Autoreferat - Instytut Prawa Międzynarodowego

Uniwersytet Warszawski
Wydział Prawa i Administracji
Karol Sońta
P RZECIWDZIAŁANIE HANDLOWI LUDŹMI W
PRAWIE MIĘDZYNARODOWYM
autoreferat rozprawy doktorskiej
Promotor: dr hab. Karol Karski
Recenzenci:
prof. UKSW dr hab. Mariusz Muszyński
prof. UwB dr hab. Maciej Perkowski
Warszawa,2016
I. Przedmiot pracy
Handel ludźmi jest przestępstwem międzynarodowym (delicta iuris gentium), jak i
transnarodowym, które jednocześnie stanowi poważne naruszenie praw człowieka . W
doktrynie coraz częściej można spotkać się z opinią, że zakaz handlu ludźmi stanowi już
normę ius
cogens
.
Przeciwdziałanie zjawisku
handlu
ludźmi na poziomie
międzynarodowym, jest jednym z tych obszarów międzynarodowej współpracy w
sprawach rozwiązań systemowych, którym państwa i powołane przez nie instytucje
międzynarodowe poświęcają w ostatnim czasie stosunkowo wiele uwagi.
W przeciwdziałaniu handlowi ludźmi należy podkreślić prewencyjny charakter działań
podmiotów prawa międzynarodowego w zakresie: analizy stanu faktycznego, tworzenia
międzynarodowych rozwiązań prawnych oraz koordynacji systemu monitorowania
implementacji umów międzynarodowych.
II. Uzasadnienie wyboru tematu pracy
Przyczyną wyboru tematu pracy jest narastające zjawisko handlu ludźmi oraz brak
ujednoliconego opracowania w zakresie zarówno zwalczania tego procederu, jak i działań
prewencyjnych w rozwiązaniach prawnych jakie od wieków udało się wypracować
społeczności
przyjmowane
międzynarodowej
w
poprzez
poszczególnych
wspólne
państwach,
działanie,
zarówno
jak
i
rozwiązania
posiadających
prawne
doświadczenie w tym zakresie, jak i dopiero wypracowujących prawne instrumenty w
sferze walki z handlem ludźmi. Ponadto analizie poddana została implementacja
międzynarodowych zobowiązań prawnych do polskiego systemu prawnego.
Handel ludźmi, a szczególnie handel kobietami i dziećmi, to poważny i wciąż
narastający proceder o charakterze kryminalnym w niemalże wszystkich systemach
prawnych. Przez wiele wieków handel ludźmi traktowano jako coś naturalnego,
wynikającego z kultury i obyczajów poszczególnych grup etnicznych. Człowiek był
przedmiotem traktowanym jak towar. Obecnie niewolnictwo nie jest ogólnym
standardem. Jednak handel ludźmi nie do końca został wyeliminowany. Konferencja Praw
Człowieka ONZ w Wiedniu z 1993 r. w przyjętej Deklaracji Wiedeńskiej uznaje handel
ludźmi za współczesną formę niewolnictwa.
Powszechnie przyjętą definicję „handlu ludźmi” sformułowano dopiero 15 XI 2000 r.
Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za
handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniającego Konwencję NZ
przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej.
1
Handel ludźmi przybiera różne formy: od zorganizowanego żebractwa, przez
nielegalną adopcję do handlu ludzkimi organami.
Badanie tego zjawiska jest niezwykle skomplikowane. W rocznikach statystycznych
nie są ujęte osoby które uciekły, ale nie chcą zgłaszać przestępstwa policji, czasem ofiary
popełniają samobójstwo, brak w statystykach osób które zaginęły lub zniknęły w
niewyjaśnionych okolicznościach, czy osób które pogodziły się ze swoim losem i w sposób
wymuszony uprawiają prostytucję.
Dane odnośnie do handlu ludźmi są w większości nieoficjalne, maja charakter jedynie
szacunkowy.
