźnika, spływa w dół zlewki. Powyższe efektowne doświadczenie można wykonać zimą również w inny spo- sób. Śnieg spryskujemy roztworem fenoloftaleiny i kładziemy na nim kawałek sodu. Przebiegającą reakcję uatrakcyjniają rozpełzające się po powierzchni śniegu, czerwono zabarwione smugi. Doświadczenie 5. Barwienie płomienia palnika gazowego przez związki litowców Odczynniki: Sole sodu i potasu (najlepiej łatwo lotne azotany(V)), rozebrane ogniwo litowe jako źródło związków litu. Sprzęt laboratoryjny: Drucik platynowy lub żelazny, palnik gazowy, szkło kobaltowe. Przebieg doświadczenia: Zwilżony wodą drucik wkładamy do naczynia z próbką związku litowca, a następnie wprowadzamy do płomienia palnika. Obserwacje: Lotne sole litowców barwią płomień palnika na różne kolory: litu na karminowy, sodu na żółty, potasu (a także rubidu i cezu) na fioletoworóżowy. W ostatnim przypadku może zaistnieć konieczność dokonania obserwacji przez niebieskie szkło kobaltowe w celu zamaskowania ewentualnego żółtego zabarwienia, pochodzącego od domieszek sodu. Wnioski: W podwyższonej temperaturze atomy litowców emitują promienio- Fot. 3. Płomień sodu 1/2010 wanie również w widzialnej części widma elektromagnetycznego. Tę właściwość wykorzystuje się do zabarwiania ogni sztucznych oraz w lampach sodowych, stosowanych do oświetlania dróg (zużywają one stosunkowo mało energii elektrycznej, lecz ich światło nie jest przyjemne dla oka). Próba płomieniowa dla sodu jest tak czuła, że nawet inne związki (nominalnie niezawierające sodu) w trakcie spalania dają żółty błysk, pochodzący od zanieczyszczeń tym „wszędobylskim” pierwiastkiem. Żółtą linię widmową sodu (tzw. linię D Fraunhofera) o długości fali ok. 589 nm (ściślej: stanowi ona dublet, czyli dwie linie położone bardzo blisko siebie) stosuje się do kalibrowania urządzeń optycznych i wyznaczania wartości różnych wielkości fizycznych, np. współczynnika załamania światła. Fot. 4. Latarnie ze światłem sodowym 39 Metodyka i praktyka szkolna Litowce są typowymi pierwiastkami metalicznymi, choć ich właściwości fizyczne (niskie temperatury topnienia, niewielka twardość, mała gęstość) nie są zgodne z obiegowym wyobrażeniem o właściwościach metali. Powodem sprzeczności jest jednak rozbieżne rozumienie pojęcia metaliczności w języku naukowym i potocznym. Litowce energicznie reagują z wodą, kwasami i niemetalami, tworząc połączenia o charakterze jonowym (zawierające kationy litowców o ogólnym wzorze Me+). Powstające wodorotlenki i sole są bezbarwne (o ile również anion jest bezbarwny) i w zdecydowanej większości dobrze rozpuszczalne w wodzie. Litowce nie wykazują dużych różnic właściwości w obrębie grupy. Jedynie lit w niektórych swych właściwościach, np. rozpuszczalności soli, upodabnia się do magnezu. Podobnie zachowują się pierwiastki grup 2. i 13. (beryl wykazuje pewne podobieństwo do glinu, a bor do krzemu) – jest to jedna z właściwości układu okresowego pierwiastków, zwana zasadą diagonalnego podobieństwa. Litowce mają najwyraźniej zaznaczony charakter metaliczny wśród wszystkich pierwiastków. l Chlorek sodu NaCl – stanowi wyjściowy l l l l 5. Zastosowania najważniejszych związków litowców Referat II: Związki sodu i potasu są znane i używane od zarania dziejów ludzkiej cywilizacji. Oto krótki przegląd zastosowań najważniejszych z nich: l l Fot. 5. Halit (NaCl) 40 surowiec do produkcji innych związków sodu. Wydobywa się go ze złóż podziemnych, zaś w krajach o ciepłym klimacie otrzymuje w wyniku odparowania wody morskiej. Jest używany jako substancja konserwująca żywność oraz przyprawa, a także do usuwania lodu podczas zimy. Azotan(V) sodu NaNO3 – przed opanowaniem przemysłowych metod wiązania azotu z powietrza stanowił azotowy nawóz sztuczny (saletra chilijska) oraz surowiec do produkcji kwasu azotowego. Obecnie jest używany jako utleniacz oraz konserwant do żywności (E251). Węglan sodu Na2CO3 – jeden z najważniejszych produktów przemysłu chemicznego. Stosuje się go do otrzymywania mydła i środków czystości, wytwarzania szkła, zmiękczania wody. Wodorowęglan sodu NaHCO3 – składnik farmaceutyków (np. środków przeciw nadkwasocie), kosmetyków, past do zębów oraz środków czystości. Używany jest także jako składnik proszku do pieczenia (środek spulchniający). Wodorotlenek sodu NaOH – jeden z najważniejszych produktów przemysłu chemicznego, stosowany jako mocna zasada w licznych procesach przemysłowych. Otrzymywany w wyniku elektrolizy roztworu chlorku sodu. Stosuje się go do produkcji szkła, wyrobu mydła i barwników, otrzymywania celulozy z drewna, wytwarzania sztucznego jedwabiu oraz oczyszczania produktów destylacji ropy naftowej. Nadtlenek sodu Na2O2 – powstaje jako produkt spalania metalicznego sodu. Jest silnym utleniaczem. Używa się go do odświeżania powietrza w zamkniętych pomieszczeniach (np. na łodziach podwodnych) – pochłania dwutlenek węgla i wydziela tlen. Chlorek potasu KCl – minerał potasu stosowany do wytwarzania innych związków tego pierwiastka oraz jako nawóz sztuczny. Chemia w Szkole Metodyka i praktyka szkolna l Azotan(V) potasu KNO3 – stanowił nie- odzowny składnik prochu czarnego. Obecnie używany jako nawóz sztuczny, utleniacz oraz konserwant do żywności (E252). l Wodorotlenek potasu KOH – stosowany do produkcji szkła, otrzymywania miękkich mydeł oraz wytwarzania innych związków potasu (np. KMnO4, K2Cr2O7). l Węglan potasu K2CO3 – dawniej otrzymywany w wyniku ługowania popiołu drzewnego wodą jako tzw. potaż. Stosuje się go do otrzymywania miękkich mydeł oraz szkła. 6. Rola biologiczna kationów litowców Referat III: Związki sodu i potasu występują zwykle razem i są dobrze rozpuszczalne w wodzie. Wypłukiwane podczas wietrzenia skał rozpuszczalne sole potasu są w dużej mierze zatrzymywane w glebie, w skutek czego woda morska jest dość uboga w ten pierwiastek (w przeciwieństwie do związków sodu). Kationy sodu wraz z anionami chlorkowymi utrzymują prawidłowe ciśnienie osmotyczne płynów wewnątrzustrojowych. Odgrywają również istotną rolę w regulacji gospodarki wodnej i kwasowo-zasadowej organizmu oraz odpowiadają za prawidłowe przekazywanie impulsów nerwowych. Jednakże nadmiar soli kuchennej w diecie wpływa na zatrzymanie wody w organizmie i podwyższa ciśnienie tętnicze krwi, co może prowadzić do powstania choroby nadciśnieniowej. Związki sodu, spożywane głównie pod postacią soli kuchennej, są niezbędnym dla wszystkich zwierząt składnikiem mineralnym. Właśnie dlatego roślinożercy, w których pożywieniu nie ma dostatecznej ilości tego pierwiastka, podejmują dalekie wędrówki do słonych źródeł; drapieżcy nie muszą tego robić – ich jedzenie jest już „posolone”. Bardzo dużo potasu zawierają organizmy roślinne (zwierzęta potrzebują więcej sodu) i dlatego przy intensywnej produkcji rolniczej ważne jest uzupełnianie strat tego pierwiastka poprzez nawożenie. W organizmach zwierzęcych jony potasu to jedne 1/2010 z głównych kationów obecnych w płynach wewnątrzkomórkowych, biorące udział m.in. w procesach przewodzenia impulsów nerwowych (związane jest to z działaniem tzw. pompy sodowo-potasowej transportującej jony tych pierwiastków przez błonę komórkową). Normalny poziom spożycia produktów roślinnych powoduje, że nie grozi nam niedobór potasu (bogatym źródłem są np. ziemniaki), zaś nadmiar jego łatwo rozpuszczalnych soli jest szybko wydalany z organizmu. Z pozostałych pierwiastków grupy pierwszej mikroelementem jest lit, natomiast związki rubidu i cezu wykazują szkodliwe działanie na układ krążenia. 