cmentarze wojskowe w niepołomicach - do gazetki

Cmentarz 327 - miejsce pamięci historycznej
W dniu 1 listopada, w święto zmarłych zgromadzimy się na cmentarzu parafialnym, by przez
modlitwę i wspomnienia przywołać pamięć o tych, co odeszli. Skierujemy się przede wszystkim na groby
członków naszych rodzin, przyjaciół i znajomych. Od lat obserwować można, że po chwilach spędzonych
nad grobami najbliższych wielu z nas kieruje się ku kwaterze popularnie zwanej wojskową. Tradycją
wykraczającą poza granice naszego kraju, a kultywowaną w różnym czasie przez chrześcijan i nie tylko
na całym świecie, stała się pamięć o poległych na wojnach, często bezimiennych, żołnierzach. Stając nad
grobami poległych wielu z
nas wspomina, najczęściej poznanych przez opowiadania najbliższych,
członków naszych rodzin, którzy zginęli w ostatnich wojnach. Często nie wiemy dokładnie gdzie polegli i
nie wiemy czy mieli swoje groby. Coraz mniej wśród żyjących jest tych, którzy znali tych poległych
żołnierzy. Większość z nas czerpie swoją wiedzę o nich z opowiadań przodków, literatury i innych form
przekazu.
Naturalną rzeczą jest, że chcemy wiedzieć więcej. Działające od roku 1915 odpowiednie struktury
przy armii austriackiej zajmowały się ewidencjonowaniem poległych i zabezpieczeniem tymczasowych
miejsc pochówków oraz budową cmentarzy. W Galicji Zachodniej powstało 400 cmentarzy wojennych z
okresu I wojny światowej, w tej liczbie mieściły się również groby masowe i pojedyncze mogiły. Na
terenie miasta Niepołomice znalazło się 5 ujętych w tejże ewidencji. Cmentarz wojenny na Sitowcu
otrzymał numer 325, grób masowy pod byłą stacją kolejową w Niepołomicach numer 326. Cmentarz
wojenny na cmentarzu parafialnym odnotowany jest pod numerem 327, a cmentarz wojenny na Podborzu
pod numerem 329. W ewidencji ujęto także pojedynczy grób zlokalizowany na cmentarzu żydowskim,
który w ewidencji wpisany został pod numerem 328. Spośród wymienionych do dziś istnieją wszystkie,
oprócz grobu masowego numer 326, skąd w 1927 roku pochowanych ekshumowano na cmentarz 327.
Nieznany jest także grób na miejscowym kirkucie. Ustalenia i efekty działalności wyżej wymienionych
struktur wojskowych zostały opracowane przez Rudolfa Brocha i Hansa Hauptmana w publikacji
obejmującej działania Oddziałów Grobów Wojennych w latach 1914-1915, wydanej przez Ministerstwo
Wojny w Wiedniu w 1918 roku. Przez lata to opracowanie było trudno dostępne. W 2005 roku pan Jerzy
Drogomir wykorzystując wyżej wymienioną publikację, wyniki własnych badań i ustalenia innych
historyków wydał pracę pod tytułem „Polegli w Galicji Zachodniej 1914-1915(1918)”. Zawarte tam
informacje posłużą do przybliżenia historii cmentarza 327, zastanie ona również uzupełniona o fakty,
które ustaliłem podczas kwerendy archiwalnej.
W literaturze brak jest informacji o walkach toczonych w okolicy Niepołomic, były to zapewne
przypadkowe, o mniejszym znaczeniu potyczki, które przyniosły jednak określone straty ludzkie. Nie
wiemy czy poległych w nich chowano bezpośrednio na cmentarzu parafialnym, czy też pierwotnie
pochowani byli w miejscu walk, a dopiero potem ciała przeniesiono na cmentarz. Z dostępnym
dokumentów, których wypisy zamieszczam poniżej, duża cześć pochowanych zginęła w 1914 roku, a
więc przed powstaniem struktury zajmującej się organizacją cmentarzy. W księdze zmarłych naszej
parafii nie odnotowano nazwisk poległych. Odnaleziony w archiwum państwowym w Bochni brudnopis
sporządzony w urzędzie gminy, zapewne przez sekretarza Antoniego Siwka, zawiera informacje o około
40 poległych, a jako miejsce pochówków wymieniono Sitowiec, pole na „Świdowej” i cmentarz
parafialny. Jest tam także informacja, że jeden poległy pochowany jest na polu „u Biernata” – brak
imienia właściciela pola. Można więc przypuszczać, że polegli w 1914 roku mogli być tymczasowo
pochowani w pobliżu miejsc walk, a już po roku 1915, gdy rozpoczęła się akcja budowy cmentarzy
wojskowych zwłoki poległych przeniesiono na cmentarz parafialny tworząc oddzielną kwaterę. Taką
hipotezę uprawdopodobnia fakt, że w zachowanym planie cmentarza wojskowego uwzględniono
rozmieszczenie grobów, ich numerację, a także zaznaczono ścianę centralną.