Zróżnicowanie
w
statystykach
wynika
ze
specyficznego
charakteru
przestępstwa. Ofiary są zastraszane, boją się ujawnić prawdę. Dodatkowo, w dużej liczbie
przypadków dostały się nielegalnie na teren państwa pobytu. Dane organizacji
pozarządowych są zwykle wyższe od danych organów władzy państwowej. Organizacje
pozarządowe mają lepsze rozpoznanie oraz analizują zjawisko na bieżąco.
Praca przedstawia stopień skomplikowania problemu, ze zwróceniem szczególnego
zainteresowania na te działania, które podejmowane są w celu zapobiegania handlowi ludźmi,
które wiążą się z wykorzystaniem instrumentów prawnych podejmowanych na forum
międzynarodowym. Głównym zadaniem jest próba odpowiedzi na pytanie, czy podejmowane
przedsięwzięcia stanowią skuteczne i wystarczające działania zwalczające to zjawisko.
III. Cel i przedmiot rozprawy doktorskiej
Celem pracy jest próba odpowiedzi na pytanie, czy obowiązujące obecne na arenie
międzynarodowej instrumenty prawne, wraz z działaniami podejmowanymi w ramach
Organizacji Narodów Zjednoczonych, Rady Europy oraz Unii Europejskiej, a także przepisy
prawa krajowego, w tym w szczególności przepisy polskiego kodeksu karnego, umożliwiają
skuteczne przeciwdziałanie handlowi ludźmi.
Handel ludźmi w licznych opracowaniach nazywany jest współczesną formą
niewolnictwa. Określenie to, nie wyczerpuje jednak całej treści zjawiska. Handel ludźmi to
ciężkie przestępstwo, które w wielu państwach zagrożone jest najsurowszymi karami.
Handel ludźmi to także naruszenie podstawowych praw człowieka. Ma to miejsce
zarówno w odniesieniu do ofiary handlu ludźmi w celu wyzysku seksualnego, jak i osób
poddanych pracy przymusowej.
Mimo, że zjawisko handlu ludźmi stało się przedmiotem zainteresowania
międzynarodowej opinii publicznej oraz regulacji prawnych przyjmowanych w ramach
2
organizacji międzynarodowych, nadal pozostaje zjawiskiem mało znanym. Głównym
powodem braku wiedzy na temat tego przestępstwa jest niewystarczające zainteresowanie ze
strony poszczególnych państw. Nawet państwa, które spełniają minimalny standard
wynikający ze zobowiązań międzynarodowych, zwalczanie handlu ludźmi nie traktują jako
priorytetu swych działań.
Prekursorem w zwalczaniu zjawiska handlu ludźmi staje się Unia Europejska, która
kieruje wyzwania dla ustawodawców wszystkich państw członkowskich dla ujednolicenia
prawa. Proces ten jest jednak bardzo powolny, zwłaszcza w państwach należących do byłego
bloku socjalistycznego, w tym również i Polski.
Mimo, że wyznaczono już wiele planów walki z handlem ludźmi, wykonano zaledwie
kilka kroków. Przekładanie planów na realne działanie zajmie jeszcze wiele lat.
Najważniejsze jest jednak uświadomienie młodym ludziom wyjeżdżającym do pracy za
granicę o zagrożeniach jakie może ona stwarzać. Ważne jest m.in. uświadomienie sobie, że
kobiety które zajmują się prostytucją, bardzo często nie robią tego, bo tego chcą, ale dlatego
że są do tego zmuszane.
Zjawiska handlu ludźmi nie da się zapobiec, nawet jeśli będą powstawać kolejne
programy w walce z tą formą przestępczości, czy surowsze kary. Zjawisko to nadal będzie
istniało. Prawdą jest, że dopóki będzie zapotrzebowania na prostytucję oraz tanią siłę roboczą,
ten problem będzie obecny. Niestety, to zapotrzebowanie stale rośnie. Wdrażanie w życie
kolejnych programów jest ważne, ale jeśli nie będzie się aktywnie monitorować wdrażania
rozwiązań walczących z tym zjawiskiem, nie przyniesie to większych rezultatów.
Handel ludźmi i wszelkie formy zniewolenia uderzają w godność człowieka; dlatego
zapobieganie i ściganie sprawców tego procederu jawi się jako jedno z najważniejszych
wyzwań współczesności.
