Park Krajobrazowy Gór Sowich - LandProjekt Architektura Krajobrazu

Transkrypt

Piotr Krajewski Urszula Krajewska
Park Krajobrazowy
Gór Sowich
Wrocław 2013
Park Krajobrazowy Gór Sowich
Zdjęcie na okładce:
Góry Sowie od strony północno-zachodniej, fot. Krzysztof Siwa
Autorzy:
dr inż. Piotr Krajewski
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych we Wrocławiu
mgr inż. Urszula Krajewska
Landprojekt Architektura Krajobrazu
pl. Wolności 46/3, 55-300 Środa Śląska
e-mail: [email protected]
Recenzja:
Prof. dr hab. inż. Józef Sasik
Korekta:
Tomasz Szuszkiewicz, Roman Kowalski
Skład:
Tomasz Jenczelewski
Druk:
Firma Poligraficzno-Introligatorska Udziałowiec
ul. Narcyzowa 2, 42-256 Olsztyn
ISBN: 978-83-63166-09-0
© Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych we Wrocławiu
Ul. Puszczykowska 10, 50-559 Wrocław
tel. 71 364 27 58
e-mail: [email protected]
2
Wstęp
WSTĘP
Odwiedzając różne miejsca, często zachwycamy się pięknem krajobrazu, jaki nas otacza. Czy jednak zdajemy sobie
sprawę, jak wiele czynników złożyło się na jego obecny
kształt? Dzisiejszy stan krajobrazu kształtował się przez wieki
w wyniku wzajemnych relacji przyrody i człowieka. Początkowo główną przyczyną zmian był rozwój osadnictwa
i pozyskiwanie nowych terenów pod uprawę, dalej rewolucja
przemysłowa, rozwój infrastruktury technicznej, budownictwa
i turystyki. W ostatnich latach można zauważyć intensyfikację
zmian krajobrazu będących wynikiem silnych przemian społeczno-gospodarczych m.in. zmian w rolnictwie, przemyśle,
transporcie. Prowadzi to często do degradacji historycznie
ukształtowanych krajobrazów stanowiących element lokalnego
dziedzictwa kulturowego. To przyspieszenie zmian zostało
także dostrzeżone przez Radę Europy. Aby im zapobiec,
uchwalono w 2000 r. we Florencji Europejską Konwencję
Krajobrazową. Sygnatariusze tej konwencji, w tym Polska,
uznali krajobraz – obszar postrzegany przez człowieka, który
jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych
i/lub ludzkich1 – za ważną część jakości życia oraz kluczowy
element dobrobytu społeczeństwa. Każdy z nas jest odpowiedzialny za jego ochronę, kształtowanie i planowanie.
Aby chronić najcenniejsze krajobrazy tworzone są obszary
chronione m.in. parki krajobrazowe obejmujące tereny wartościowe pod względem przyrodniczym, historycznym, kulturowym oraz ze względu na walory krajobrazowe. Tą formą
ochrony, jako jeden z dwunastu obszarów na terenie województwa dolnośląskiego, objęto także teren Gór Sowich. Park
Krajobrazowy Gór Sowich utworzono w 1991 r. w celu ochrony wartości przyrodniczych z zachowaniem fragmentów mieszanego lasu dolno- i górnoreglowego, ochrony wartości historycznych związanych z osadnictwem, kopalnictwem oraz
okresem II wojny światowej, a także w celu zachowania różno1
Definicja zaczerpnięta z art. 1 Europejskiej Konwencji Krajobrazowej.
3
rodności geologicznej i geomorfologicznej oraz krajobrazu
rolniczego, w tym niezabudowanych przestrzeni w krajobrazie
leśno-polno-łąkowym. Park nie posiada wyznaczonej otuliny,
jednak częściowo zastępuje ją Obszar Chronionego Krajobrazu
Gór Bardzkich i Sowich. Góry Sowie, będące najwyższym
pasmem Sudetów położonym w całości w granicach Polski,
zbudowane są z jednych z najstarszych skał – gnejsów prekambryjskich, których wiek określa się na ok. 480-580 mln lat.
Obszar Parku charakteryzuje się dużą różnorodnością krajobrazów na małej powierzchni – od krajobrazu typowo górskiego po liczne dolinki cieków z wodospadami. Przeważająca
część porośnięta jest lasem. Są to głównie dolnoreglowe lasy
świerkowe, wśród których na stromych stokach występuje
miejscami buczyna. Najwyższe partie Masywu Wielkiej Sowy
porasta bór świerkowy, stanowiący fragment pierwotnej Puszczy Sudeckiej. Wyznaczenie granic Parku po granicach kompleksów leśnych sprawiło, że nie występuje tu wiele obiektów
stanowiących dziedzictwo kulturowe. Natomiast bogate w
zasoby kulturowe są okolice Parku. W szczególności warte
zobaczenia są Zamek Grodno oraz znajdująca się poniżej zamku zapora wodna, a także Twierdza Srebrna Góra. Największą
atrakcją turystyczną w granicach Parku jest kompleks „Riese”
(Olbrzym) – udostępniona turystom sieć podziemnych tuneli i
wyrobisk będących pozostałością tajemniczych działań Hitlera
pod koniec II wojny światowej. Obszar Parku to także teren o
wysokich walorach wizualnych – z wież widokowych na
Wielkiej Sowie i Kalenicy oraz z Przełęczy Jugowskiej można
podziwiać jedne z najpiękniejszych górskich panoram Sudetów.
Wszystkie wyżej wymienione walory Parku Krajobrazowego Gór Sowich oraz bliskość większych miast – Świdnicy,
Dzierżoniowa, Wałbrzycha i Wrocławia sprawiają, że jest to
teren często odwiedzany przez turystów. Dobrze rozwinięta
sieć szlaków turystycznych, tras rowerowych i schroniska
umożliwiają poznanie walorów Parku. Mamy nadzieję, że
niniejsza publikacja będzie dla Państwa zachętą do poznania
Parku.
4
Część ogólna
CZĘŚĆ OGÓLNA
Zasięg terytorialny i układ
Niniejsza monografia opisuje obszar Parku Krajobrazowego Gór Sowich, znajdującego się w południowej części województwa dolnośląskiego, w odległości ok. 60 km na południowy zachód od Wrocławia. Swoim zasięgiem obejmuje
obszar chroniony wyznaczony rozporządzeniem wojewody ws.
Parku oraz jego bezpośrednie okolice.
Niniejsza publikacja podzielona jest na trzy główne części.
W pierwszej przedstawiono ogólny opis Parku zawierający
dane o położeniu geograficznym i administracyjnym, a także
charakterystykę poszczególnych elementów przyrody ożywionej i nieożywionej, wzbogaconą licznymi zdjęciami oraz mapami. W drugiej części monografii przedstawiono walory kulturowe, opisane na tle dziejów regionu oraz barwne legendy
związane z obszarem Gór Sowich. Zasadniczym elementem
części drugiej jest szczegółowa charakterystyka miejscowości
położonych bezpośrednio przy granicy Parku, a także wybranych miejscowości leżących w większej odległości, ale wartościowych pod względem krajoznawczym. Część trzecią tworzy
opis istniejących szlaków turystycznych, tras rowerowych oraz
miejsc istotnych dla osób odwiedzających teren Parku – schronisk czy wież widokowych. Na koniec zaprezentowano krótkie
biografie znanych osób związanych z terenem Parku oraz literaturę, z której korzystano w trakcie tworzenia monografii.
Park krajobrazowy jako forma ochrony przyrody
System ochrony przyrody w Polsce reguluje ustawa o
ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 roku2. Określa ona cele
ochrony, do których zalicza, oprócz zachowania różnorodności
biologicznej, dziedzictwa geologicznego i ciągłości istnienia
gatunków roślin, zwierząt i grzybów, także ochronę walorów
krajobrazowych. Cele te realizowane są m.in. poprzez obej2
Tekst jednolity – Dz. U. z 2013 r. Nr 0, poz.627
5
mowanie ochroną prawną zasobów, tworów i składników przyrody o wyróżniających się wartościach. Wśród wielkoobszarowych form ochrony przyrody ustawa wymienia park krajobrazowy definiując go jako obszar chroniony ze względu na
wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory
krajobrazowe w celu ich zachowania i popularyzacji w warunkach zrównoważonego rozwoju. Definicja podkreśla znaczenie
zachowania zasad zrównoważonego rozwoju na obszarze parku krajobrazowego, ze względu na specyficzny charakter tej
formy ochrony. W odróżnieniu od parków narodowych na
obszarze parku krajobrazowego pozostawia się grunty rolne
i leśne oraz inne nieruchomości w gospodarczym użytkowaniu.
Konieczne jest przy tym zachowanie równowagi pomiędzy
wszystkimi elementami środowiska, w którym bytuje człowiek, tak by wykorzystując potencjał przyrodniczy, zapewnić
ciągły rozwój gospodarczy i zaspokojenie potrzeb obecnych
i przyszłych pokoleń. Takie podejście powinno być reprezentowane nie tylko przez władze lokalne czy służby powołane
w celu ochrony przyrody i krajobrazu, ale także przez mieszkańców parku krajobrazowego. Dopiero wspólne działania
mogą doprowadzić do realizacji celów, dla jakich utworzono tę
formę ochrony przyrody i krajobrazu. Na poziomie ustawy o
ochronie przyrody zaproponowano katalog zakazów, które
mają zapewniać zrównoważone kształtowanie przestrzeni
i krajobrazu na obszarach parków krajobrazowych. Mają one
swoje odzwierciedlenie w rozporządzeniach w sprawie poszczególnych parków.
Kompetencje w zakresie tworzenia parków krajobrazowych
do 2009 r. należały do wojewody, który powoływał je wydając
odpowiednie rozporządzenie. Tak było także w przypadku
Parku Krajobrazowego Gór Sowich. Rozporządzenie zawiera
dokładny opis granic, zarówno samego parku jak i jego otuliny, jeżeli została wyznaczona, oraz ich powierzchnię. Zamieszczone są także szczególne cele ochrony oraz zakazy
odpowiednie dla danego parku, wybrane spośród zakazów
zawartych w ustawie o ochronie przyrody. Od momentu nowelizacji ustawy o ochronie przyrody w 2009 r. kompetencje te
przejął sejmik województwa.
6
Część ogólna
Obowiązująca ustawa o ochronie przyrody wprowadziła
także obowiązek opracowania planu ochrony parku krajobrazowego w ciągu 5 lat od daty jego utworzenia. Powinien on
zawierać m.in. identyfikację i sposoby eliminacji źródeł zagrożeń w jego granicach oraz wytyczne dla władz gmin, na terenie
których utworzono park krajobrazowy, dotyczące zasad ochrony, gospodarowania i planowania krajobrazu. O randze tego
aktu prawa miejscowego w odniesieniu do innych dokumentów związanych z zarządzaniem przestrzenią i krajobrazem
świadczy konieczność uwzględnienia ustaleń planu m.in.
w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planach zagospodarowania
przestrzennego, a także planach określających sposób wykonywania gospodarki leśnej – planach urządzania lasów.
Park Krajobrazowy Gór Sowich został utworzony
w 1991 r. na podstawie rozporządzenia nr 7/91 Wojewody
Wałbrzyskiego z 8 listopada 1991 r. (Dz. Urz. Woj. Wałbrz.
nr 15, poz. 159) w sprawie utworzenia Parku Krajobrazowego
Gór Sowich. Początkowo obejmował on obszar o powierzchni
6897 ha. W 1996 r. rozporządzenie nr 6/96 Wojewody Wałbrzyskiego z dnia 18 lipca 1996 r. (Dz. Urz. Woj. Wałbrz.
nr 24, poz. 61) powiększyło rozmiar Parku o tereny Masywu
Włodarza do obecnej powierzchni 8140,67 ha. Przepisy dotyczące Parku aktualizowane były jeszcze rozporządzeniem nr
19/98 Wojewody Wałbrzyskiego z dnia 17 grudnia 1998 r. w
sprawie parków krajobrazowych na terenie województwa wałbrzyskiego (Dz. Urz. Woj. Wałbrz. Nr 34, poz. 260). Aktualnie
obowiązuje rozporządzenie Wojewody Dolnośląskiego z dn.
15 maja 2006 r. ws. Parku Krajobrazowego Gór Sowich (Dz.
Urz. Woj. Doln. nr 101, poz. 1718) wraz ze zmianą z 12 listopada 2008 r. (Dz. Urz. Woj Doln. nr 303, poz. 3495). Określono w nim szczególne cele ochrony Parku, którymi są:
1. Ochrona wartości przyrodniczych, z zachowaniem
fragmentów mieszanego lasu górno- i dolnoreglowego.
2. Zachowanie geologicznej i geomorfologicznej różnorodności Parku, w tym licznych form skalnych.
3. Ochrona wartości historycznych związanych z osadnictwem, kopalnictwem oraz okresem II wojny światowej.
7
4.
Zachowanie krajobrazu rolniczego i kulturowego,
w tym otwartych, niezabudowanych przestrzeni
w krajobrazie leśno-polno-łąkowym.
W celu zachowania i ochrony tych walorów w warunkach
zrównoważonego rozwoju oraz określenia zasad gospodarowania przestrzenią i krajobrazem na terenie Parku wprowadzono szereg zakazów:
 realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać
na środowisko;
 umyślnego zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia ich nor, lęgowisk, innych schronień
i miejsc rozrodu oraz tarlisk i złożonej ikry, z wyjątkiem
amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynności
w ramach racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej, rybackiej
i łowieckiej;
 likwidowania i niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych, jeżeli nie wynikają z potrzeby
ochrony przeciwpowodziowej i zapewnienia bezpieczeństwa ruchu drogowego lub wodnego lub budowy, odbudowy, utrzymania, remontów lub napraw urządzeń wodnych;
 pozyskiwania dla celów gospodarczych skał, w tym torfu
oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i
zwierząt, a także minerałów;
 wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających
rzeźbę terenu, z wyjątkiem prac związanych z zabezpieczeniem przeciwpowodziowym lub przeciwosuwiskowym lub budową, odbudową, utrzymaniem, remontem
lub naprawą urządzeń wodnych;
 dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli zmiany
te nie służą ochronie przyrody lub racjonalnej gospodarce
rolnej, leśnej, wodnej lub rybackiej;
 likwidowania, zasypywania i przekształcania zbiorników
wodnych, starorzeczy oraz obszarów wodno-błotnych;
 prowadzenia chowu i hodowli zwierząt metodą bezściółkową;
8
Część ogólna


utrzymywania otwartych rowów ściekowych i zbiorników ściekowych;
organizowania rajdów motorowych i samochodowych.