7. Podsumowanie zajęć Litowce i ich związki odgrywają istotną rolę w gospodarce człowieka oraz spełniają ważne funkcje w organizmach żywych. Po zajęciach uczeń potrafi odpowiedzieć na pytania: l Jakie są właściwości fizyczne litowców? l Jaki jest charakter chemiczny litowców? l Jakie zastosowania mają metaliczne litowce? l Jakie zastosowania mają najważniejsze związki litowców? l Jaką rolę biologiczną pełnią kationy litowców? 8. Przykładowe zadania do realizacji na lekcji lub jako praca domowa Zadanie 1. Oblicz, jakie będzie stężenie procentowe roztworu powstałego przez wprowadzenie do 100g wody: a) 12g wodorotlenku sodu, b) 12g tlenku sodu, c) 12g metalicznego sodu. Zadanie 2. Węglan sodu produkuje się obecnie prawie wyłącznie metodą Solvaya. Cykl reakcji prowadzący do otrzymania produktu jest następujący: a) solankę (roztwór chlorku sodu) nasyca się gazowym amoniakiem i dwutlenkiem 41 Metodyka i praktyka szkolna węgla, w wyniku czego wytrąca się stosunkowo słabo rozpuszczalny wodorowęglan sodu, zaś w roztworze pozostaje chlorek amonu; b) odfiltrowany wodorowęglan sodu (zwany sodą oczyszczoną) ogrzewa się w celu otrzymania węglanu sodu (zwanego sodą kalcynowaną); c) dwutlenek węgla potrzebny do reakcji a) wytwarzany jest przez termiczny rozkład wapienia (węglan wapnia); d) otrzymanym w reakcji c) tlenkiem wapnia działa się na roztwór chlorku amonu, powstający w reakcji a), w celu odzyskania amoniaku. Napisz równania reakcji a)–d). Sumując równania stronami (zwróć uwagę na współczynniki stechiometryczne) określ, jakie substancje są substratami procesu, a które pełnią w nim rolę pomocniczą. Jaki jeszcze produkt (oprócz sody) otrzymujemy? Zadanie 3. Nadtlenek sodu używany jest do pochłaniania dwutlenku węgla. W zachodzącej reakcji powstaje węglan sodu i wydziela się tlen. (Reakcja ta znalazła praktyczne zastosowanie do regeneracji powietrza w obiegach zamkniętych, np. w łodziach podwodnych. – przyp. Red.) Oblicz, jaka objętość tlenu (mierzona w warunkach normalnych) powstanie po całkowitym przereagowaniu 1 kg nadtlenku sodu z nadmiarem dwutlenku węgla. Zadanie 6. Do 100 cm3 roztworu NaCl dodano roztwór AgNO3 całkowicie wytrącając jony chlorkowe. Masa osadu po wysuszeniu i zważeniu wynosiła 14,35 g. Oblicz stężenie molowe badanego roztworu chlorku sodu. Zadanie 7. Podczas elektrolizy wodnego roztworu NaOH na elektrodach platynowych przez elektrolizer przepłynął ładunek o wielkości 19 287 C. Oblicz sumaryczną masę gazowych produktów wydzielonych na obu elektrodach (nie przebiegały żadne reakcje uboczne). Zadanie 8. Podaj wzory grupowe i nazwy systematyczne wszystkich możliwych węglowodorów otrzymanych w syntezie Wurtza z: a) chloroetanu, b) chlorometanu i 1-chloropropanu, c) chloroetanu i 2-chloropropanu. Zadanie 9. Zbierz informacje (prasa, Internet) dotyczące: l szkodliwości spożywania nadmiaru soli kamiennej w produktach żywnościowych, l negatywnego wpływu na środowisko, powodowanego odprowadzaniem do trzek zasolonych wód kopalnianych oraz używaniem chlorku sodu do usuwania zimowego oblodzenia dróg. Zadanie 4. Oblicz pH roztworu uzyskanego przez rozpuszczenie próbki KOH, zawierającej 3,01·1021 jonów potasu w 500 cm3 wody (objętość nie ulega zmianie). Zadanie 5. W każdej parze pierwiastków wskaż metal bardziej aktywny: a) Na i K, b) Na i Mg, c) K i Li, d) K i Ca. 42 mgr IWONA ORLIŃSKA I Liceum Ogólnokształcące im. KEN w Końskich. L [1] [2] [3] [4] ITERATURA Bielański A., Podstawy chemii nieorganicznej t. 2, PWN, 2007. Sołoniewicz R., Pierwiastki chemiczne grup głównych, WNT, 1989. Gałecki J., Michalski M., Chemia ogólna nieorganiczna, WSiP, 1981. Mizerski W., Pierwiastki, których nie ma, Kurier Chemiczny nr 2 (26), 1995. Chemia w Szkole