IV. Metody badań
W opracowaniu niniejszej rozprawy kierowałem się wieloma metodami, z których
najważniejsze to metody historyczna, prawnohistoryczna, źródłowa, prawnoporównawcza
oraz analiza prawnoinstytucjonalna, które mają na celu przedstawienie rozwoju zjawiska,
skali problemu oraz rozwiązań prawnych mających na celu przeciwdziałanie zjawisku handlu
ludźmi we współczesnym świecie. Problem ten nazywany potocznie niewolnictwem XXI
wieku jest przede wszystkim związany z regionami słabiej rozwiniętymi i uwarunkowany
czynnikami ekonomicznymi. Skala problemu obejmuje cały współczesny świat. Dlatego też
3
w mojej pracy przede wszystkim skupiłem się na przedstawieniu problematyki
przeciwdziałania temu zjawisku w oparciu o instrumenty prawa międzynarodowego.
Analiza skali problemu dokonana została w oparciu o dostępną literaturę krajową
i zagraniczną. Jednocześnie wskazać należy na brak jednolitego opracowania ukazującego w
pełny sposób skalę problemu . Skorzystałem w pracy przede wszystkim z opracowań
monograficznych i artykułów naukowych z dziedziny prawa międzynarodowego, praw
człowieka, problemów państw Europy zachodniej oraz państw dawnego bloku wschodniego,
a także stosunków międzynarodowych oraz pozycji z zakresu nauk historycznych,
ukazujących rozwój niewolnictwa. Dodatkowo dokonałem analizy aktów prawnych
dotyczących omawianego problemu, a także wybranego orzecznictwa. Uzupełnienie stanowią
artykuły i doniesienia prasowe oraz dane statystyczne.
V. Struktura pracy
Praca składa się z trzech rozdziałów.
Rozdział pierwszy poświęciłem przedstawieniu zjawiska handlu ludźmi w skali
międzynarodowej. Dokładnej analizie poddałem aspekt historyczny zjawiska począwszy od
starożytności do dorobku prawnego Ligi Narodów, który przedstawia ewolucję prawa w
zakresie przeciwdziałania handlowi ludźmi w różnych kulturach i systemach prawnych.
W rozdziale tym również dokonałem rozróżnienia nielegalnej migracji od handlu ludźmi.
Rozróżnienie tych dwóch zjawisk powinno być punktem wyjścia dla wszelkich rozważań na
temat nielegalnej migracji i handlu ludźmi. W rozdziale tym wskazałem także na różne formy
tego przestępstwa.
Handel ludźmi jest, co do zasady, przestępstwem popełnianym przez sprawców
działających w zorganizowanej grupie przestępczej i mającym charakter międzynarodowy. W
protokole
do
Konwencji
o
zwalczaniu
przestępczości
zorganizowanej,
dotyczący
zapobiegania, zwalczania oraz karania za handel ludźmi zwłaszcza kobietami i dziećmi,
przyjętym przez Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 15 XI 2000 r. przyjęło definicję tego
zjawiska. Zgodnie z nią, określono je, jako: „Werbowanie, transport, przekazywanie,
przechowywanie lub przyjmowanie osób z zastosowaniem gróźb lub użyciem siły lub też z
wykorzystaniem innej formy przymusu, uprowadzenia, oszustwa, wprowadzenia w błąd,
nadużycia władzy lub wykorzystania słabości, wręczenia lub przyjęcia płatności lub korzyści
dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, w celu wykorzystania;
wykorzystanie obejmujące, jako minimum, prostytucję innych osób lub inne formy
4
wykorzystania seksualnego, pracę lub usługi o charakterze przymusowym, niewolnictwo lub
praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie lub usunięcie organów”.
Generalnie handel ludźmi może przybierać różne formy:
1. handlu dziećmi – oznacza on jakiekolwiek działanie lub transakcje, w drodze których
dziecko przekazywane jest przez jakąkolwiek osobę lub grupę osób innej osobie lub
grupie osób za wynagrodzeniem lub jakąkolwiek inną rekompensatą;
2. handlu kobietami – przede wszystkim w celach seksualnych, zmuszanych do pracy
w agencjach towarzyskich, tudzież do wykonywania innych prac związanych
z prostytucją.