Część z wymienionych zakazów posiada pewne odstępstwa
zawarte w obowiązującym rozporządzeniu ws. Parku.
W 2010 roku został opracowany plan ochrony Parku Krajobrazowego Gór Sowich, obowiązujący od 20.12.2011 r.
Został on uchwalony uchwałą nr XVI/333/11 Sejmiku Województwa Dolnośląskiego z dnia 27 października 2011 r.
w sprawie ustanowienia planu ochrony dla Parku Krajobrazowego Gór Sowich (Dz. Urz. Woj. Doln. 2011.251.4508). Jest
aktem prawa miejscowego obowiązującym przez najbliższe 20
lat. Uchwała sejmiku składa się z części tekstowej oraz mapy
działań ochronnych. Część tekstowa zawiera zalecenia dotyczące ochrony przyrody nieożywionej i gleb, zasobów wód
powierzchniowych i podziemnych oraz ekosystemów wodnych, zbiorowisk roślinnych, gatunków roślin, grzybów, zwierząt i ich siedlisk. Zawiera także wskazania do ochrony krajobrazów w postaci konkretnych działań skierowanych do różnych instytucji oraz ustaleń do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz miejscowych
planów zagospodarowania przestrzennego dla gmin wchodzących w skład Parku. Ustalenia te powinny być brane pod uwagę w trakcie prac nad przygotowaniem dokumentów planistycznych. W ramach prac nad planem ochrony stworzono
szereg operatów zawierających szczegółowe informacje na
temat flory, fauny, zasobów kulturowych, przyrody nieożywionej, zagospodarowania przestrzennego i zagospodarowania
turystycznego. Plan ochrony zawiera także identyfikację zagrożeń zewnętrznych, których źródła występują często poza
granicami Parku.
Jednostką zarządzającą Parkiem Krajobrazowym Gór Sowich jest Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych oddział
Wałbrzych z siedzibą w Świdnicy przy ulicy Wałbrzyskiej 2527, tel/fax. 74 8508811.
9
Położenie i granice
Park Krajobrazowy Gór Sowich jest jednym z dwunastu
parków utworzonych w granicach województwa dolnośląskiego. Położony jest w południowej
części tego regionu na terenie
gmin Głuszyca, Jedlina Zdrój i
Walim w powiecie wałbrzyskim;
Nowa Ruda w powiecie kłodzkim; Bielawa, Pieszyce, Dzierżoniów w powiecie dzierżoniowskim oraz Stoszowice w powiecie
ząbkowickim. Park rozciąga się
na długości ok. 18 km i obejmuje
swoimi granicami centralną
Logo Parku Krajobrazowego
część pasma Gór Sowich – najGór Sowich
wyższego pasma makroregionu
Sudetów Środkowych (wg klasyfikacji Kondrackiego) – przebiegającego z północnego zachodu na południowy wschód
pomiędzy mezoregionami Góry Wałbrzyskie i Góry Bardzkie.
Od południa Park graniczy z Obniżeniem Noworudzkim oraz
zaliczanym do Gór Sowich mikroregionem Wzgórza Wyrębińskie. Natomiast północno-wschodnią granicę stanowi wyraźna
linia sudeckiego uskoku brzeżnego, za którym znajdują się
mikroregiony Kotlina Dzierżoniowska i Wzgórza Bielawskie,
stanowiące część Przedgórza Sudeckiego.
Park składa się z 2 oddzielnych części, których granice poprowadzono głównie wzdłuż krawędzi istniejących obszarów
leśnych. Z tego powodu w granicach Parku nie występują
większe jednostki osadnicze. Wschodnia, większa część Parku
obejmuje obszar najwyższych wzniesień – Małej i Wielkiej
Sowy, Kalenicy, Słonecznej i Żmija aż do Przełęczy Woliborskiej. Jej północna granica przebiega krawędzią lasu, wzdłuż
drogi powiatowej nr 383 biegnącej z Pieszyc przez Rościszów
i Przełęcz Walimską do Walimia. Tam skręca na południowy
wschód i biegnie skrajem lasu u podnóża Małej Sowy, wzdłuż
Rzeczki, omija Przełęcz Sokolą i Sowę, a następnie podnóżem
Grabiny i Koziołków dochodzi pod Przełęcz Jugowską. Stąd
10
Mapa Parku Krajobrazowego Gór Sowich (wyk. Urszula Krajewska)
Część ogólna
11
biegnie dalej na południowy wschód granicą lasu aż do okolic
Woliborza, gdzie dociera do drogi powiatowej nr 384. Dalej
granica Parku przebiega w kierunku północno-wschodnim
przez Przełęcz Woliborską do Jodłownika, gdzie skręca
na północny zachód i wzdłuż granicy lasu, równolegle do linii
sudeckiego uskoku brzeżnego, dociera do drogi 363 (omijając
cały obszar Kamionek).
Druga, mniejsza część zachodnia położona jest pomiędzy
Walimiem a Głuszycą. Granica tej części Parku również przebiega skrajem lasu, obejmując cały Masyw Włodarza.
Budowa geologiczna i gleby
Niemal cały obszar Parku znajduje się w granicach jednej
jednostki geologicznej – bloku sowiogórskiego, zwanego także
krą czy kompleksem sowiogórskim. W nieznacznym stopniu
granice znajdują się na obszarze niecki śródsudeckiej obejmującej południowo-zachodnie fragmenty Parku. Jednostka sowiogórska ma kształt zbliżony do trójkąta, którego wierzchołki
stanowią Szczawno Zdrój na zachodzie, Ratajno i Oleszna na
wschodzie oraz Srebrna Góra na południu. Na dwie części –
Widok na pasmo Gór Sowich od strony drogi Pieszyce-Bielawa
fot. Piotr Krajewski
12
Część ogólna
górską i przedgórską – dzieli ją linia sudeckiego uskoku
brzeżnego. Ciekawostką jest fakt, że blok sowiogórski stanowił
ok. 500-550 mln lat temu część kontynentu zwanego Gondwaną, który istniał na półkuli południowej. Następnie oderwał się
od niego i jako odrębny fragment litosfery został wbudowany
w europejskie pasmo waryscydów.
Sudecki uskok brzeżny – uskok powstały na skutek rozerwania mas skalnych i przemieszczenia ich wzdłuż powstałej w ten sposób powierzchni, oddzielający pod
względem fizjograficznym Sudety od Przedgórza Sudeckiego i Niziny Śląskiej, a pod względem geologicznym
Sudety od bloku przedsudeckiego. Przebiega on z północnego zachodu na południowy wschód od okolic Złotoryi
do okolic Vidnavy w Czechach. Nie jest jednak widoczny
na powierzchni ze względu na przykrywające go osady. W
czasie orogenezy alpejskiej nastąpiło wypiętrzenie Sudetów wzdłuż płaszczyzny tego uskoku. Wysokość powstałej krawędzi morfologicznej waha się od 50 m w pobliżu
Złotoryi do ok. 600 m w rejonie Gór Złotych.
Jednostka sowiogórska zbudowana jest głównie ze skał metamorficznych – gnejsów i migmatytów o barwie szarej. Dyskusyjna jest kwestia wieku i pochodzenia tych skał. Początkowo sądzono, że sowiogórskie gnejsy są najstarszymi skałami
w Polsce. Badania radiometryczne występującego w gnejsach
minerału – cyrkonu – przeprowadzone w latach 90. ubiegłego
wieku obaliły uznawane dotychczas za pewnik prekambryjskie
pochodzenie gnejsów (ok. 2,5 mld lat). Obecnie uznaje się, że
powstały one ok. 380-370 mln lat temu, prawdopodobnie na
skutek przeobrażenia starszych skał pochodzenia magmowego,
natomiast według innych badaczy na skutek przeobrażenia skał
osadowych o charakterze fliszowym, takich jak szarogłazy,
mułowce, margle i skały ilaste. Trudności z określeniem pierwotnego materiału, z którego powstały skały, wynikają przede
wszystkim z wysokiego stopnia ich przeobrażenia. Ok. 370
mln lat temu nastąpiło wypiętrzenie jednostki sowiogórskiej,
jednak procesy metamorficzne na większych głębokościach
trwały jeszcze przez następne 50 mln lat.
13
Szkic geologiczny Parku Krajobrazowego Gór Sowich (wyk. Urszula Krajewska)
14
Część ogólna
Gnejs – skała metamorficzna powstająca na skutek
metamorfizmu regionalnego
lub dyslokacyjnego w warunkach średnich i wysokich ciśnień (0,6 – 0,8 GPa)
oraz wysokich temperatur –
500-700 ºC. Nazwa skały
odnosi się do starego słowiańskiego określenia górniczego
oznaczającego
„zgnieciony kamień” lub do
staronordyckiego słowa gneGnejs z Gór Sowich
fot. Piotr Sosnowski, arch. Wikimeista, które oznacza „krzesać
dia Commons
kamień”. Gnejsy mają strukturę krystaliczną średnio- lub
gruboziarnistą. Mogą powstać na skutek przeobrażeń skał
osadowych – są wtedy nazywane paragnejsami – lub w
wyniku przekształceń skał magmowych – mówi się wtedy
o ortognejsach. Natomiast gnejsy migmatyczne stanowią
ogniwo pośrednie między gnejsami a migmatytami powstałymi w warunkach ultrametamorfizmu. Znane są
również gnejsy amfibolowe, które stanowią element pośredni pomiędzy gnejsami a amfibolitami.
Oprócz przeważających gnejsów zaznacza się także
udział innych skał metamorficznych, których wystąpienia
można zobaczyć na terenie Parku. Są to głównie amfibolity,
najliczniej występujące na południowy wschód od Kamionek i Jugowa, serpentynity w okolicach Przygórza, wapienie krystaliczne na wschód od Kamionek, w Dolinie Wapiennej oraz w okolicach Nowej Bielawy, a także granulity
poniżej Przełęczy Jugowskiej. W wielu miejscach w postaci
żył występują też skały magmowe – pegmatyt, granit oraz
ryolit i latyt. Jedno z wystąpień skalnych na Lirniku (635 m
n.p.m.), zwane Diamentowymi Skałkami, gdzie odsłonięte
są wapienie, dolomity i ankeryty w obrębie gnejsów, jest
objęte ochroną w postaci jedynego na obszarze Parku pomnika przyrody nieożywionej. Liczne wystąpienia skalne
zostały zaproponowane w planie ochrony Parku do objęcia
15
ochroną w postaci różnych form ochrony przyrody – zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, pomników przyrody czy
stanowisk dokumentacyjnych.
W kilku miejscach na terenie Parku występują pokłady
skał osadowych – zlepieńców, piaskowców i mułowców.
Powstały one w karbonie ok. 340-310 mln lat temu na skutek obniżania się terenu i okresowego zalewania przez
ówczesne morze. Można je znaleźć w okolicach Walimia,
Kamionek, Rościszowa czy Sokolca. Także na południowozachodnich krańcach Parku, położonych na obszarze innej
jednostki geologicznej – niecki śródsudeckiej, pomiędzy
Woliborzem a Olszowicami występują pokłady powstałych
w karbonie zlepieńców.
Na wymienionych skałach zalegają luźne utwory plejstoceńskie – gliny deluwialne i rumosze skalne, a w dolinach cieków żwiry i piaski związane z okresami zlodowaceń. Dna koryt cieków wypełniają holoceńskie osady piaszczysto-ilaste, mułki i żwiry.
Skomplikowane procesy geologiczne, jakie zachodziły
na terenie Gór Sowich, w tym krystalizacja pegmatytów
w postaci żył, przyczyniły się do występowania w tym
rejonie dużej różnorodności kamieni szlachetnych. Na terenie Parku i okolic można znaleźć m.in.:
 kwarc różowy – będący rzadkością w Polsce, znajdowany na północno-zachodnim stoku Kuczaby oraz południowych stokach Wielkiej Sowy;
 turmalin – w czarnej odmianie, spotykany w okolicach
Rzeczki i Kamionek;
 beryl – w okolicy Kamionek, na górze Słonecznej,
w okolicach Sierpnic, Sokolca i Rościszowa;
 ametyst – niebieski kwarc, kamieniołom w Rzeczce
i okolice Bielawy;
 granat – stoki góry Rymarz.
Na terenie Parku, ze względu na surowszy niż w okolicach
klimat, typ i płytkie występowanie skały macierzystej oraz
duże nachylenie stoków, nie wykształciły się gleby bardzo
16
Część ogólna
dobrej jakości. Na większości obszaru dominują gleby brunatne, w okolicach Koziego Siodła i Koziej Równi, na grzbiecie
Małej Sowy i na południowo-zachodnim stoku Wielkiej Sowy
występują gleby bielicowe, a w miejscach podmokłych – na
południowym stoku Wielkiej Sowy, na północnym stoku
Niedźwiedziego Grzbietu, w okolicach Bacówki i Ciemnego
Jaru oraz w dolinie Kłobi – gleby opadowo-glejowe. W dolinach cieków – Sowiego Potoku, Pieszyckiego Potoku, Bielawicy i Woliborki znajdują się mady rzeczne. Rzadziej spotykane są gleby płowe, gruntowo-glejowe oraz torfowe.
Rzeźba terenu, krajobraz
Wschodnia, większa część Parku Krajobrazowego Gór Sowich obejmuje swoimi granicami ich centralną część od Przełęczy Walimskiej (755 m n.p.m.) do Przełęczy Woliborskiej
(711 m n.p.m.), a część zachodnia Masyw Włodarza. Początek
kształtowania się rzeźby tego obszaru nastąpił ok. 30 mln lat
temu, kiedy rozpoczęła się pierwsza faza orogenezy alpejskiej.
W tym czasie, wzdłuż sudeckiego uskoku brzeżnego rozdzielającego blok sudecki i przedsudecki, zaczęło się wypiętrzanie
Sudetów. Na skutek ruchów górotwórczych w okresie od ok.