W archiwum państwowym w Bochni znajduje się pismo z 21 lipca 1915 roku podpisane przez
kierownika Tymczasowego Zarządu Gminy Niepołomice, Stanisława Japę, informujące, że na cmentarzu
parafialnym we wspólnych grobach pochowanych jest 25 żołnierzy. Podane są 3 nazwiska: Karol
WITTMEISTER, ŁYSY oraz Teodor PASIECZUK (nazwiska te ujęto w karcie ewidencyjnej cmentarza).
W piśmie tym zapisano również, że w grobie na Świdowej pochowano 7 żołnierzy, o nieustalonej
tożsamości, zmarłych na czerwonkę (w ewidencji to grób masowy numer 326, w którym spoczywają
polegli wymienieni z nazwiska). Potwierdzono także istnienie pojedynczego, tymczasowego grobu na
Jazach. Ustalenia zawarte w tym piśmie pozwalają stwierdzić, że ciała poległych przenoszono
systematycznie z grobów tymczasowych na cmentarz 327.
W dostępnych publikacjach brak jest informacji, kto zaprojektował interesujący nas cmentarz.
Porównując zachowane elementy architektoniczne dostrzec można podobieństwo z cmentarzami, które
zaprojektował Franz Stark. W okręgu IX – bocheńskim, to jego nazwisko widnieje na projektach
cmentarzy wojskowych z tamtego okresu o ustalonym autorstwie. Można, więc przyjąć, że to on
projektował cmentarz 327. Brak potwierdzenia czy projekt w pełni zrealizowano. Opierając się na
wspomnieniach starszych mieszkańców Niepołomic, nigdy na krzyżach nie umieszczono tabliczek
informujących o znanych z nazwiska pochowanych tu żołnierzach. W 1923 roku Rada Miejska w
Niepołomicach przyjęła do wiadomości polecenie wojewody o obowiązku objęcia opieką „po wieczne
czasy” kwatery wojskowej. Nie odnotowano w protokole czy Rada podjęła jakieś prace zabezpieczające.
Remont cmentarza przeprowadzony w latach 1935-1936 również nie objął prac w tej kwaterze. Można,
więc przyjąć, że stan był dobry i dlatego nie była konieczna interwencja.
Powyższe fakty wskazują, że hipoteza o powtórnym pochówek zwłok na cmentarzu w 1915 roku,
jest prawdziwa. Prawdopodobnie zorganizowano go w sposób uroczysty, zgodnie z istniejącymi
rozporządzeniami przekazanymi do władz gminy. W uroczystości takiej władze zobowiązane były do
włączenia wszystkich organizacji działających na jej terenie, w tym straży pożarnej, ze sztandarami.
Uroczystość tę miano organizować w miarę możliwości w porozumieniu ze znajdującymi się w pobliżu
oddziałami wojskowymi. Prawdopodobnie mógł być zorganizowany jeden lub kilka uroczystych
pogrzebów. W zachowanych dokumentach gminy brak jest potwierdzenia organizacji takich uroczystości.
Nie uwzględniła ich także kronika parafialna. Ten fakt można wytłumaczyć przejściowymi trudnościami
w gminie, które spowodowało rozwiązanie Reprezentacji Gminnej i powołanie Zarządu Tymczasowego.
Także w parafii, po śmierci w 1914 roku, jeszcze przed wybuchem wojny proboszcza ks. Piotra
Graczyńskiego, funkcję administratora sprawował ks. Alfred Miller, który żadnych faktów w kronice nie
zapisał. Trudności aprowizacyjne, zagrożenie epidemiologiczne były najważniejszymi problemami
tymczasowych władz gminy.
Lokalizacja kwatery wojskowej w tym miejscu mogła nastąpić nie tylko z powodu istnienia
niezajętej części cmentarza. W księdze zmarłych naszej parafii istnieją liczne informacje o śmierci
żołnierzy stacjonujących w Niepołomicach przed I wojną światową i można przyjąć, że chowani byli oni
razem w pobliżu tego terenu. Prawdopodobne jest, że pas dziś bez śladu grobów, między linią cmentarza
wojennego, a ogrodzeniem to miejsce pochówku tych żołnierzy. Faktem jest również, że przed budową
ogrodzenia w 1935 roku, cmentarz parafialny otoczony był rowem i to mogło być powodem, że granica
kwatery wojskowej jest oddalona od ogrodzenia. Jeżeli jednak zmarłych przed wojną żołnierzy
pochowano łącznie to logiczne wydaje się, że w pobliżu tych grobów zlokalizowano obecną kwaterę
wojskową – cmentarz 327.