3. pracy przymusowej i praktyk niewolniczych - oznaczają one wszelką pracę lub usługi
wymagane od jakiejś osoby pod groźbą jakiejkolwiek kary i do których dana osoba
nie zgłosiła się dobrowolnie.
Wskazać należy, że nie każdy pracujący przymusowo jest ofiarą handlu ludźmi.
Definicję pracy przymusowej komplikuje także fakt, że w różnych dokumentach zaliczane są
do niej różne zjawiska: najczęściej zmuszanie do żebractwa, czy nieznane naszemu
ustawodawstwu "wyzyskiwanie działalności przestępczej", które należy rozumieć jako
wykorzystywanie osoby do popełnienia przestępstw na czyjąś rzecz (najczęściej będą to
kradzieże, w tym kieszonkowe, czy sklepowe, handel narkotykami lub inne podobne
działania, podlegające karom i przynoszące korzyść majątkową). Niekiedy, jako element
pracy przymusowej traktuje także wykorzystanie seksualne do celów zarobkowych.
Od handlu ludźmi należy odróżnić przemyt migrantów. W przypadku handlu ludźmi
dana osoba nie ma możliwości decydowania o sobie. Handel ludźmi stanowi przede
wszystkim naruszenie praw człowieka, natomiast przemyt migrantów jest głównie
naruszeniem porządku prawnego danego państwa. Niekiedy zjawiska handlu ludźmi i
przemyt krzyżują się. Ważną kwestią jest ustalenie, czy osoba przemycana jest pozbawiona
wolnej woli. Jest to podstawowe kryterium mające na celu ustalenie, czy mamy do czynienia
przemytem migrantów, czy handlem ludźmi.
W rozdziale drugim przedstawiłem szeroki opis międzynarodowych regulacji
prawnych, przyczyniających się do przeciwdziałania handlowi ludźmi. W pracy wyróżniłem
trzy główne płaszczyzny analizy: system powszechny, stworzony przez ONZ oraz dwa
systemy regionalne, funkcjonujące w ramach Rady Europy oraz Unii Europejskiej.
Wspomniałem także o prawnomiędzynarodowych rozwiązaniach powstałych w okresie
międzywojennym. Rozdział wzbogaciłem o informacje na temat funkcjonowania Grupy
Ekspertów, która wspiera unijne instytucje oraz programy nastawione na zwalczanie handlu
5
ludźmi. Znaczącą częścią rozdziału jest analiza działalności Interpolu i Europolu, oraz
Międzynarodowej Organizacji do Spraw Migracji.
W systemie ONZ do przeciwdziałania handlowi ludźmi odnoszą się pośrednio główne
akty składające się na powszechny system ochrony praw człowieka jak i akty szczegółowe –
bezpośrednio odnoszące się do omawianej kwestii.
Podstawowymi aktami, które funkcjonują w obrębie systemu ONZ, są:
1. Karta Narodów Zjednoczonych, przyjęta 26 czerwca 1945 r. w Nowym Jorku;
2. Powszechna Deklaracja Prawa Człowieka z 1948 r.;
3. Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka z 1966 r., na które składają się:
a) Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, otwarty do podpisu
19 grudnia 1966 r.
b) Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych,
otwarty do podpisu w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r.