Widok ze szczytu Kalenicy na Kotlinę Dzierżoniowską, w tle Ślęża
fot. Roman Kowalski
17
Mapa hipsometryczna Parku Krajobrazowego Gór Sowich (wyk. Urszula Krajewska)
18
Część ogólna
23 mln do 1,8 mln lat temu blok sudecki wraz z Górami Sowimi podniósł się o 200 do 600 m, natomiast blok przedsudecki
jedynie o ok. 100 m. Towarzyszyła temu silna aktywność wulkaniczna. Spływające z wypiętrzonego górotworu rzeki zaczęły
tworzyć swoje doliny. Około 1,8 mln lat temu klimat zaczął
stopniowo się oziębiać. W efekcie w okresie od 615 tys. do 180
tys. lat temu o wschodnią krawędź Gór Sowich dwukrotnie
oparł się lądolód – w trakcie zlodowacenia południowopolskiego oraz zlodowacenia środkowopolskiego. Szczyty nie
zostały pokryte lądolodem, jednak ulegały procesowi wietrzenia mrozowego, czego efektem były rumowiska skalne. Na
skutek ocieplenia lądolód zaczął się stopniowo wycofywać,
zostawiając po sobie piaszczysto-gliniaste osady. Ostatecznie
rzeźba terenu, jaką dziś możemy zaobserwować kształtowała
się do ok. 130 tys. lat temu – wtedy po ustąpieniu lądolodu
Sudety podniosły się dzięki ruchom izostatycznym o ok. 40 m.
W ten sposób ukształtował się główny grzbiet Gór Sowich, w
obrębie Parku rozpoczynający się Małą Sową (972 m n.p.m.),
która przechodzi w największą kulminację tej części Sudetów –
Wielką Sowę (1015 m n.p.m.), oddzieloną od kolejnych wzniesień przełęczą Kozie Siodło (887 m n.p.m.). Następnie grzbiet
główny stopniowo opada w kierunku południowo-wschodnim,
gdzie leżą niższe szczyty: Kozia Równia (930 m n.p.m.) oddzielona Przełęczą Jugowską (805 m n.p.m.) od Rymarza (913
m n.p.m.), dalej Słoneczna (949 m n.p.m.), Kalenica (964 m
n.p.m.), Popielak (856 m n.p.m.), dochodząc do Przełęczy
Woliborskiej (711 m n.p.m.). Cechą charakterystyczną tych gór
jest płaski grzbiet szczytów z wyraźnie zaznaczoną asymetrią
stoków. Zbocza południowo-zachodnie schodzą kilkoma dość
łagodnymi stopniami do Obniżenia Noworudzkiego. Natomiast
zbocza północno-wschodnie są dużo bardziej strome. Wokół
głównego grzbietu ukształtowało się wiele innych wzniesień,
zarówno na południe m.in. Grabina (946 m n.p.m.), jak i na
północ od głównego grzbietu m.in. Żebrak (716 m n.p.m),
Wrona (673 m n.p.m.). Mniejsza, zachodnia część Parku obejmuje Masyw Włodarza, w skład którego wchodzą Jedlińska
Kopa (744 m n.p.m.), Przełęcz Marcowa (715 m n.p.m.), Włodarz (811 m n.p.m.), Jaworek (781 m n.p.m.), Moszna (771 m
19
n.p.m.) oraz Osówka (716 m n.p.m.). Obszar Parku porozcinany jest głębokimi dolinami potoków m.in. Srebrnej Wody,
Czarnego Potoku, Jugowskiego Potoku, Woliborki, Bielawicy,
Pieszyckiego Potoku czy Kamionki – będących różnego rzędu
dopływami Bystrzycy, okalającej Park od zachodu.
Charakter krajobrazu, czyli swoisty i wyrazisty układ elementów, który sprawia, że dany krajobraz jest odmienny od
pozostałych, na terenie Parku i okolic wynika ze szczególnej
kombinacji cech przyrody nieożywionej i ożywionej, takich jak
budowa geologiczna, rzeźba terenu, gleby, szata roślinna oraz
cech antropogenicznych takich jak układ sieci osadniczej, zabudowy i użytkowania ziemi. Znaczne zróżnicowanie krajobrazu związane jest przede wszystkim z rzeźbą terenu. Granica
gór od strony północno-wschodniej jest wyraźnie widoczna
w krajobrazie. Wyłania się nad Kotlinę Dzierżoniowską
i Wzgórza Bielawskie, wzdłuż sudeckiego uskoku brzeżnego,
stromymi zboczami o przewyższeniu 400 – 500 m, przeciętymi
trzema przejezdnymi przełęczami: Walimską, Jugowską i Woliborską. Dzielą one pasmo Gór Sowich na kilka części zbliżonych pod względem rzeźby partii szczytowych – ze słabo wyróżniającymi się kulminacjami, porozcinanymi głębokimi doli-
Masyw Wielkiej Sowy ze szczytu ratusza w Świdnicy
fot. Roman Kowalski
20
Część ogólna
nami potoków. Wzniesienia pokryte są głównie lasami z przewagą świerka pospolitego oraz buka pospolitego, zarówno
w formie monokultur jak i w postaci mieszanej, co wyraźnie
kontrastuje z wykorzystywanymi rolniczo płaskimi terenami po
stronie północno-wschodniej, urozmaiconymi zadrzewieniami
śródpolnymi. W dolinach cieków, na skrajach lasów, dróg
leśnych oraz wokół Parku występują zbiorowiska łąkowe z
zadrzewieniami oraz sady owocowe. Na tym tle ukształtował
się układ osadniczy o zabudowie ciągnącej się wzdłuż dróg lub
umiejscowionej na łagodnych zboczach po stronie południowozachodniej. Jednak w granicach Parku znajdują się tylko pojedyncze zabudowania, związane głównie z obsługą ruchu turystycznego. Wszystkie okoliczne miejscowości mają bogatą
historię związaną z dość wczesnym przybyciem w ten rejon
osadników. Oprócz tych elementów na charakter krajobrazu
wpływają małoobszarowe elementy przyrodnicze i kulturowe,
które przy określonym zagęszczeniu mogą znacząco podwyższać wartość krajobrazu. Do grupy tych elementów należy
zaliczyć przede wszystkim liczne w Górach Sowich grupy
gnejsowych skał, z których najbardziej interesujące są Lisie
Skały nad Sokolcem, Kamień Gwarków na stoku Małej Sowy,
Niedźwiedzia Skała na Koziej Równi, Słoneczne Skałki na
Kalenicy oraz Diamentowe Skałki na Lirniku (pomnik przyrody). Efektowny jest także zlepieńcowy mur skalny Siedem
Sówek nad Kamionkami z otworami powstałymi prawdopodobnie na skutek rozkładu pni drzew.
O wyjątkowości krajobrazu centralnej części Gór Sowich
decyduje jednak nie tylko rzeźba terenu czy wartości przyrodnicze, ale także malownicze widoki, jakie możemy oglądać
z różnych punktów na terenie Parku. Znaczne wyniesienie
ponad otaczający teren oraz wieże widokowe na Wielkiej Sowie i Kalenicy pozwalają podziwiać z jednej strony rozległy
płaski obszar na północny wschód od Parku, z panoramami
Dzierżoniowa, Świdnicy, Bielawy oraz Masywem Ślęży
i Wzgórzami Kiełczyńskimi, a z drugiej strony rozległą panoramę całych Sudetów z Masywem Śnieżnika i Karkonoszami
ze Śnieżką. Przy dobrej widoczności można także dostrzec na
horyzoncie Wrocław.
21
Klimat
Według regionalizacji klimatycznej Wosia3 teren Parku
znajduje się w regionie wałbrzyskim obejmującym, oprócz Gór
Sowich, także Góry Wałbrzyskie i Kamienne. Klimat opisywanego obszaru należy do strefy klimatu przejściowego, gdzie
ścierają się masy powietrza polarno-morskiego znad Oceanu
Atlantyckiego i polarno-kontynentalnego znad Rosji i Bałkanów, z przewagą wpływów oceanicznych. Efektem tego są
częste przejścia frontów atmosferycznych i zmienność pogody.
Można tu wyróżnić trzy piętra związane z wysokością nad
poziomem morza: umiarkowanie ciepłe (400-550 m n.p.m.),
umiarkowanie chłodne (550-800 m n.p.m.) oraz chłodne (powyżej 800 m n.p.m.). Średnia roczna temperatura waha się od
7,5 ºC przy granicach Parku do 3,8 ºC na szczycie Wielkiej
Sowy. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec z temperaturą
od 12,2 ºC do 16,5 ºC, a najzimniejszym styczeń z temperaturą
od -1,7 ºC do -4,1 ºC. Różnice mikroklimatyczne są widoczne,
jeżeli weźmiemy pod uwagę wystawę stoku. Tereny znajdujące się na północnych stokach są mniej oświetlone, przez co
średnia temperatura jest mniejsza w porównaniu ze stokami
o innej ekspozycji. Najcieplejsze są stoki o wystawie południowej i zachodniej. Ze względu na położenie Gór Sowich,
stanowiących naturalną przeszkodę dla przemieszczających się
frontów atmosferycznych opady są tu wyższe niż na sąsiadujących terenach. Rosną wraz z wysokością średnio o 60 mm na
każde 100 m i zamykają się w przedziale od ok. 700 mm do
1000-1100 mm w partach szczytowych. Najwięcej opadów
występuje w okresie od czerwca do sierpnia, a najmniej od
stycznia do lutego. Należy przy tym zaznaczyć, że podane
najwyższe wartości temperatury i opadów wynikają z interpolacji danych z okolic Parku, gdyż w partiach szczytowych Gór
Sowich brakuje stacji meteorologicznych. Pokrywa śnieżna
zalega średnio ok. 60-70 dni przy granicach Parku, a w partiach szczytowych czas zalegania wydłuża się nawet do 130
dni. Długość okresu wegetacyjnego jest także zróżnicowana
3
Woś A. Klimat Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999
22
Część ogólna
w zależności od wysokości – ok. 210 dni u podnóża gór do ok.
170 dni na szczytach najwyższych wzniesień.
Na terenie Parku dominują wiatry północno-zachodnie, o
największym nasileniu w październiku i listopadzie oraz
w okresie wiosennym. Jest to związane z występowaniem
wiatrów fenowych.
Fen – ciepły i suchy wiatr lokalny wiejący z gór w doliny,
powstający na skutek różnic ciśnienia atmosferycznego po
obu stronach naturalnej bariery, jaką stanowią góry. Różnica ta jest powodem ruchu powietrza, które napotykając
przeszkodę unosi się i ochładza ok. 0,6 ºC na każde 100
m. W trakcie unoszenia następuje kondensacja pary wodnej, przez co po tej stronie góry tworzą się chmury i
zwiększona jest ilość opadów. W ten sposób powietrze
osusza się i przekraczając szczyt gór spada ku dolinom. W
trakcie opadania ogrzewa się ok. 1 ºC na każde 100 m i
powoduje wzrost temperatury po stronie zawietrznej. Fen
nazywany jest w Tatrach wiatrem halnym.
Wody powierzchniowe
Obszar Parku Krajobrazowego Gór Sowich położony jest
w całości w dorzeczu Odry, w obrębie zlewni jej lewobrzeżnych dopływów – Bystrzycy oraz Nysy Kłodzkiej. Bezpośrednio do Bystrzycy uchodzą potoki mające swój początek
w północno-zachodniej części Parku m.in. Kłobia, Marcowy
Potok czy Jaworzynka. Głównym prawobrzeżnym dopływem
Bystrzycy jest Piława, do której wpadają cieki wypływające
z północnych i wschodnich stoków wzniesień w granicach
Parku. Są to m.in. Kłomnica, Pieszycki Potok i Bielawica.
Zachodnią część Parku odwadniają potoki uchodzące do
Włodzicy – dopływu Ścinawki, która uchodzi bezpośrednio do
Nysy Kłodzkiej. Do zlewni tej rzeki należy także Budzówka,
do której wpadają cieki mające swój początek w południowowschodniej część Parku m.in. Jadkowa. Cieki wypływające
z Gór Sowich mają charakter potoków górskich o głębokich
dolinach i stromych zboczach.
23
Największym ciekiem analizowanego obszaru jest Bystrzyca
okalająca Park od północnego
zachodu. Przez Góry Sowie przebiega jej górna część na odcinku
26 kilometrów, jednak w całości
pozostaje ona poza granicami
Parku. Jej nazwa wywodzi się od
słowiańskiego słowa „bystry”,
które charakteryzuje jej górny
odcinek. Do dziś dyskusyjna jest
lokalizacja źródła rzeki – starsze
pozycje literaturowe podają, że
znajduje się ono w Głuszycy Górnej, nowsze, że początek stanowi
Rzeka Bystrzyca w Głuszycy
potok wypływający ze stoku Leszfot. Piotr Krajewski
czyńca w Górach Suchych. Gdyby
pod uwagę wziąć długość potoku źródliskowego to początek
będzie znajdował się nad Sierpnicami w Górach Sowich.
Budowa geologiczna i nieprzepuszczalność skał budujących Góry Sowie sprawiały, że poziom wody w Bystrzycy w
Jezioro Bystrzyckie
24
Część ogólna
trakcie letnich obfitych opadów często szybko się podnosił i
był przyczyną powodzi. Dlatego na początku XX w. projektant
Karl Engelberdt przystąpił wraz z firmą budowlaną „Guido
Simon” do tworzenia na Bystrzycy kamiennej zapory wodnej
zlokalizowanej na granicy Lubachowa i Zagórza Śląskiego,
opisywanej szczegółowo także w niniejszej monografii. Utworzyła ona zalew w miejscu wysiedlonej wcześniej osady Śląska
Dolina (Schlesier Tall), zwany Jeziorem Bystrzyckim, o powierzchni 51 ha, pojemności 8 mln m3 wody i długości wzdłuż
rzeki 3,1 km. Aktualna pojemność zbiornika jest prawdopodobnie mniejsza o ok. 1 mln m3, ze względu na osady odkładające się na dnie zbiornika, systematycznie nanoszone przez
Bystrzycę. Oprócz tego niewielkie zbiorniki utworzono na
Marcowym Potoku w Głuszycy, w Jugowie i Rościszowie, a
także Zbiornik Sudety, położony przy wschodniej granicy
Parku w okolicy Bielawy. Lokalną atrakcją turystyczną są
także niewielkie kaskady osiągające wysokość 1-2 m. Najbardziej atrakcyjne w czasie wysokiego poziomu wód są niewielkie wodospady znajdujące się na Kamionce w Kamionkach, na
Kłomnicy powyżej Rościszowa oraz w górnym biegu Jugowskiego Potoku.