Przez lata w rozmowach ze starszymi mieszkańcami Niepołomic nie udało mi się ustalić nazwisk
pochowanych tam żołnierzy z wyjątkiem czterech, o których informowały tabliczki na grobach istniejące
do dziś. Są to: SZCZĘŚNIAK, Jan WĄS, Stanisław SŁOWIK – określony jako ofiara wojny, więc
możliwe, że nie był żołnierzem, oraz por. KORAB. Krzyże, w większości dziś już nie zachowane, swoim
kształtem informowały, że pochowani tu są żołnierze wyznania rzymskiego-katolickiego, a także
wyznawcy prawosławia – stąd płynęła hipoteza, że pod krzyżem prawosławnym pochowano żołnierzy
armii rosyjskiej. Opublikowana przez Jerzego Drogomira karta ewidencyjna cmentarza 327 pozwala
ustalić, że w pierwszej fazie pochowano w tej kwaterze 52 żołnierzy. W wyniku ekshumacji
pochowanych z grobu masowego 326 siedmiu poległych liczba ta wzrosła do 59. Ekshumacja zwłok
poległych z cmentarza 331 w Podłężu zwiększa liczbę pochowanych do 66 (ekshumacje przeprowadzono
w 1970 roku). W tej liczbie 57 to żołnierze armii austriackiej, a 9 to żołnierze armii rosyjskiej. Liczbę tę
uzupełniają żołnierze pochowani w tej kwaterze po 1919 roku, kiedy to kwatera ta stała się cmentarzem
garnizonowym.
Karta ewidencyjna cmentarza 327 dostarcza nam informacji o nazwiskach poległych, których
tożsamość ustalono, a także datach ich śmierci. Ten fakt zmienia dotychczasowe przekonanie
mieszkańców Niepołomic, że wszystkie groby kryją bezimiennych żołnierzy. W celu zapoznania
czytelnika zamieszczony zostaje wypis z tej karty z podaniem: przynależności do armii – literki A –
austriacka, R – rosyjska, P – polska oraz numerem grobu, w którym poszczególny poległy został
pochowany. Dodatkowo zamieszczam plan kwatery z zaznaczonymi numerami grobu. Lista znanych
poległych winna być uzupełniona o nazwisko Jana Wąsa z Woli Batorskiej zmarłego w 1917 roku, jak
zapisano na tabliczce, po trudach wojennych. Potwierdzenie pochówku wyżej wymienionego na
cmentarzu 327 uzyskałem w rozmowie z członkami rodziny, chociaż obecnie tabliczka znajduje się na
innym grobie, ponieważ właściwy grób w czasie dokonywanych remontów został zlikwidowany. W
państwowym archiwum w Bochni znajduje się także brudnopis sporządzony w miejscowym urzędzie
gminnym opisujący dwa cmentarze wojenne. Zapisano tam, że cmentarz w Podborzu jest szeroki 5m, a
długi 12m oraz rok 1914 bez nazwisk. Opisany cmentarz 327 ma według autora notki 15m szerokości i
24m długości. Zamieszczono tam także 15 nazwisk poległych, spośród nich 5 uwzględnionych jest w
karcie ewidencji cmentarza w grupie poległych w I wojnie światowej, są to: Karol WITTMEISTER,
Stanisław KAZIMIERSKI, Mikołaj FEDORUK, Karol KACZMAREK oraz Mihał HARPA (w ewidencji
jego nazwisko to KARPA). Kolejnych 6 - Józef MATUSIAK, Wacław WAWROWSKI (w ewidencji
WAWRZOWSKI), Jan KWINTY (w ewidencji KWINTA bez imienia), Stanisław DRABIK, Bolesław
KORZAJ (w ewidencji KRZOJ bez imienia), Grzegorz SIKRZAK (możliwe, że w ewidencji zapisany jako
SKRZEK bez imienia) - w karcie cmentarnej wymienionych jest w grupie zmarłych po 1919 roku i byli to
żołnierze 11 Pułku Piechoty. Notatka ta również zawiera nazwiska 4 osób nie znajdujące odzwierciedlenia w
karcie ewidencyjnej, a mianowicie Piotra BENDARCZUKA, Jana KOWALSKIEGO, Wojciecha FIEMY i
Augusta FRIEDA. W notatce wszyscy wymienieni określeni zostali jako polegli i jak sądzić można pochowani
na tym cmentarzu. Ponieważ notatka nie jest datowana możliwe, że nie przygotowano jej w celu
zewidencjonowania cmentarza i nazwiska te znalazły się na niej z innych powodów.