Jednym z pierwszych międzynarodowych dokumentów prawnych dotyczących handlu
ludźmi było Międzynarodowe porozumienie w sprawie zwalczania handlu białymi
niewolnikami z 1904 r. Tematyka handlu ludźmi w okresie międzywojennym była
podejmowana na arenie międzynarodowej jeszcze wiele razy, czego skutkiem były
wspomniane w pracy konwencje. Po II wojnie światowej powstał jeden z najistotniejszych
dokumentów odnoszących się do przeciwdziałania handlowi ludźmi, w dużej mierze będący
kontynuacją
przedwojennych rozwiązań zawartych w Międzynarodowej konwencji
zwalczania handlu żywym towarem z 1910 r., oraz dorobku Ligi Narodów, zawartego w
Konwencji o zwalczaniu handlu kobietami i dziećmi z 1921 r. i Konwencji dotyczącej
zwalczania handlu kobietami pełnoletnimi z 1933 r. Dokumentem takim jest Konwencja w
sprawie zwalczania handlu ludźmi i eksploatacji prostytucji, podpisana w Lake Success z
1950 r. Konwencja ta była pierwszy aktem prawnomiędzynarodowym dotyczącym handlu
ludźmi, wzywającym rządy państw do rozwoju polityki społecznej ukierunkowanej na
zapobieganie handlowi ludźmi, oraz do rehabilitacji i reintegracji ofiar w społeczeństwie. W
protokole końcowym tej konwencji została sformułowana klauzula minimalnego standardu,
zgodnie z którą żaden przepis konwencji nie będzie uważany za naruszający jakiekolwiek
prawodawstwo, które dla zabezpieczenia postanowień mających na celu zniesienia handlu
ludźmi, przewiduje warunki surowsze niż te, które są przewidziane w tej konwencji.
Przełomowym dokumentem jest wspomniana wyżej Konwencja Narodów Zjednoczonych
przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, uchwalona przez Zgromadzenie
Ogólne ONZ dnia 15 listopada 2000 r. wraz z dwoma protokołami: Protokołem I o
6
zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi w szczególności kobietami i dziećmi
oraz Protokołu II przeciwko przemytowi migrantów drogą lądową morską i powietrzną. Akty
te zostały otwarte do podpisu w grudniu 2000 r., na konferencji międzynarodowej w Palermo.
Celem Konwencji z Palermo było promowanie współpracy, służącej skuteczniejszemu
zapobieganiu, zwalczaniu oraz ściganiu przestępczości zorganizowanej. Sformułowano
wówczas tzw. wszechstronne podejście do handlu ludźmi zwane potocznie „the three P”
(prevention, prosecution and protection – czyli zapobieganie, ściganie i ochrona). Dla kontroli
implementacji konwencji powołano Konferencję Stron Konwencji, do której każde państwo –
strona konwencji ma obowiązek składać informacje dotyczące swojego prawodawstwa
mającego na celu implementację konwencji.
Na forum ONZ w 2010 r. został opracowany Globalny Plan Działania w zakresie
zwalczania handlu ludźmi (The United Nations Global Plan of Action to Combat Trafficking
in Persons), w ramach którego zaleca się podjęcie działań w takich obszarach jak:
zapobieganie handlowi ludźmi, ochrona i wsparcie ofiar, ściganie oraz wzmocnienie
współpracy między instytucjami zaangażowanymi w zapobieganie i zwalczanie tego
zjawiska, tak na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym.
Działania w celu walki z handlem ludźmi podjęto również w ramach NATO.
W dniach 28-29 kwietnia 2004 r. na szczycie w Stambule przyjęto „Politykę NATO
przeciwko handlowi ludźmi” (NATO Policy Against Human Trafficking). Dokument ten
określa handel ludźmi jako zbrodnię, zasługującą na potępienie, definiując ją jako:
„Współczesny handel niewolnikami, który podsyca korupcję i zorganizowaną przestępczość,
która pociąga za sobą groźbę zdestabilizowania kruchych rządów”.