Lasy, zbiorowiska łąkowe
W odróżnieniu od ciekawej budowy geologicznej i
rzeźby terenu zbiorowiska
leśne i nieleśne na obszarze
Parku nie odznaczają się
wysoką wartością. Obecnie
obszar porośnięty jest lasami,
a ich skład gatunkowy wykształcił się przede wszystkim w wyniku działalności
Sztuczne lasy świerkowe w granicach Parku
człowieka. Jeszcze kilkaset
fot. Leszek Mazur
lat temu niższe partie Gór
Sowich porastała puszcza bukowo-jaworowa z domieszką
jodły i świerka, zajmująca ówcześnie większą część Sudetów.
25
Na skutek wyrębu związanego początkowo z rozwojem osadnictwa oraz rolnictwa (do XV w.), a następnie pozyskiwaniem
drewna dla potrzeb górnictwa, hutnictwa i włókiennictwa w
XVIII-XIX w. zniszczono znaczne powierzchnie lasów. Aby
zapewnić dostateczną ilość drewna w miejscach ubytków w
pierwotnym drzewostanie wprowadzano szybko rosnące świerki pospolite (Picea abies) z nasion sprowadzanych z terenów
nizinnych Europy Zachodniej. Rzadziej wprowadzano także
inne gatunki obce jak daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii)
i sosna wejmutka (Pinus strobus). Nasadzenia świerka kontynuowano jeszcze po II wojnie światowej. Na skutek tych działań w drzewostanie Parku przeważają sztuczne monokultury
świerkowe. Zajmują one większą część Gór Sowich w piętrze
regla dolnego od wysokości ok. 600 m n.p.m. do ok. 1000 m
n.p.m. Charakteryzują się one ubogim podszytem i runem,
gdzie występują m.in. jarząb pospolity (Sorbus aucuparia),
borówka czarna (Vaccinium myrtillus) i śmiałek pogięty (Deschampsia flexuosa).
Na kwaśnych glebach,
ubogich w składniki odżywcze, wykształconych głównie
na skałach gnejsowych stoki
są porośnięte kwaśną buczyną
górską (Luzulo nemorosaeFagetum). Jest to las z przewagą buka pospolitego (Fagus sylvatica) z ubogą liczbą
gatunków w dolnym piętrze
lasu, które tworzą głównie
samosiewy buka, jarząb poKwaśna buczyna górska
fot. Roman Kowalski
spolity (Sorbus aucuparia)
oraz leśne gatunki kwasolubne. Kwaśna buczyna górska stanowi najczęściej występujący
zespół lasów liściastych w granicach Parku o łącznej powierzchni ponad 1230 ha. Największe skupiska znajdują się w
Masywie Włodarza oraz we wschodniej i północno-wschodniej
części Parku. Najstarsze okazy buka na stromych stokach mają
120-150 lat.
26
Część ogólna
W miejscach występowania bardziej żyznej gleby bogatszej
w składniki pokarmowe wykształciła się żyzna buczyna górska
(Dentario glandulosae-Fagenion). W drzewostanie tego zbiorowiska również dominuje buk pospolity (Fagus sylvatica),
podszyt jest słabo wykształcony, natomiast runo jest o wiele
bogatsze pod względem liczby gatunków niż w kwaśnej buczynie górskiej, z dużym udziałem gatunków siedlisk żyznych
z klasy Querco-Fagetea jak marzanka wonna (Gallium odoratum), szczyr trwały (Mercurialis perennis), gajowiec żółty
(Galeobdolon luteum) czy kostrzewa leśna (Festuca altissima).
Żyzna buczyna górska
Żyzna buczyna górska
fot. Leszek Mazur
Żyzna buczyna górska zajmuje w granicach Parku powierzchnię ponad 440 ha na wschodnich i północnowschodnich stokach gór.
Niżej położone tereny pogórza (poniżej 600 m n.p.m.) zostały zajęte głównie przez tereny rolnicze. Na niewielkich
fragmentach w strefach źródliskowych i dolinach cieków piętra
pogórza wykształciły się lasy łęgowe, głównie w postaci jesionowego łęgu podgórskiego (Carici remotae-Fraxinetum). Dominującym gatunkiem w drzewostanie jest tu jesion wyniosły
(Fraxinus excelsior) z domieszką olszy czarnej (Alnus glutino27
sa) i szarej (Alnus incana), natomiast w runie masowo występuje czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum) oraz śnieżyca wiosenna (Leucojum vernum). Zbiorowisko to zajmuje łącznie
powierzchnię prawie 35 ha w różnych częściach Parku – większe powierzchnie występują w okolicy Jodłownika, Kamionek
i Jedliny-Zdrój przy granicy Parku. Na niewielkim obszarze
(ok. 1,5 ha) rozwija się również kwaśna dąbrowa śródlądowa
(Luzulo luzuloidis-Quercetum).
Wyżej położone tereny –
szczyt Wielkiej Sowy (powyżej 1000 m n.p.m.) tworzą
piętro regla górnego porośnięte
acidofilnym borem górnoreglowym (Calamagrostio villosae-Piceetum).
Drzewostan
tworzy świerk pospolity (Picea
abies) z domieszką brzóz i
jarzębin. W runie występują
charakterystyczne dla tego
Bór świerkowy na szczycie Wielkiej
typu lasu gatunki m.in. trzcinSowy
nik owłosiony (Calamagrostis
fot. Roman Kowalski
villosa), borówka czarna (Vaccinium myrtillus) i śmiałek darniowy (Deschampsia caespitosa). Fragment północno-zachodniego stoku Wielkiej Sowy
porasta wprowadzona przez człowieka ok. 100 lat temu kosodrzewina.
Literatura wskazuje także występowanie na terenie Parku
jaworzyny na stromych stokach lub zboczach (Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani), a w najniższych partiach gór grądu
środkowo-europejskiego (Galio-Carpinetum), jednak inwentaryzacja przyrodnicza przeprowadzona w ramach prac nad planem ochrony nie wykazuje ich występowania w granicach
Parku.
Oprócz siedlisk leśnych na niewielkich obszarach w granicach Parku wykształciły się wartościowe siedliska nieleśne:
 ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) – na terenie Parku wystę28
Część ogólna




pują razem z lasami łęgowymi jako wąskie płaty zespołu
lepiężnika białego (Petasitetum albii) wzdłuż cieków;
nizinne i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie
(Arrhenatherion elatioris) – obejmują półnaturalne łąki
wykształcone na skutek wykarczowania lasów i stałego, regularnego koszenia, których skład gatunkowy kształtuje się
bez podsiewania przez człowieka. Na terenie Parku zajmują
tereny o powierzchni ok. 50 ha przy granicy Parku w pobliżu miejscowości Głuszyca, Jodłownik i Walim oraz kilka
polan śródleśnych;
górskie łąki konietlicowe (Polygono-Trisetion) – antropogeniczne zbiorowiska świeżych łąk kośnych lub użytkowanych jako pastwiska, wykształcone na polanach na powierzchni niewiele ponad
10 ha w południowozachodniej części Parku.
Dominują w nich gatunki
traw: konietlica (Trisetum)
i kostrzewa czerwona (Festuca rubra);
torfowiska przejściowe i
trzęsawiska (ScheuchzerioCaricetea nigrae) – wykazują cechy pośrednie poTorfowisko na zboczu Wielkiej Sowy
między typowymi torfowifot. Roman Kowalski
skami wysokimi a niskimi.
Występują w szczytowej
części Wielkiej Sowy na
powierzchni 2,8 ha; zasilane są zarówno przez wody
opadowe, jak również wody podpowierzchniowe;
ściany skalne i urwiska
krzemianowe z roślinnością pionierską (Androsacetalia vandellii) – zbiorowisko powstające na teŚciany skalne w okolicy Kamionek
29
renie Parku w miejscach silnie zacienionych, na podłożu
skalnym, zajęte głównie przez zespół paprotki pospolitej i
rokietu cyprysowatego (Hypno-Polypodietum). W dwóch
miejscach – na skałach serpentynitowych w okolicy Przygórza oraz Kamionek (przy granicy Parku) – wykształcił się
niezwykle rzadki zespół zanokcicy klinowatej (Asplenietum
cuneifolii). Znajdują się tam stanowiska chronionych gatunków roślin – zanokcicy klinowatej (Asplenietum cuneifolium) i zanokcicy serpentynowej (Asplenietum adulterinum), a w pobliżu Kamionek także największa w Polsce
populacja zanokcicy ciemnej (Asplenietum adiantumnigrum).
Rośliny, grzyby, mszaki i porosty
Świat roślin, grzybów, mszaków i porostów na terenie Parku został dobrze poznany. Na wielu siedliskach występuje
sporo wartościowych gatunków, w tym gatunki rzadkie i chronione. Ostatnie badania przeprowadzone w 2010 r. w ramach
prac nad planem ochrony wykazały występowanie na terenie
Parku 460 gatunków roślin naczyniowych. Wśród nich wyróżniono 32 gatunki objęte ochroną gatunkową, w tym 21 objętych ochroną ścisłą i 11 ochroną częściową, występujące łącznie na 296 stanowiskach. Najczęściej spotykane rośliny ściśle
chronione to wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum) występujący na 29 stanowiskach, śnieżyca wiosenna (Leucoium
vernum) – 26 stanowisk, lilia złotogłów (Lilium martagon) –
26 stanowisk, dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis) – 13
stanowisk. Spośród roślin częściowo chronionych najczęściej
spotykany jest kopytnik pospolity (Asarum europaeum) i czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum).
Wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum L.) – krzew
należący do rodziny wawrzynkowatych. Występuje w całej Europie, w zachodniej Syberii, na Ałtaju i Kaukazie,
także w Azji Mniejszej, również w całej Polsce, ale jest
rośliną rzadką. Dorasta do 1 m wysokości. Liście ma skrętoległe, zaostrzone, na krótkim ogonku, 4-8 cm długości,
gęsto skupione na szczytach gałązek. Na zimę opadają,
30
Część ogólna
przy roztarciu przyjemnie pachną. Kwiaty są drobne, niepozorne, różowe, pojawiają się przed wypuszczeniem
liści, na przedwiośniu, od lutego do kwietnia, najczęściej w
marcu i na początku kwietnia.
Nasiona wawrzynka rozsiewane są przez ptaki (ornitochoria). Cała roślina jest bardzo
silnie trująca. Zjedzenie 10-12
dojrzałych owoców może spowodować śmierć dorosłego
człowieka, dla dziecka nawet
1-2 owoce mogą być śmiertelne. Owoce i liście zawierają
dwa trujące składniki: glikozyd
dafninę i mezereinę. Pierwszymi objawami zatrucia jest
pieczenie i drętwienie ust, puchWawrzynek wilczełyko
nięcie warg, krtani i twarzy, ślifot. Leszek Mazur
notok, chrypka oraz trudności w
połykaniu. Później pojawiają się silne bóle brzucha i głowy, odurzenie, skurcze, wymioty i krwawe biegunki.
Śmierć występuje wskutek zatrzymania krążenia. Wawrzynek wilczełyko objęty jest w Polsce ochroną gatunkową.
Śnieżyca wiosenna (Leucojum vernum L.) – bylina
należąca do rodziny amarylkowatych występująca na stanowiskach naturalnych głównie w Sudetach, Karpatach, a
szczególnie licznie w Bieszczadach na wysokościach powyżej 500 m n.p.m. Poza terenami górskimi jest spotykana na Nizinie Śląskiej oraz w
Śnieżyca wiosenna
Wielkopolsce. Nazwa rośliny
fot. Roman Kowalski
pochodzi od greckich słów leucon ich oznaczających białego fiołka. Można ją spotkać
w lasach łęgowych oraz na wilgotnych łąkach, przeważnie
w dużych populacjach. Śnieżyca wiosenna jest jedną z
31
najwcześniej kwitnących roślin. Nawet już w lutym spod
śniegu wschodzą białe dzwonkowate, zwisające kwiaty
umieszczone na szczycie łodygi o wysokości do 30 cm.
Zapylane są głównie przez pszczoły. Rozmnaża się wegetatywnie, przez cebulki oraz przez nasiona roznoszone
przez mrówki. Cała roślina jest lekko trująca. Zawarte w
niej alkaloidy – galantamina i leukoina – mogą być przyczyną mdłości, wymiotów i zaburzeń pracy serca. Gatunek
ten jest objęty w Polsce ochroną ścisłą. Głównym zagrożeniem jest masowe zrywanie oraz niszczenie jej podstawowego siedliska – lasów łęgowych.
Do gatunków szczególnie wartościowych i najrzadziej występujących na terenie Parku należy zaliczyć zanokcicę klinowatą (Asplenium cuneifolium), zanokcicę serpentynową
(Asplenium adulterinum), zanokcicę ciemną (Asplenium adiantum-nigrum), podrzenia żebrowca (Blechnum spirant), dwa
gatunki storczyków – storczyka Fuchsa (Dactylorhiza fuchsii)
i storczyka plamistego (Dactylorhiza maculata), podkolana
zielonawego (Platanthera chlorantha), kruszczyka szerokolistnego (Epipactis helleborine) i goryczuszkę orzęsioną (Gentianella ciliata).
Storczyk Fuchsa
Fot. W. Zawadzki
Storczyk Fuchsa (Dactylorhiza fuchsii) – występująca na
terenie całego kraju, ale dość
rzadko bylina należąca do
rodziny
storczykowatych.
Umieszczona jest w Polskiej
Czerwonej Księdze roślin i
grzybów Polski jako jeden z
gatunków narażonych na wyginięcie. Najczęściej rośnie na
wilgotnych i żyznych podłożach w lasach olszowych, na
brzegach wód, podmokłych
łąkach i torfowiskach, a czasem spotykany jest także na
skrajach łąk przy granicy z
lasem. W dobrych warunkach
32
Część ogólna
dorasta do 70 cm. Liście ma podłużne, lancetowate, pokryte plamkami, osadzone na pędzie skrętolegle. Kwiaty
mają barwę od bladoróżowej przez czerwoną do ciemnofioletowej i zebrane są w kłosy. Warżka – jeden z listków
wewnętrznych okwiatu u storczykowatych wyróżniający
się z reguły odmiennym kształtem – posiada zmienny
wzór z punktów i linii. Kwitnie od kwietnia do czerwca.
Jako jeden z nielicznych storczyków produkuje nektar.
Owoce zebrane w torebki rozsiewane są przez wiatr.