Dotychczas tyle udało się ustalić o cmentarzu wojennym numer 327, czyli kwaterze wojskowej na
naszym cmentarzu parafialnym. Możliwe jest, że przy pomocy mieszkańców Niepołomic można by te
wiadomości uzupełnić. Będę wdzięczny za wszelkie uwagi i informacje. W okresie prawie stulecia istnienia tej
kwatery zaszły w niej znaczne zmiany poczynione w dobrej wierze, a zmierzające do zachowania pamięci.
Zmiany te jednak spowodowały, że konserwator zabytków odmówił wpisania cmentarza 327 na listę
zabytków. Obecne władze samorządowe w porozumieniu z księdzem proboszczem zdecydowane są
przeprowadzić renowację cmentarza tak, żeby pozostał on miejscem historycznej pamięci. W ramach
renowacji uwzględniony zostanie fakt ustalenia tożsamości pochowanych osób. Możliwym też jest
upamiętnienie mieszkańców Niepołomic, którzy brali udział w I wojnie światowej w walkach o wyzwolenie i
granice kraju, a polegli na różnych polach bitew. Będzie to możliwe jeżeli rodziny poległych zechcą w tym
pomóc. Ustalenie nazwisk poległych i sporządzenie odpowiedniej tablicy będzie realizacją zamiarów władz
gminy podjętych w 1938 roku, by wspólnie z mieszkańcami wybudować pomnik ku wiecznej pamięci synów
królewskiego miasta Niepołomice, którzy oddali życie w Wielkiej Wojnie i walkach o odzyskanie
niepodległości.
Tadeusz Jasonek
Źródła:
Jerzy J.P. Drogomir, „Polegli w Galicji Zachodniej 1914-1915”, Tarnów 2005.
Archiwum Państwowe w Bochni
Wypis z karty ewidencyjnej cmentarza 327:
CISKIN R/4
Stanislaus KAZIMIRSKI R/4
Nikolai FEDORUK R /4
Karl KACZMAREK R/4
Michael KARPA R/4
Alexander ILLESSY [:ILESSY:] A/8 zm.23.11.1914
Karl HOFER [.HOFFER:] A/9 zm.26.11.1914
Theodor PASIECZNIK A/11
Balint KULCZAR A/12 zm.24.11.1914
Johann PLACEK A/13
ŁYSY A/14
Karl WITTMEISTER A/15
Andreas LISZWAN [:LISZTWAN:] A/16 zm. 21.11.1914
Blasius WOLFSGRUBER A/16 zm.22.11.1914
Ottilio [:Attilio:] GIOVANAZZI A/16 zm.21.11.19l4
Szimjon Iwan MATUSZ A/16 zm.21.11.1914
Josef Anton HILBRAND A/16 zm.22.11.1914
Stefan LOKOLAMP A/16 zm.22.11.1914
Michael DROBAK II [:DZOBAK:] A/16 zm.22.11.1914
Nikolaus ZAMBORI [:ZANIBORI:] A/16 zm.23.11.1914
Anton GORONDI A/16 zm.23.11.1914
Franz SCHNEIBER [:SCHEIBER:] A/16 zm.24.11.1914
Istvan NAGY A/16 25.11.1914
Franz WEIZINGER[:WIESINGER:] A/16 zm. 25.11.1914
Janos NOSZA A/16 zm.25.11.19141
Franz WITTMANN A/16 zm.25.11.1914
Albino FURLAN A/16 zm.25.11.1914
Gyorgy DREGAN A/16 zm.25.11.1914
Josef STEINER A/21 zm.24.11.1914
Josef RAŚPLlCKA A/22 zm. 22.11.1914
Anton RIBA A/22 zm.12.12.1914
Anton JIRAS A/22 zm.19.11.1914
Josef KRATOCHWIL A/22 zm.19.11.1914
Jan CIASTOŃ A/23 zm.12.07.1917
SZCZĘŚNIAK A/24
Peter SZARASZ A/30
Josef Johann SCHACHINGER [:SCHACKINGER:] A/30
Peter HITTER [:HITLER:] A/30
Josef FEKONJA [:FEKONYA:] A/30
Istvan BONA A/30
Janos ADAM A/30
Stanisław DRABIK P/31 zm.16.10.1919
Józef MATUSIAK P/32 zm.2.07.1919
KWINTA P/33 zm.2.08.1919
KRZOJ P/34 zm.28.07.1919
WAWRZOWSKI P/35 zm.28.07.1919
SKRZEK P/36 zm.28.07.1919
WOJAS P/37 zm. 21.01.1922
KORAB P/38 zm.23.04.1922