Jeśli chodzi o aktywność w tym zakresie Unii Europejskiej, to działania te w swoich
założeniach opierają się na wypracowanym przez społeczność międzynarodową modelu walki
z handlem ludźmi, stanowiąc jednocześnie odpowiedź na aktualne trendy rozwoju tego
zjawiska w Europie. Podczas nadzwyczajnego szczytu Rady Europejskiej w Tampere, który
miał miejsce w dniach 15-16 X 1999 r., podkreślono konieczność umocnienia współpracy
miedzy państwami członkowskimi UE. Wskazano na potrzebę wspierania nie tylko państw
docelowych, ale i tranzytowych, a także państw pochodzenia. Zachęcano do promowania
zobowiązań płynących z umów readmisyjnych. Podczas szczytu zawarto porozumienie
między Włochami a Grecją w celu wzmocnienia współpracy w regionie Morza Jońskiego i
Morza Adriatyckiego, w sprawie walki z handlem i przemytem ludzi. Kwestie te również
podnoszono podczas kolejnych spotkań szefów państw i rządów w dniach 19-20 VI 2000 r. w
Santa Maria de Feira i w dniach 21-22 VI 2002 r. w Sewilli. Zwalczanie handlu ludźmi jest
7
jednym z priorytetowych działań podejmowanych przez Unię Europejską. Stanowisko takie
zostało wyrażone w tzw. Programie haskim przyjętym na lata 2005-2010 oraz w Programie
sztokholmskim przyjętym na lata 2010-2015, wskazującym na konieczność zwalczania
poważnej przestępczości oraz przestępczości zorganizowanej, w tym handlu ludźmi oraz
usprawnienie działań organów ścigania w państwach UE. Jednocześnie wskazano na
konieczność podjęcia współpracy z państwami trzecimi, zwłaszcza poprzez zapewnienie
wdrożenia działań przewidzianych w dokumencie AOP (Action Oriented Paper on trafficking
in human beings). Ponadto, dostrzegając konieczność stworzenia ram prawnych dla
skuteczniejszego systemu wsparcia i ochrony ofiar, a także dla ścigania sprawców tego
przestępstwa, w UE podjęto prace nad nowelizacją decyzji ramowej 2002/629/JHA,
zakończone przyjęciem dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z dnia 5
kwietnia 2011 r. w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu oraz
ochrony ofiar, zastępującej decyzję ramową Rady 2002/629/WSiSW.
Unia Europejska, uznając zwalczanie handlu ludźmi za jeden z priorytetów swoich
działań, utworzyła w 2009 r. Nieformalną Sieć Krajowych Sprawozdawców/Mechanizmów
Ekwiwalentnych ds. Handlu Ludźmi (An informal EU Network of National Rapporteurs or
Equivalent Mechanisms on Trafficking in Human Beings) służącą wymianie dobrych praktyk
w tym zakresie. W grudniu 2010 r. powołany został Koordynator ds. Handlu Ludźmi. W
czerwcu 2012 r. Komisja Europejska ogłosiła Komunikat Komisji do Parlamentu
Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu
Regionów: Strategia UE na rzecz wyeliminowania handlu ludźmi na lata 2012-2016. Celem
strategii jest zapewnienie spójnych ram dla istniejących i planowanych strategii w zakresie
zwalczania i zapobiegania handlowi ludźmi, a przede wszystkim zapewnienia przez państwa
członkowskie implementacji nowej dyrektywy 2011/36/UE poprzez określenie działań
priorytetowych i uzupełnienie luk. Strategia ma uzupełniać działania podejmowane przez
rządy, organizacje międzynarodowe oraz społeczeństwo obywatelskie UE i państwa trzecie.
Problem handlu ludźmi a w szczególności dziećmi znajduje odzwierciedlenie również
w dokumentach Rady Europy, m.in. w zaleceniu nr R(91)11 Komitetu Ministrów dotyczącym
seksualnego wykorzystania, pornografii i prostytucji oraz handlu dziećmi i młodocianymi,
przyjętym 9 września 1991 r., zaleceniu nr R(2000)11 Komitetu Ministrów do państw
członkowskich w sprawie przeciwdziałania handlowi ludźmi w celu wykorzystania
seksualnego oraz zaleceniu nr Rec(2004)7 Komitetu Ministrów do państw członkowskich w
sprawie
handlu
organami.
Największym
osiągnięciem
Rady Europy w
zakresie
przeciwdziałania handlowi ludźmi jest Konwencja warszawska, przyjęta przez Komitet
8
Ministrów dnia 3 maja 2005 r. i otwarta do podpisu podczas III Szczytu Szefów Państw i
Rządów Państw Członkowskich Rady Europy w Warszawie w dniu 16 maja 2005 r.
Konwencja została podzielona na 10 rozdziałów regulujących zwalczanie handlu ludźmi,
począwszy od zapobiegania temu procederowi, zapewnienia gwarancji skutecznego śledztwa
i oskarżenia, po współpracę międzynarodową i współpracę ze społeczeństwem obywatelskim.