Obszar Parku Krajobrazowego Gór Sowich jest także bogaty pod względem ilości występujących tu grzybów. Łącznie
zaobserwowano występowanie 133 gatunków, w tym 124
z nich stanowią podstawczaki, a 9 to przedstawiciele wątrobowców. Najliczniej reprezentowane – 86 taksonów – są grzyby pobierające energię z martwych szczątków organicznych,
rozkładając je do związków prostych, czyli grzyby saprotroficzne. Mniejsza jest liczba gatunków grzybów mikoryzowych
– 38 taksonów – współżyjących z roślinami na zasadzie wzajemnych korzyści. Natomiast do grzybów patogenicznych,
czyli chorobotwórczych zaliczyć można 10 taksonów.
Do najbardziej wartościowych należą 4 gatunki grzybów objęte ochroną ścisłą –
borowik korzeniasty (Boletus
radicans), maślak dęty (Suillus
cavipes), lakownica lśniąca
(Ganoderma lucidum) oraz
jodłownica górska (Bondarzewia montana). Ponadto 9 gatunków grzybów występujących na terenie Parku umieszBorowik korzeniasty
czono na „Czerwonej liście
fot. H. Krisp, arch. Wikimedia commmons
grzybów
wielkoowocnikowych w Polsce” jako gatunki ze statusem rzadkie i narażone.
Na obszarze Parku inwentaryzacja wykazała występowanie
114 gatunków porostów, co w porównaniu z innymi terenami
górskimi stanowi niewielką ilość. Jest to wynikiem braku na
33
terenie Parku najbogatszych w porosty, starych naturalnych
drzewostanów mieszanych. Odnotowano 50 gatunków epifitów rosnących na korze drzew, 38 epilitów występujących na
skałach, 8 gatunków epigeicznych – na skałach, 2 epiksylity –
rosnące na drewnie oraz 16 gatunków występujących na różnych podłożach. Jest wśród nich 16 gatunków objętych ochroną prawną oraz 18 gatunków wpisanych na Czerwoną listę
porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce.
Mszaki na terenie Parku są reprezentowane przez 127 gatunków. Większość z nich to mchy – 105 gatunków, pozostałe
to wątrobowce. Wśród nich jest 6 gatunków zagrożonych na
terenie Polski. Ścisłą ochroną gatunkową objęte jest 9 gatunków, a ochroną częściową 14
gatunków. Rozwijają się one na
różnych podłożach związanych
ze zbiorowiskami potokowymi,
a także z torfowiskami na zboczu Wielkiej Sowy oraz wolnostojącymi drzewami liściastymi
w partiach szczytowych Gór
Sowich. Do najcenniejszych i
najrzadszych gatunków mchów
występujących na terenie Parku
należy zaliczyć szurpka żółtoczepcowego
(Orthotrichum
stramineum)
oraz
nastroszka
Nastroszek Brucha
Brucha (Ulota bruchii).
fot. arch. DZPK
Zwierzęta
Obszar Parku należy do słabo poznanych pod względem
obecności fauny, ze względu na brak szczegółowych inwentaryzacji i badań na tym terenie. Przeważająca jednolita roślinność monokultur świerkowych pozwala twierdzić, że teren
Parku jest obszarem dość ubogim pod względem ilości występujących tu gatunków fauny.
Spośród bezkręgowców najlepiej poznane zostały ślimaki.
Dotychczasowe badania stwierdzają prawdopodobne wystę34
Część ogólna
powanie 71 gatunków, co stanowi 31% wszystkich gatunków
występujących na obszarze całego kraju. Dominują ślimaki
lądowe. Pośród nich jest 9 gatunków znajdujących się na krajowej czerwonej liście gatunków ginących i zagrożonych oraz
1 gatunek objęty ochroną ścisłą. Świat pająków reprezentowany jest jedynie przez 8 gatunków z 457 stwierdzonych na obszarze całych Sudetów. Wśród owadów dobrze rozpoznany
jest jedynie rząd motyli. Plan ochrony odnotowuje na terenie
Parku 244 gatunki motyli, co jednak nie stanowi pełnej listy
gatunków zasiedlających ten teren, ze względu na krótki okres
inwentaryzacji. Wśród wymienianych gatunków 6 znajduje się
na Czerwonej liście zwierząt
ginących i zagrożonych w
Polsce, natomiast 2 z nich są
objęte ochroną ścisłą w Polsce
– czerwończyk nieparek (Lycaena dispar) oraz modraszek
nausitous (Maculinea nausithous). Dodatkowo są chronione na mocy Konwencji
Berneńskiej jako gatunki bardzo zagrożone i ściśle chroCzerwończyk nieparek
nione oraz wymieniane są w
fot. Traper Bemowski, arch. Wikimedia
Dyrektywie Siedliskowej Unii
commons
Europejskiej jako gatunki,
których utrzymanie wymaga
ochrony właściwych im siedlisk i wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony. Należy podkreślić, że stwierdzono
także występowanie dwóch
gatunków do tej pory nie spotykanych na terenie Dolnego
Śląska: Oecophora bractella,
gatunku z rodziny płożkowaDąbrówka melagona
fot. Dumi, arch. Wikimedia commons
tych oraz dąbrowki melagona
Drymonia obliterata, należącej
do rodziny garbatkowatych.
35
Modraszek
nausitous
(Maculinea
nausithous,
Phengaris nausithous) –
gatunek motyla zasiedlający
wilgotne łąki trzęślicowe
oraz torfowiska, rzadziej
łąki świeże oraz górskie łąki
konietlicowe. O zasiedleniu
danego stanowiska decyduje
obecność jedynej rośliny
pokarmowej dla larw motyla
– krwiściągu lekarskiego
Modraszek nausitous
oraz gatunku mrówek z
fot. Waldemar Bena
rodzaju wścieklic. Występuje w środkowej i południowej Europie, w Polsce zasiedla
południową część kraju. Górna powierzchnia skrzydeł u
samców jest ciemnoniebieska, a u samic czarnobrunatna.
Spodnia strona skrzydeł u obu płci ma barwę brunatną
oraz czarne plamki z białą obwiednią. Niezwykle ciekawy
jest cykl rozwojowy tego gatunku. Jaja składane są na dojrzałych kwiatostanach krwiściągu lekarskiego w pobliżu
gniazda mrówek – wścieklic. Gąsienica po 2-3 tygodniach
spada na ziemię i oczekuje na odnalezienie przez mrówki,
wabiąc je zapachem. Mrówki transportują ją do wnętrza
mrowiska, gdzie odżywia się ich larwami i jajami oraz jest
częściowo dokarmiana przez robotnice pokarmem spoza
mrowiska. Po przezimowaniu w mrowisku przepoczwarza
się i opuszcza je latem jako dorosły motyl. Żyje przez ok.
3 doby. Jest gatunkiem chronionym w Europie i w Polsce.
Pozostałe rzędy w gromadzie owadów albo nie były do tej
pory obiektem badań, albo były inwentaryzowane w niewielkim stopniu podczas prac nad wykonaniem planu ochrony
Parku jak np. chrząszcze. Stwierdzono występowanie 9 gatunków z rodziny biegaczowatych objętych ochroną ścisłą, w tym
biegacza pomarszczonego (Carabus intricatus), który jest
wymieniany na krajowej czerwonej liście gatunków ginących i
zagrożonych.
O wiele bogatszy jest materiał inwentaryzacyjny dotyczący
kręgowców. Ichtiofauna jest reprezentowana jedynie przez 8
gatunków. Najliczniejszym z nich jest pstrąg potokowy (Salmo
36
Część ogólna
trutta trutta m. fario). Mała powierzchnia zajmowana przez
środowiska wodne i mokradła sprawia, że na obszarze Parku
jest także niewielka liczba gatunków płazów. Zaobserwowano
występowanie 5 gatunków, wszystkich objętych ochroną ścisłą
oraz chronionych na mocy Konwencji Berneńskiej. Najliczniejsza jest żaba trawna (Rana temporaria), a najrzadziej występują traszka zwyczajna (Lissotriton vulgaris) oraz salamandra plamista (Salamandra salamandra).
Konwencja Berneńska – konwencja o ochronie dzikiej
fauny i flory europejskiej oraz ich siedlisk, przyjęta w
1979 r. w Bernie (Szwajcaria), ratyfikowana przez Polskę
w 1996 r. Głównym celem konwencji jest uregulowanie
kwestii współdziałania oraz wzajemnego wspierania krajów Europy w zakresie ochrony zagrożonych gatunków
fauny i flory oraz ich siedlisk. Do chwili obecnej ratyfikowało ją 50 stron, w tym poszczególne kraje członkowskie Unii Europejskiej, Rosja, Białoruś i cztery państwa
afrykańskie. Konwencja zawiera 3 załączniki. Pierwszy z
nich wymienia gatunki roślin, które powinny być ściśle
chronione i względem, których Konwencja wymaga
wprowadzenia przez Strony całkowitego zakazu umyślnego zbierania, zrywania, ścinania i wyrywania. Drugi załącznik zawiera gatunki zwierząt, które powinny być ściśle
chronione oraz zakazy, jakie powinny być wprowadzone
względem wymienionych gatunków. Natomiast załącznik
trzeci zawiera wykaz gatunków zwierząt, których eksploatacja powinna być regulowana tak, aby populacje tych
gatunków były utrzymane na odpowiednim poziomie.
Inwentaryzacja wykazała także występowanie 5 gatunków
gadów, również objętych ochroną ścisłą i chronionych na podstawie Konwencji Berneńskiej. Obszar Parku Krajobrazowego
Gór Sowich jest częstym miejscem występowania jaszczurki
żyworodnej (Zootoca vivipara) oraz żmii zygzakowatej (Vipera berus). Rzadziej można spotkać zaskrońca (Natrix natrix),
padalca (Anguis fragilis) oraz jaszczurkę zwinkę (Lacerta
agilis).
37
Liczba odnotowanych w granicach Parku gatunków ptaków
jest podobna jak w innych częściach Sudetów. Wśród 94 zaobserwowanych tu gatunków, które stanowią 21% awifauny
Polski. Najczęściej można
spotkać orzechówkę (Nucifraga caryocatactes), zasiedlającego górskie potoki pluszcza
(Cinclus cinclus) oraz coraz
liczniejszego kruka (Corvus
corax). Szczególną uwagę
należy jednak zwrócić na występowanie gatunków chronionych i zagrożonych. Do najbardziej wartościowych i najrzadszych należą puchacz
Bocian czarny
fot. Łukasz Łukasik,
(Bubo bubo), włochatka (Aearch. Wikimedia commons
golius funereus), sóweczka
(Glaucidium passerinum) –
najmniejsza sowa występująca w Europie oraz bocian czarny
(Ciconia nigra). Wszystkie wymienione wyżej zagrożone
gatunki ptaków objęte są ścisłą ochroną gatunkową i wymagają podjęcia działań ochrony czynnej. Wymieniane są także w
załącznikach do Dyrektywy Ptasiej oraz Konwencji Berneńskiej. Awifaunę Parku reprezentują także puszczyk (Strix aluco), płomykówka (Tyto alba), pójdźka (Athene noctua), sokół
wędrowny (Falco peregrinus), kobuz (Falco subbuteo), krogulec (Accipiter nisus), dzięcioł zielony (Picus viridis) i zielonosiwy (Picus canus), krętogłów (Jynx torquilla) oraz krzyżodziób świerkowy (Loxia curvirostra). Ponadto na terenie Parku
odnotowano występowanie dzięcioła czarnego (Dryocopus
martius) – gatunku kluczowego ze względu na tworzone przez
niego dziuple, które są wykorzystywane przez inne ptaki np.
włochatkę i siniaka oraz ssaki np. popielicę czy różne gatunki
nietoperzy.
Sóweczka (Glaucidium passerinum) – najmniejsza sowa
zamieszkująca stare lasy iglaste i mieszane północnowschodniej Europy i Azji aż po rzekę Amur. W szczegól38
Część ogólna
ności preferuje bory świerkowe i świerkowo-jodłowe. W
Polsce nieliczny gatunek występujący w Sudetach, Borach
Dolnośląskich, Karpatach oraz na terenie Puszczy Białowieskiej. Na terenie, który zasiedla sóweczka muszą licznie występować kryjówki oraz dziuple (najczęściej po
dzięciole czarnym) będące spiżarniami, wysokie drzewa
służące obserwacji oraz polany i śródleśne łąki, gdzie
zdobywa pożywienie. Jej wysokość nie przekracza 20 cm.
Ma okrągłą, spłaszczoną, niewielką główkę, tułów okrągły, z krótkim, brunatnym
ogonem.
Nad
oczami znajdują się
krótkie białe brwi, a na
głowie i grzbiecie ma
białe lub kremowe, gęste
i drobne prążki. Także
ogon jest pokryty jaśniejszym prążkowaniem
i zadarty w charakterystyczny sposób do góry.
Żywi się głównie małymi ptakami (sikory, rudziki, zięby), które potrafi złapać nawet w locie
oraz małymi gryzoniami
jak myszy i norniki. AtaSóweczka
kuje znienacka zwykle z
fot. Adam Kumiszcza, arch.
odległości
kilkuWikimedia commons
kilkunastu metrów, ściga
ofiary tylko na krótkich odcinkach w prostolinijnym locie.
Jak ją złapie zabija zdobycz szponami. W dziupli gromadzi zapasy na zimę, w trakcie której oszczędza energię
siedząc przez całą dobę na gałęzi w osłoniętym miejscu,
od czasu do czasu polując kilkanaście minut. W Polsce gatunek objęty ochroną ścisłą. Liczebność w kraju szacuje
się na 300-400 par.
Pod względem składu gatunkowego gromady ssaków obszar Gór Sowich nie różni się od innych rejonów Sudetów.
Obecnie szacuje się, że teren Parku zasiedlają przedstawiciele
49 gatunków ssaków, z czego 27 jest objętych ścisłą ochroną
39
gatunkową, a 4 ochroną częściową. Odnotowano tu występowanie m.in. chronionych jeża zachodniego (Erinaceus europaeus), rzęsorka mniejszego (Neomys anomalus), kilku gatunków
ryjówek (Sorex sp.), myszy zaroślowej (Apodemus sylvaticus),
popielicy (Glis glis), orzesznicy (Muscardinus avellanarius),
wydry (Lutra lutra), gronostaja (Mustella erminea), łasicy
(Mustella nivalis) oraz kilka pospolitych gatunków łownych
jak jeleń, sarna, dzik, kuna domowa i leśna, borsuk i lis. Dogodne warunki siedliskowe – duża lesistość i liczne obiekty
podziemne w Górach Sowich są przyczyną dużej różnorodności chronionych, także na mocy konwencji międzynarodowych,
przedstawicieli nietoperzy z
rodziny mroczkowatych. Są
wśród nich także gatunki znajdujące się na krajowej czerwonej liście gatunków ginących i
zagrożonych: nocek Bechsteina
(Myotis bechsteinii), nocek
orzęsiony (Myotis emarginatus), mroczek pozłocisty (Eptesicus nilssonii), mroczek posrebrzany (Vespertilio murinus), mopek (Barbastella barJeleń
fot. Luc Viatour
bastellus) oraz inne gatunki
arch. Wikimedia commons
nocków, mroczków i gacków.