W celu zapewnienia skutecznej implementacji postanowień Konwencji warszawskiej, został
ustanowiony specjalny mechanizm monitoringu, który opiera się na dwóch filarach – organie
technicznym w postaci Grupy Ekspertów (GRETA) oraz organie politycznym w postaci
Komitetu Stron.
Przegląd i analiza przepisów przyjmowanych przez państwa
w celu zwalczania
handlu ludźmi, zawarta została w rozdziale trzecim. Porównuję w nim rozwiązania prawne
dotyczące przeciwdziałania handlowi ludźmi, zarówno w państwach zamożnych i
doświadczonych w tym zakresie, jak i w państwach będących dopiero na początku swojej
drogi w kształtowaniu dorobku prawnego w tej materii. Na szczególną uwagę zasługuje
analiza współdziałania instytucji na poziomie krajowym, jak i korzystania z pomocy instytucji
międzynarodowych.
Dalsza część rozdziału odnosi się do problematyki prawnych sposobów eliminowania
handlu ludźmi w Polsce. Dokonałem tego ze szczególnym uwzględnieniem implementacji
rozwiązań międzynarodowych do polskiego prawa karnego. W tym rozdziale podjąłem
kwestię legalnej definicji handlu ludźmi w polskim kodeksie karnym oraz rozbieżności
wewnątrzkodeksowych. W rozdziale tym zwróciłem uwagę na działanie La Strady, oraz
znaczenie Krajowego Systemu Postępowania z ofiarami handlu ludźmi we współpracy z
instytucjami międzynarodowymi. W ramach Powszechnego Przeglądu Okresowego
(Universal Periodic Review) w 2012 r. uznano, iż Polska podejmuje właściwe wysiłki na
rzecz zwalczania i zapobiegania handlowi ludźmi, nadal jednak za słuszne należy uznać
rekomendowanie kontynuacji i wzmocnienia działań na rzecz zagwarantowania praw ofiar
handlu ludźmi, w szczególności w zakresie pomocy psychologicznej i materialnej, czy działań
na rzecz ochrony dzieci przed wykorzystaniem. Jak już wspomniałem, zaznaczyć należy, że
polski system prawny do dzisiaj nie wypracował spójnych rozwiązań kodeksowych, co jest
głównym problemem w zwalczaniu tego zjawiska, pozbawiając tym instytucje egzekwujące
te przepisy skutecznych narzędzi do zwalczania zjawiska handlu ludźmi.
9
VI . Podsumowanie badań
Głównym rezultatem badań podjętych w niniejszej pracy jest wykazanie. w jaki
sposób międzynarodowe uwarunkowania ekonomiczne i społeczne wpływają na rozwój
prawnych aspektów dotyczących handlu ludźmi, w kontekście prawno-historycznym, a także
jakiej zmianie podlegają współczesne międzynarodowe instrumenty prawne przeciwdziałania
handlowi ludźmi. Procesy te wynikają ze wskazanej w dysertacji zależności pomiędzy
dynamicznie zmieniającymi się czynnikami ekonomicznymi i geopolitycznymi a potrzebą
bieżącego dostosowywania norm prawnych zarówno na arenie prawa międzynarodowego, jak
i uaktualniania systemów prawnych poszczególnych państw, oraz zdolności implementacji
międzynarodowych rozwiązań prawnych do ich wewnętrznych systemów prawnych .
Przyjmując powyższe stwierdzam, iż dla skutecznego przeciwdziałania handlowi
ludźmi należy zwrócić uwagę na trzy najważniejsze czynniki warunkujące właściwą
implementację
międzynarodowych
standardów
i
rozwiązań
prawnych
dotyczących
zapobieganiu tego procederu i ochrony ofiar do krajowych systemów prawnych.
Po pierwsze, znamienne jest, że wszystkie współczesne umowy międzynarodowe
służące zwalczaniu handlu ludźmi formułują jedynie minimalne wymagania, które krajowe
ustawodawstwa powinny spełniać. Jednocześnie umowy przyjęte w późniejszym okresie
określają stosunek własnych postanowień do regulacji innych istniejących i przyjętych już
rozwiązań prawnomiędzynarodowych, które potencjalnie mogą nakładać na państwa dalej
idące zobowiązania. Państwa mają więc swobodę w zawieraniu nowych bilateralnych i
multilateralnych umów międzynarodowych oraz kształtowania wewnętrznych porządków
prawnych. Ważne jest przy tym, aby nowe regulacje nie były sprzeczne z wcześniej
zaciągniętymi zobowiązaniami w obszarze prawa międzynarodowego i nie udaremniały ich
stosowania.
Po drugie, istotnym czynnikiem jest charakter międzynarodowych zobowiązań. O ile
przepisy dotyczące różnych aspektów ścigania handlu ludźmi i określające współpracę
instytucjonalną w tym zakresie są formułowane w sposób bezwzględny, nie dający państwom
swobody interpretacyjnej, o tyle przepisy określające ochronę ofiar handlu ludźmi mają
charakter fakultatywny, z drugiej zaś strony przez swoją ogólnikowość przyznają państwom
zbyt daleko idącą dowolność w transponowaniu norm konwencyjnych.
Po trzecie, bardzo istotne znaczenie mają systemy monitorowania implementacji
umów międzynarodowych. Każda z analizowanych w dysertacji konwencji ważnych dla
zagadnienia handlu ludźmi posiada taki mechanizm. Monitorowanie to ma jednak różny
10
zakres. Tak na przykład Konwencja z Lake Succes przewiduje jedynie dostarczenie
Sekretarzowi Generalnemu ONZ ustaw i aktów administracyjnych, które dotyczą jej
stosowania. Z kolei, system ustanowiony przez Konwencję z Palermo opiera się na
dostarczaniu stronom Konwencji informacji dotyczących programów, planów i praktyk oraz
środków ustawodawczych i administracyjnych podejmowanych w celu implementacji tej
Konwencji. Najbardziej sprawdzającym się w praktyce systemem kontroli wdrażania
konwencji jest wieloetapowy mechanizm monitoringu sformułowany w Konwencji
warszawskiej w postaci działań podejmowanych przez grono niezależnych ekspertów
skupionych w GRETA. Jest to najsilniejszy mechanizm, skuteczniejszy niż rozwiązania z
Konwencji z Lake Succes, czy Protokołu z Palermo.
Analizowane
rozwiązania
prawne,
dotyczące
implementacji
zobowiązań
międzynarodowych, tak z zakresu soft law, jak i hard law, przedstawiłem zarówno na
poziomie międzynarodowym, jak i na szczeblu krajowym oraz wykazałem związki oraz
sprzeczności występujące pomiędzy nimi, które nie zawsze pozwalają skutecznie zwalczać
zjawisko ze względu na rozbieżności w zakresie pojmowania zjawiska w przepisach
formułowanych w ramach poszczególnych systemów prawnych. Przepisy wielu umów
międzynarodowych, dotyczących handlu ludźmi, nie zawierają sankcji karnych dla działań
poddanych
kryminalizacji.
Dają
one
jedynie
legalną
definicję
przestępstw
międzynarodowych, zobowiązując państwa-strony do przyjęcia w swych systemach prawa
krajowego odpowiednich środków prewencyjnych i represyjnych dla zwalczania przestępstw.
Umowy takie pozbawione są przymiotu samowykonalności, a tym samym z uwagi na
konieczność przestrzegania zasady nulla poena sine lege nie mogą być bezpośrednio
stosowane. Dlatego też mimo konstytucyjnej regulacji zapewniającej bezpośrednie
stosowanie ratyfikowanych umów międzynarodowych, polski ustawodawca powinien
systematycznie
dostosowywać
prawo
krajowe
do
wiążących
Polskę
standardów
międzynarodowych, zwłaszcza w obszarze prawa karnego materialnego.
W pracy wykazałem również większą potrzebę podejmowania działań prawnoprewencyjnych stanowiących źródło tematu pracy, poczynając od działań wprost związanych
ze zwalczaniem już powstałego problemu handlu ludźmi.
11