Łącznie obszar Parku zasiedla
18 z 25 odnotowanych obecnie
na terenie Polski gatunków
nietoperzy. Największymi ich
zimowiskami są sztolnie kompleksu ‘Riese’ oraz strychy
starych budynków i kościołów.
Jednak najbardziej charakterystycznym ssakiem na terenie Parku jest muflon (Ovis
aries musimon) pierwotnie
Nocek duży
występujący tylko na Korsyce
fot. Irena Foremnik
i Sardynii. Obecnie szacuje się,
40
Część ogólna
że populacja muflonów w Górach Sowich wynosi ok. 600
sztuk, co stanowi ok. 50% wszystkich muflonów występujących na Dolnym Śląsku. W rejon Gór Sowich został sprowadzony na początku XX w. w okolice Bielawy. Stało się to początkiem do zasiedleń w innych partiach Sudetów.
Muflon (Ovis aries musimon) – gatunek ssaka z rzędu
parzystokopytnych. Pierwotnie występował tylko na
Korsyce i Sardynii. Według
niektórych źródeł, reliktowe
populacje zamieszkujące te
wyspy (a także Cypr) są potomkami
udomowionych
muflonów, które były tu
sprowadzone w czasach starożytnych z obszaru pierMuflon
wotnego występowania, rozfot. Beentree, arch. Wikimedia commons
ciągającego się od Azji
Mniejszej po Zatokę Perską i wschodnie granice Iranu. W
XIX w. i na pocz. XX w. muflon został sprowadzony do
wielu innych miejsc Europy, głównie środkowej, oraz na
Półwysep Iberyjski i Krym, a także do USA (Kalifornia,
Texas) i do Ameryki Południowej. Jest najmniejszym
przedstawicielem dzikich owiec – przodkiem owcy domowej. Umaszczenie sierści muflona jest ceglastobrązowe, na grzbiecie ciemniejsze. Głowa, brzuch, wewnętrzna strona nóg i ich dolna część oraz lustro na zadzie
są białe. W zimie sierść ma kolor kasztanowo-brązowy z
czarnym nalotem na grzbiecie. Starsze tryki mają u dołu
szyi czarną grzywę, a na bokach tułowia białą plamę (siodło), która w lecie jest siwa, a w zimie biała. Tryki mają
rogi (ślimy, muszle), które stale rosną u nasady i wyginają
się w kształt półksiężyca, u starszych osobników tworząc
zamknięte koło. Z wyjątkiem niektórych bardzo starych
tryków, muflony żyją przez cały rok w stadach (kierdelach). Muflony najchętniej zasiedlają dolne partie gór do
wysokości 2000 m n.p.m. Latem przebywają w wyższych
partiach gór, w zimie schodzą w doliny. Preferują górskie
lasy liściaste i mieszane o wysokim podszyciu, przerywa41
ne polami. Żywią się roślinami zielnymi, liśćmi krzewów i
owocami, zimą również suchymi liśćmi, korą drzew, gałązkami i porostami. Żerują zarówno w dzień, jak i w nocy. Na obszar Polski w jej obecnych granicach muflony
zostały po raz pierwszy introdukowane w 1901 lub 1902 r.
Hrabia Seidlitz-Sandrecki sprowadził 5 muflonów z hodowli na obszarze dzisiejszej Słowacji i wysiedlił je w
okolicach Bielawy w Górach Sowich. Introdukcja ta powiodła się – mimo prowadzenia odstrzału populacja w
1920 r. liczyła 20 osobników, a w 1937 r. osiągnęła 250
sztuk. Muflony hodowane są w Polsce również w celach
komercyjnych, jednak brak dokładnych danych o liczbie
osobników pozostających w tego typu hodowlach.
Formy ochrony przyrody
Pod względem przyrodniczym tereny znajdujące się w granicach Parku Krajobrazowego Gór Sowich stanowią obszar o
małej różnorodności siedliskowej i gatunkowej. Działalność
człowieka w poprzednich wiekach sprawiła, że pierwotna roślinność tego terenu w większości została zastąpiona sztucznie
wprowadzoną monokulturą świerkową. Jednak pozostały miejsca, gdzie zachowały się naturalne, wartościowe drzewostany.
Początki ochrony przyrody w Górach Sowich sięgają przełomu XIX i XX w. Wtedy to lokalne towarzystwa górskie,
zaniepokojone rosnącą liczbą turystów oraz zniszczeń, jakie
powodowali, rozpoczęły szeroką akcję edukacyjną dotyczącą
ochrony przyrody. Drukowano plakaty, a turystom przekazywano informacje o zasadach zachowania się w górach. Wskazywano konieczność ochrony roślin kwiatowych, zakazywano
śmiecenia, niszczenia infrastruktury turystycznej i zabijania
dzikich zwierząt. Dla ochrony terenów Gór Sowich utworzono,
na wzór formacji powstałej wcześniej w Karkonoszach, Sowiogórską Straż Górską, która miała karać mandatami osoby
niszczące zasoby przyrody. Na początku XX w. dostrzeżono
konieczność objęcia ochroną wiekowych drzew. W tym celu
powołano śląski komitet ochrony pomników przyrody na czele
z prof. Theodorem Schube z Wrocławia, który zajął się przeprowadzeniem inwentaryzacji i wskazał do ochrony na obsza42
Część ogólna
rze całych Gór Sowich ok. 50 jednostek – drzew, grup drzew i
fragmentów lasu. Niektóre z nich zachowały się do dziś i nadal
są objęte ochroną, jednak nie na obszarze dzisiejszego parku
krajobrazowego. Najstarszą obszarową formą ochrony przyrody jest rezerwat przyrody Góra Choina, znajdujący się w pobliżu granic Parku. Został on utworzony w 1957 r. Niewiele później powstał jedyny do tej pory rezerwat przyrody w obrębie
samego Parku – Bukowa Kalenica. Został on utworzony w
1962 r., czyli na długo przed powstaniem Parku, dla ochrony
pozostałych fragmentów naturalnych lasów bukowych. Cały
obszar Gór Sowich został objęty ochroną prawną dopiero w
1981 r., kiedy utworzono Obszar Chronionego Krajobrazu Gór
Bardzkich i Sowich. Dodatkowo główny grzbiet objęto ochroną w 1991 r. w postaci parku krajobrazowego.
Góry Sowie stanowią integralną część korytarza ekologicznego Sudetów – ze względu na niesprzyjające warunki dla
rozwoju osadnictwa są obszarem, gdzie mogą egzystować,
zimować i swobodnie przemieszczać się różne gatunki roślin i
zwierząt, w tym również te objęte ścisłą ochroną gatunkową. Z
tych powodów na terenie Parku Krajobrazowego Gór Sowich
utworzono po wejściu Polski do Unii Europejskiej 2 specjalne
obszary ochrony siedlisk Natura 2000 – Ostoję Nietoperzy Gór
Sowich (PLH 020071) oraz Kamionki (PLH 020005). Należą
one do grupy 364 polskich obszarów ”siedliskowych” zatwierdzonych przez Komisję Europejską do dnia 12 grudnia 2008 r.
Bezpośrednio z Parkiem od strony północno-zachodniej i południowo-wschodniej graniczy Obszar Chronionego Krajobrazu Góry Bardzkie i Sowie, który częściowo zastępuje otulinę
Parku. Dodatkowo ochroną w postaci pomnika przyrody nieożywionej objęto znajdujące się w południowej części Parku
zgrupowanie skał pod nazwą Diamentowe Skałki. Na zachód
od Parku znajdują się także dwa inne obszary Natura 2000 –
obszar specjalnej ochrony ptaków Sudety WałbrzyskoKamiennogórskie (PLB 020010) oraz specjalny obszar ochrony siedlisk Góry Kamienne (PLH 020038).
43
Mapa form ochrony przyrody na terenie Parku Krajobrazowego Gór Sowich (wyk. Urszula Krajewska)
44
Część ogólna
Obowiązujące formy ochrony przyrody na obszarze Parku
Krajobrazowego Gór Sowich
Lp.
1.
2.
Forma
ochrony
przyrody
Rezerwat
przyrody
Bukowa
Kalenica
SOO Natura
2000 Ostoja
Nietoperzy
Gór Swoich
Pow.
[ha]
Charakterystyka
28,78
Rezerwat leśny utworzony w celu
zachowania ze względów naukowych i
dydaktycznych fragmentu lasu bukowego na krawędzi grani Gór Sowich.
Obejmuje 16 cennych obiektów – miejsc
zimowania nietoperzy w Górach Sowich
oraz kompleks cennych łąk GlinnoZagórze, wyspowe stanowisko boru
górnoreglowego na Wielkiej Sowie i
płaty innych siedlisk. Granice obejmują
również obszar żerowiskowy dla kolonii
rozrodczej nietoperzy.
Obejmuje zalesione wzgórze z odsłonięciami skał serpentynitowych otoczone
lasem użytkowanym gospodarczo z
przewagą sosny. Utworzony celem
ochrony jednego z kilku najbogatszych
krajowych stanowisk zanokcicy serpentynowej Asplenium adulterinum.
Bezpośrednio graniczy z Parkiem,
obejmuje wyróżniające się krajobrazowo tereny o różnych ekosystemach,
wartościowe ze względu na możliwość
zaspokajania potrzeb związanych z
turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną
funkcję korytarzy ekologicznych.
Grupa skał – dolomitów i ankerytów –
położona w grzbietowej partii Lirnika
(635 m n.p.m.), powyżej wsi Jugów, na
terenie lasu.
21324,9
3.
SOO Natura
2000 Kamionki4
72
4.
Obszar
Chronionego
Krajobrazu
Góry Bardzkie i Sowie
17336
5.
Pomnik
przyrody
Diamentowe
Skałki
-
Rezerwat przyrody „Bukowa Kalenica został utworzony
na mocy Zarządzenia Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego MLiPD z dnia 21.04.1962 r. (MP Nr 44 poz. 208). Obecne jego granice wyznacza Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska we Wrocławiu Nr 4 z dnia 27 kwietnia
2012 r. w sprawie rezerwatu przyrody „Bukowa Kalenica w
4
Zmiana granic nastąpiła w dniu 23.11.2012 r.
45
Górach Sowich” (Dz. Urz. Woj. Doln. z dnia 2 maja 2012 r.
poz. 1627). Jest to rezerwat leśny zajmujący po weryfikacji
granic powierzchnię 28,78 ha, utworzony w celu zachowania
ze względów naukowych i dydaktycznych fragmentu lasu
bukowego na krawędzi grani Gór Sowich.
Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie
naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze oraz siedliska roślin, zwierząt i grzybów,
a także twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Na obszarach rezerwatów wprowadzane są różnego typu nakazy,
umożliwiające prowadzenie ochrony. Powołanie rezerwatu świadczy o tym, że tak wyróżniony teren jest szczególnie wartościowy przyrodniczo, a jego utworzenie ma na
celu przede wszystkim ochronę przyrody przed niekorzystnym działaniem człowieka i zabezpieczenie jej jako
obiektu badań naukowych. Przedmiotem ochrony w rezerwacie może być całość przyrody na określonym obszarze lub poszczególne składniki jak flora, fauna czy przyroda nieożywiona. Cały rezerwat albo jego części mogą
podlegać ochronie ścisłej, ochronie czynnej lub ochronie
krajobrazowej. Ochrona ścisła polega na nieingerencji w
naturalne procesy, ochrona czynna dopuszcza wykonywanie zabiegów ochronnych (np. usunięcie drzew zacieniających stanowisko cennego gatunku rośliny), a ochrona krajobrazowa polega na prowadzeniu gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej w sposób uwzględniający potrzeby
przedmiotu ochrony. Rezerwaty zalicza się do obszarowych form ochrony przyrody.
Ze względu na dominujący typ ochrony jest rezerwatem fitocenotycznym, podtyp zbiorowisk leśnych, a ze względu na
główny typ ekosystemu rezerwatem leśnym i borowym, podtyp
lasów górskich i podgórskich. Administracyjnie położony jest
w granicach gminy Bielawa, w powiecie dzierżoniowskim.
Rozciąga się na długości ok. 1,2 km i swoim zasięgiem obejmuje szczyty Kalenicy i Słonecznej oraz górne partie ich zboczy. Jest obszarem chronionym ze względu na występowanie
46
Część ogólna
naturalnych zbiorowisk leśnych oraz rzadkich gatunków
roślin chronionych. Rezerwat
porośnięty jest skarłowaciałym
lasem bukowym regla dolnego
tworzącym zespół kwaśnej
buczyny górskiej (Luzulo
nemorosae-Fagetum).
W
drzewostanie dominuje buk
pospolity (Fagus sylvatica), w
dolnych partiach z domieszką
Krajobraz rezerwatu Bukowa Kalenica
klonu jaworu (Acer pseudoplafot. Leszek Mazur
tanus) i świerka pospolitego
(Picea abies), a także gatunkami roślin chronionych jak wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum), lilia złotogłów (Lilium
martagon) i ciemiężyca zielona (Veratrum lobelianum).
Bezpośrednio z parkiem od strony północno-zachodniej i
południowo-wschodniej graniczy Obszar Chronionego Krajobrazu Góry Bardzkie i Sowie, zajmujący łącznie powierzchnię 17336 ha na terenie gmin Kłodzko, Bardo, Walim,
Stoszowice, Świdnica, Nowa Ruda, Pieszyce i Złoty Stok.
Obszar chronionego krajobrazu – forma ochrony przyrody obejmująca tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach,
wartościowy ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Zgodnie z obowiązującą ustawą o ochronie przyrody utworzenie obszaru chronionego krajobrazu następuje w drodze uchwały sejmiku
województwa, która określa jego nazwę, położenie, obszar, sprawującego nadzór, ustalenia dotyczące czynnej
ochrony ekosystemów oraz zakazy właściwe dla danego
obszaru chronionego krajobrazu lub jego części wybrane
spośród 9 zakazów wymienionych w ustawie o ochronie
przyrody. Utworzenie wymaga uzgodnienia z właściwym
regionalnym dyrektorem ochrony środowiska, a likwidacja
bądź zmiana granic wymaga dodatkowo zaopiniowania
47
przez odpowiednie rady gmin. Jest to forma ochrony przyrody o niewielkich rygorach, mająca głównie na celu zaspokojenie potrzeb turystycznych i rekreacyjnych, gdzie
działalność gospodarcza podlega niewielkim ograniczeniom związanym z ochroną przyrody. Obecnie w Polsce
istnieje 386 obszarów chronionego krajobrazu, które zajmują 22,6% powierzchni Polski.
Obszar Chronionego Krajobrazu Góry Bardzkie i Sowie został utworzony 28 października 1981 r. na podstawie uchwały
nr 35/81 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Wałbrzychu w
sprawie utworzenia na terenie województwa wałbrzyskiego
parku krajobrazowego i obszaru chronionego krajobrazu (Dz.
Urz. WRN Nr 5 z dnia 09.10.1981 r. poz. 46). Obecne granice
tego obszaru wyznacza Rozporządzenie Nr 25 Wojewody
Dolnośląskiego z dnia 28 listopada 2008 r. w sprawie Obszaru
Chronionego Krajobrazu "Góry Bardzkie i Sowie" (Dz. Urz.
Woj. Dol. Nr 317 z dnia 10.12.2008 r. poz. 3924). Został on
utworzony w celu ochrony terenów wartościowych krajobrazowo, o zróżnicowanych ekosystemach pełniących funkcję
korytarza ekologicznego. Składa się z dwóch oddzielnych
części. Część wschodnia obejmuje swoim zasięgiem główne
grzbiety Gór Bardzkich w całości oraz południową część Gór
Sowich, a w granicach części zachodniej znajduje się północny
fragment Gór Sowich. Obie części rozdziela Park Krajobrazowy Gór Sowich. Obszar obejmuje głównie tereny leśne, które
zajmują niemal 90% całkowitej powierzchni. Szczególnie
cenne są duże obszary żyznych i kwaśnych buczyn, lasów
jaworowych i klonowo-lipowych oraz fragmenty lasów łęgowych w dolinach potoków. Dużą atrakcją tego terenu jest położony na stokach i szczycie Góry Choina (450 m n.p.m.) rezerwat krajobrazowo-leśny „Góra Choina” z ruinami Zamku
Grodno oraz Jezioro Bystrzyckie – sztuczne jezioro zaporowe
na Bystrzycy utworzone dzięki kamiennej zaporze wodnej.
Na terenie Parku Krajobrazowego Gór Sowich i najbliższych okolic w ramach europejskiej sieci obszarów Natura
2000 wyznaczono dwa specjalne obszary ochrony siedlisk
(SOO).
48
Część ogólna
Widok z wieży Zamku Grodno na Jezioro Bystrzyckie
Obszary Natura 2000 – powoływane są na podstawie
prawodawstwa polskiego (ustawa z dnia 16 kwietnia 2004
r. o ochronie przyrody) oraz Unii Europejskiej, tj. Dyrektywy 2009/147/WE z 30 listopada 2009 r. w sprawie
ochrony dzikiego ptactwa, stanowiącej wersję skonsolidowaną wcześniejszej dyrektywy EWG 79/409/EWG z 2
kwietnia 1979 r. o ochronie dziko żyjących ptaków (tzw.
Dyrektywa Ptasia) oraz Dyrektywy 92/43/EWG w sprawie
ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory
(potocznie zwanej Dyrektywą Siedliskową lub Habitatową). Na tej podstawie określane są obszary, ważne w skali
europejskiej, ze względu na występujące tam gatunki ptaków, a także gatunki roślin i zwierząt oraz typy siedlisk
przyrodniczych, dla których państwa członkowskie zobowiązane są powołać obszary ich ochrony – obszary Natura
2000 (obszary specjalnej ochrony ptaków – OSO oraz
specjalne obszary ochrony siedlisk – SOO). Państwa
członkowskie zobowiązują się chronić te tereny przez ścisłą ochronę gatunkową. Obszary te są przedmiotem zainteresowania Unii podlegając gospodarczemu użytkowaniu,
które jednak może wymagać kontroli. Obszary Natura
2000 są oznakowane dużymi literami określającego pań49
stwo, w którym znajduje się ostoja, litera H lub B, zależnie od dyrektywy, na mocy której obszar ochrony został
powołany (H – habitat – dyrektywa siedliskowa, B – bird
– dyrektywa ptasia) oraz cyframi, oznaczającymi numer
ostoi np. PLH 020005.
Specjalny obszar ochrony siedlisk Natura 2000 „Ostoja
Nietoperzy Gór Sowich” (PLH 020071) obejmuje obszar o
powierzchni 21324,9 ha położony na terenie gmin Bielawa,
Pieszyce, Dzierżoniów, Kłodzko, Nowa Ruda, Świdnica, Jedlina-Zdrój, Głuszyca, Walim i Stoszowice. Został zgłoszony
przez środowiska zajmujące się ochroną nietoperzy i zatwierdzony przez Komisję Europejską do 12.12.2008 r. Głównym
przedmiotem ochrony są nietoperze – nocek duży (Myotis
myotis) – 129 osobników zimujących, mopek (Barbastella
barbastellus) – 63 osobniki
zimujące oraz nieliczne okazy
nocka Bechsteina (Myotis
bechsteini) wymieniane w
załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Zimują one w 16
obiektach w Górach Sowich,
Kolonia nocka dużego w Rościszowie
głównie w starych sztolniach.
fot. Leszek Mazur
Ponadto w budynku komunalnym w Rościszowie znajduje się jedna z największych w kraju
kolonii rozrodczych nocka dużego. Obszar obejmuje także
siedliska przyrodnicze ważne dla Wspólnoty, wymienione w
załączniku I Dyrektywy Siedliskowej, m. in. kompleks niżowych i górskich świeżych łąk użytkowanych ekstensywnie w
rejonie Glinno-Zagórze, wyspowe stanowisko boru górnoreglowego na Wielkiej Sowie i rozproszone płaty innych siedlisk
– tak wyznaczone granice obejmują również obszar żerowiskowy dla kolonii rozrodczej nietoperzy. Było to głównym
argumentem za tak dużą powierzchnią tego obszaru Natura
2000. Znaczna jego część (38,2%) znajduje się na terenie Parku Krajobrazowego Gór Sowich.
50
Część ogólna
Specjalny obszar ochrony siedlisk Natura 2000 „Kamionki” (PLH 020005) miał dość skomplikowaną sytuację,
związaną z jego położeniem. Pierwotnie zatwierdzona, najpierw Decyzją Komisji Europejskiej z dnia 13 listopada 2007
r. (jako obszar punktowy o pow. 0,1 ha), a następnie Decyzją
Komisji Europejskiej z dnia 12 grudnia 2008 r. (jako obszar o
powierzchni 87,8 ha), lokalizacja tego obszaru wskazywała na
jego położenie na terenie Parku Krajobrazowego Gór Sowich.
Jednak pierwotnie wyznaczone granice były błędne, gdyż
główny przedmiot ochrony tego obszaru znajdował się wtedy
poza jego granicami. Zostały one skorygowane w dniu
23.11.2012 r., co spowodowało, że teraz obszar tylko graniczy
z Parkiem. Zmieniła się tym
samym jego powierzchnia,
która obecnie wynosi 72 ha.
Obszar obejmuje swoją powierzchnią zalesione wzgórze
z odsłonięciami skał serpentynitowych i niewielkimi ściankami, otoczone lasem użytkowanym gospodarczo z przewagą sosny. Został utworzony
w celu ochrony jednego z
kilku najbogatszych krajoZanokcica serpentynowa
fot. Roman Kowalski
wych stanowisk zanokcicy
serpentynowej
(Asplenium
adulterinum). W obszarze występuje 7-30 % polskiej populacji
tego gatunku. Ponadto teren ten jest miejscem występowania
około 30% krajowej populacji zanokcicy czarnej (Asplenium
adiantum-nigrum) oraz niewielkiej populacji (10-20 os.) zanokcicy klinowatej (Asplenium cuneifolium). Przedmiotem
ochrony w obszarze jest siedlisko 8220 – ściany skalne i urwiska krzemianowe ze zbiorowiskami Androsacion vandelii oraz
siedlisko 6510 – niżowe i górskie świeże łąki użytkowane
ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris). Dla zachowania wymienionych gatunków obszar ten ma znaczenie kluczowe i to
pomimo braku innych wartości przyrodniczych.
51
Pośród pozostałych obowiązujących form ochrony przyrody na obszarze Parku Krajobrazowego Gór Sowich zlokalizowany jest jeszcze jeden pomnik przyrody nieożywionej –
Diamentowe Skałki, obejmujący wystąpienie skalne na Lirniku, ponad miejscowością Jugów.
Pomnik przyrody – forma ochrony pojedynczych tworów
przyrody ożywionej i nieożywionej lub ich skupień o
szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej,
historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych
tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków
rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska,
skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Ochrona w postaci pomników przyrody ożywionej mogą zostać objęte
pojedyncze stare okazy krzewów, drzew, grup i aleje
drzew, a w postaci pomników przyrody nieożywionej głazy narzutowe, źródła, wywierzyska, wodospady, jary, wystąpienia skalne, jaskinie i inne twory przyrody nieożywionej. Na koniec 2012 r. w Polsce ustanowionych było
36316 pomników przyrody.
Pomnik przyrody „Diamentowe Skałki” został utworzony
w 1982 r. na mocy decyzji nr 7140/626/82, a obowiązującą
podstawą prawną jest Rozporządzenie nr 11 Wojewody Dolnośląskiego z dnia 8 sierpnia 2008 r. (Dz. Urz. Woj. Dol. Nr 221
z dnia 19 sierpnia 2008 r. poz. 2494). Nazwa pomnika przyrody pochodzi od mieniących się licznych minerałów wrośniętych w skałę dolomitową. Jest to odsłonięcie skalne dolomitów
i ankerytów o wysokości kilku metrów, położone na wysokości
ok. 635 m n.p.m. na zboczu Lirnika. Obecny kształt tego zgrupowania skalnego jest wynikiem głównie procesów erozyjnych.
Przeprowadzone w 2010 r. w ramach prac nad planem
ochrony Parku badania pozwoliły wskazać inne tereny wartościowe, które należy objąć dodatkową ochroną. W tym celu
zaproponowano 1 nowy rezerwat przyrody, 1 użytek ekologiczny, 2 strefy ochronne gatunku, 5 zespołów przyrodniczo52
Część ogólna
krajobrazowych, 10 stanowisk dokumentacyjnych, oraz 5 pomników przyrody nieożywionej.
W celu ochrony wartościowych siedlisk oraz miejsc występowania chronionych gatunków roślin w planie ochrony Parku
zaproponowano utworzenie nowego rezerwatu przyrody
„Torfowisko pod Sową”. Występuje tam siedlisko 7140 –
torfowiska przejściowe i trzęsawiska śródleśne (ScheuchzerioCaricetea nigrae) stanowiące jedne z ostatnich płatów tego
siedliska na terenie Parku. Powierzchnia proponowanego rezerwatu, zlokalizowanego na południowym zboczu Wielkiej
Sowy, wynosi 10,56 ha. Tereny znajdujące się na wschód od
tego rezerwatu proponuje się objąć ochroną w postaci użytku
ekologicznego „Pod Wielką Sową”, którego celem będzie
ochrona nadmiernie przesuszonych trzęsawisk śródleśnych
(siedlisko 7140). Jednocześnie użytek stanowić będzie strefę
ochronną dla proponowanego rezerwatu.
Użytek ekologiczny – forma ochrony przyrody obejmująca wartościowe pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej – naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne,
kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty
nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt, i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub
miejsca sezonowego przebywania. Istotnym powodem
tworzenia użytków ekologicznych jest potrzeba objęcia
ochroną niewielkich powierzchniowo obiektów, ale cennych pod względem przyrodniczym. Nie mogły one być
objęte ochroną rezerwatową ze względu na niewielką powierzchnię i zazwyczaj mniejszą rangę ich walorów przyrodniczych. Użytek ekologiczny ustanawia rada gminy (do
końca czerwca 2009 r. prawo takie miał także wojewoda),
w odpowiedniej uchwale, która wymaga także uzgodnienia z Regionalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska.
Dla ochrony stanowiska zanokcicy serpentynowej (Asplenium adulterinum) i klinowatej (Asplenium cuneifolium) poło53
żonego na północny zachód od miejscowości Przygórze oraz
dla stanowiska zanokcicy czarnej (Asplenium adiantumnigrum) położonego na wschód od Nowej Bielawy zaproponowano także utworzenie stref ochronnych wymienionych
gatunków.
Obszar Parku Krajobrazowego Gór Sowich jest terenem
atrakcyjnym pod względem walorów środowiska abiotycznego.
W planie ochrony wskazano, aby liczne wystąpienia skalne o
rozmaitym charakterze objąć różnymi formami ochrony przyrody. W tym celu zaproponowano utworzenie 5 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych.
Zespół przyrodniczo-krajobrazowy – forma ochrony
przyrody przewidywana dla wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, zasługujących
na ochronę ze względu na walory przyrodnicze, kulturowe
lub estetyczne. Zalicza się je do indywidualnych form
ochrony, którą obejmuje się głównie zabytkowe obiekty
np. pałace i dwory wraz z towarzyszącą im przyrodą np.
parkiem lub grupy skał. Działalność na terenach objętych
tą formą ochrony warunkują plany zagospodarowania
przestrzennego. Nie jest wykluczone prowadzenie działalności gospodarczej, jednak nie może ona obniżyć ani wartości przyrodniczych i historycznych, ani walorów estetyczno-widokowych. Z tego względu tworząc taką formę
ochrony ustawa o ochronie przyrody daje możliwość
wprowadzenia zakazów, regulujących zasady działalności.
Wyjątkowe walory krajobrazowe zespołów przyrodniczokrajobrazowych czyni je obiektami atrakcyjnymi ze
względów turystycznych. Jednak zasady ich udostępniania
dla potrzeb turystycznych i rekreacyjnych zależą od właścicieli gruntów czy obiektów.
Proponowany zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Lisie
Skały” obejmuje obszar 1,8 ha – jedno z największych zgrupowań skał w Górach Sowich położone na grzbiecie biegnącym od Grabiny w kierunku pónocno-zachodnim na wys. ok.
850-890 m n.p.m. Wystąpienia skalne osiągają wysokość do
kilkunastu metrów i zbudowane są z gnejsów różnych odmian
54
Część ogólna
i różnych kształtów. Obszar stanowi dobry punkt widokowy na
Sudety Środkowe i Karkonosze.
Proponowany zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Koziołki” obejmuje zakończenie grzbietu wybiegającego od
szczytu Koziołków na wys. 935 m n.p.m. W jego granicach
znajduje się obszar o powierzchni 1,35 ha w postaci
grzędy skalnej o wysokości od
strony stoku dochodzącej do 30
m. Stanowi ograniczony punkt
widokowy na Kalenicę i Rymarza.
Proponowany zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Kalenica” położony jest na grzbiecie Kalenicy 100-250 m na półSłoneczne Skałki na Kalenicy
nocny zachód od jej szczytu. W
fot. Roman Kowalski
jego granicach znajdują się Słoneczne Skałki, Dzikie Skały oraz
inne bezimienne skałki o różnych
wysokościach, tworzące rozwaliska, baszty, grzędy skalne, często
zakończone ścianami skalnymi.
Łącznie zajmuje powierzchnię
0,97 ha.
Proponowany zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Siedem Sówek” znajduje się ok.
Dzikie Skały na Kalenicy
1200 m na zachód od Kamionek
fot. Roman Kowalski
na prawym brzegu lewego dopływu Pieszyckiego Potoku. Obejmuje obszar o powierzchni
1,34 ha, gdzie znajduje się mur skalny złożony z ambon i ścian
skalnych o wysokości dochodzącej do 20 m. Zbudowany jest
ze zlepieńców na dwóch poziomach stoku.
W granice proponowanego zespołu przyrodniczokrajobrazowego „Skałki w Kamionkach” wchodzi obszar o
powierzchni 2,12 ha położony kilkadziesiąt metrów na północ
i zachód od ostatnich zabudowań Kamionek. Obejmuje zespół
55
ambon, baszt skalnych o wysokości dochodzącej do kilkunastu
metrów znajdujących się na dwóch równoległych grzbietach
zbudowanych z gnejsów. Jest to obiekt o wyróżniających się
walorach krajobrazowych.
Plan ochrony proponuje także utworzenie 10 stanowisk dokumentacyjnych obejmujących różne wystąpienia skalne o
niewielkich powierzchniach.
Stanowisko dokumentacyjne – niewyodrębniające się
na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia,
ważne pod względem naukowym i dydaktycznym,
miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych,
jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych. Obecnie na terenie Polski jest 157 stanowisk
dokumentacyjnych.
Proponowane stanowisko dokumentacyjne „Sztolnie Walimskie” o powierzchni 0,15 ha obejmuje wejście do sztolni na
wschodnim stoku Ostrej Góry.
Na południe od wejścia do
sztolni w skarpie odsłaniają się
gnejsy przecięte żyłą granitu.
Na północ od wejścia do sztolni widoczny jest uskok normalny.
Proponowane stanowisko
dokumentacyjne
„Kamień
Gwarków”
zajmuje
powierzchnię 0,2 ha na połuKamień Gwarków
dniowo-zachodnim stoku Mafot. archiwum DZPK
łej Sowy. W jego granicach
znajdują się skałki zbudowane
z paragnejsów migmatycznych o wysokości do kilku metrów.
Stanowi dobry punkt widokowy na Sudety Środkowe.
56
Część ogólna
Proponowane stanowisko dokumentacyjne „Kamieniołom w Lasocinie” o powierzchni 0,1 ha znajduje się ok. 200 m
powyżej ostatnich zabudowań Lasocina. Granice obejmują
nieczynny kamieniołom, gdzie znajdują się odsłonięcia paragnejsów migmatycznych wraz z intruzją magmowych skał
żyłowych – latytów.
Proponowane stanowisko dokumentacyjne „Kamieniołom w Kamionkach” o powierzchni 0,17 ha położony ok.
1350 m na zachód od Kamionek na prawym brzegu prawego
dopływu Pieszyckiego Potoku. W granicach znajduje się nieczynny kamieniołom z odsłonięciem skał osadowych – piaskowców szarogłazowych z ławicami mułowców i iłowców
oraz zlepieńców.
Proponowane stanowisko dokumentacyjne „Skałka Ciosana” położone jest na prawym brzegu Pieszyckiego Potoku i
obejmuje powierzchnię 0,87 ha, gdzie znajduje się ciąg skałek
zbudowanych ze zlepieńców.
Proponowane stanowisko dokumentacyjne „Kawka”
obejmuje obszar o powierzchni 0,38 ha, gdzie położone są
dwie skałki zbudowane z amfibolitów z wkładkami wapieni
krystalicznych. Proponowane stanowisko znajduje się kilkadziesiąt metrów na południowy zachód od szczytu Kawki.
Proponowane stanowisko dokumentacyjne „Kamieniołom w Kamieniczkach” o powierzchni 0,44 ha znajduje się
ok. 250 m na południowy zachód od ostatnich zabudowań
Kamieniczek. Na ścianach nieczynnego kamieniołomu są odsłonięcia gnejsów z pegmatytami, amfibolitami oraz soczewkami wapieni krystalicznych.
Proponowane stanowisko dokumentacyjne „Skałka serpentynitowa” swoimi granicami obejmuje skałki zbudowane z
serpentynitu, o łącznej powierzchni 0,24 ha, położone ok. 200
m na południowy zachód od przełęczy zamykającej Ciemny
Jar.
Proponowane stanowisko dokumentacyjne „Odsłonięcie
na Niedźwiedzim Grzbiecie” położone jest ok. 40 m na południe od przełęczy pod Kuczabą i zajmuje powierzchnię 0,39
ha. Obejmuje przekop drogowy, na którego dnie oraz ścianach
57
znajdują się odsłonięcia paragnejsów z przewarstwieniami
amfibolitów.
Proponowane stanowisko dokumentacyjne „Odsłonięcie
Kataklazytów” znajduje się ok. 110 m na południe od mostka
naprzeciwko starej leśniczówki przy drodze powiatowej nr
384. W podcięciu skarpy drogowej odsłaniają się kataklazyty
gnejsowe o czerwonym zabarwieniu, zawierające ostrokrawędziste fragmenty gnejsów.
W planie ochrony Parku zaproponowano również uzupełnienie listy pomników przyrody nieożywionej o 5 kolejnych:
 Pomnik przyrody „Cesarskie Skały” – skałki zbudowane z paragnejsów tworzące dwustopniową grzędę wysokości
kilkunastu metrów, stanowiące zakończenie grzbietu biegnącego od Jedlińskiej Kopy na południowy zachód. Dobry punkt
widokowy na Góry Suche.
 Pomnik przyrody „Strzyżna” – silnie urzeźbiona ściana skalna zbudowana z gęsto spękanego gnejsu migmatycznego, położona na północny
zachód od szczytu Wielkiej
Sowy.
 Pomnik
przyrody
„Niedźwiedzia Skała” – asymetryczna baszta skalna położona na Koziej Równi o wysokości 1,5 m od strony wierzchowiny i 5 m od strony stoku
zbudowana z gnejsów. U podnóża znajduje się głazowisko.
 Pomnik
przyrody
Niedźwiedzia Skała
fot. Roman Kowalski
„Skałki na Grabinie” – skałki
na szczycie Grabiny i na południe od niego tworzące mury skalne o wysokości 3-4 m i długości 20 m. Są to skałki szczytowe, tworzące się na działach
wodnych w obrębie spłaszczeń szczytowych lub grzbietowych.
 Pomnik przyrody „Żmij” – grzęda skalna o wysokości
5 m od strony szczytu, a od strony stoku dochodząca do 30 m,
58
Część ogólna
położona ok. 80 m na południowy wschód od szczytu Żmija.
Zbudowana jest z gnejsów smużystych i oczkowych. Stanowi
dobry punkt widokowy na Popielec.
59
Z DZIEJÓW – WALORY KULTUROWE
Historia regionu
Najstarsze ślady obecności człowieka na obszarze dzisiejszego Parku Krajobrazowego Gór Sowich sięgają okresu starszej epoki kamiennej, czyli paleolitu. Trwał on od ok. 2 mln do
ok. 8 tys. lat temu. Obejmował okresy ochłodzenia klimatu –
glacjały, w trakcie których dwukrotnie do Gór Sowich docierał
lądolód, jednak nie przekroczył on nigdy głównego grzbietu, a
także okresy ocieplenia klimatu – interglacjały, kiedy lądolód
się cofał. Po ustąpieniu ostatniego lądolodu w trakcie zlodowacenia północnopolskiego – ok. 11,5 tys. lat temu krajobraz
uległ znacznym zmianom. W miejscu lądolodu pojawiła się
ponownie roślinność i zwierzęta, a za nimi także człowiek.
Najstarsze ślady człowieka z tego okresu odkryto poza terenem
Parku – w rejonie Jugowa odnaleziono pojedyncze narzędzia
kamienne. Nieco młodsze (ok. 8 tys. lat temu) i bogatsze są
znaleziska z okolic potoku Bielawica koło Bielawy, a także z
Grodziszcza niedaleko Świdnicy, gdzie odnaleziono zestaw
narzędzi krzemiennych. Świadczy to o istnieniu obozowisk
myśliwskich w tym rejonie.
Środkowy okres epoki kamienia zwany mezolitem datowany jest na lata 8000-4500 p.n.e. Zmienił się w tym czasie sposób gospodarowania człowieka – zaczęto polować na pojedyncze sztuki zwierząt, większe znaczenie miało rybołówstwo. Ma
to swój wyraz w znaleziskach z tego okresu. Są to głównie
zgeometryzowane narzędzia krzemienne w formie trójkątów,
trapezów czy rombów służące za groty strzał i harpunów. Odnalezione na wysokości ponad 800 m n.p.m., powyżej Przełęczy Sokolej w Rzeczce, stanowisko mezolityczne zmieniło
dotychczasowe twierdzenie o zasiedleniu w tym okresie jedynie terenów nizinnych w pobliżu jezior i rzek. Jest to najwyżej
odnalezione stanowisko mezolityczne w Sudetach. Dowodzi to,
że ludność okresu mezolitu przystosowała się do warunków
górskich i zasiedlała także obszar Gór Sowich. Znaleziska z
tego okresu zostały odkryte także w rejonie Bielawy i Piławy
Dolnej.
60
Z dziejów – walory kulturowe
Wraz z przybyciem ok. 4500 lat p.n.e. nowych ludów z
południa Europy nastąpił okres młodszej epoki kamienia –
neolitu, który trwał do 1800 lat p.n.e. Nastąpiła tzw. rewolucja
neolityczna, niosąca fundamentalne zmiany gospodarcze i
społeczne. Poprzez przełęcze w Sudetach przybyły plemiona,
których podstawą bytu stała się znajomość uprawy ziemi i
hodowli zwierząt. Rozwinęło się też wówczas rzemiosło jak
np. garncarstwo czy tkactwo, poznano także nowe sposoby
obróbki kamienia. Ten typ gospodarki wymagał od ludzi budowania stałych osiedli, przynajmniej od okresu siewu do
zbiorów. Osiedla lokowano w sąsiedztwie cieków wodnych, na
stokach wzniesień i teras rzecznych. Początkowo zabudowę
stanowiły ziemianki, później stawiano wielorodzinne, długie
domy o konstrukcji palisadowej. Nowe pola pod uprawę uzyskiwano dzięki łączeniu wyrębu z wypalaniem. Również w
rejonie Gór Sowich są stosunkowo liczne ślady tego osadnictwa. Występują przede wszystkim na przedpolu gór w rejonie
Bielawy, Pieszyc i Ostroszowic, gdzie wyodrębniono mikroregion osadniczy zwany sowiogórskim mikroregionem osadnictwa kultury pucharów lejkowatych. Z kolejnego okresu – kultury ceramiki sznurowej pochodzi niewiele znalezisk m.in. z
okolic Bielawy, a także dalszych partii gór – z okolic Głuszycy
i Walimia.
Z epoki brązu (1800-700 lat p.n.e.) i żelaza (700 r. p.n.e600 r. n.e.) pochodzi niewiele znalezisk. Ślady osadnictwa z I
okresu epoki brązu są tylko dwa. Jedno to odkryte w 1832 r.,
pochodzące z Bystrzycy Górnej – sztylet krzemienny i brązowa
siekierka. Drugie to siekierka kamienna, która znaleziona została w Lutomii Górnej. Z kolejnych okresów epoki brązu oraz
początków epoki żelaza – okresie halsztackim, w czasie, gdy
na Dolnym Śląsku rozwijała się kultura łużycka, znane są jedynie nieliczne znaleziska z okolic bardziej odległych od gór –
Świdnicy czy cmentarzysko w Kraszowicach. Od zaniku kultury łużyckiej pod koniec okresu halsztackiego, poprzez kolejne
okresy epoki żelaza – okres lateński, okres wpływów rzymskich i okres wędrówek ludów nie odnotowano w rejonie Gór
Sowich śladów osadnictwa.
61
W okresie wczesnego średniowiecza obszar Sudetów stanowił naturalną granicę pomiędzy plemionami śląskimi i czeskimi, co ułatwiały gęste pierwotne lasy i zarośla. Dopiero od
początku X w. n.e., nastąpił rozwój osadnictwa na przedpolu
Gór Sowich, o czym świadczą odkryte grody w Gilowie i Grodziszczu. Odnaleziono tam elementy nawiązujące swym charakterem do znalezisk występujących po południowej stronie
Sudetów, co może świadczyć o wpływach kulturowych państwa wielkomorawskiego na tym terenie. Jednak jakakolwiek
obecność osadników z południa byłaby bardzo krótka, ze
względu na upadek w latach 902-907 państwa wielkomorawskiego w wyniku najazdu koczowniczych plemion węgierskich. Około połowy tego stulecia obszar Gór Sowich wszedł
we władanie dynastii Przemyślidów. Z tego okresu pochodzi
najstarszy ślad osadnictwa wczesnośredniowiecznego na terenie samych Gór Sowich. Na górze Zamkowej na wysokości
600 m n.p.m. odkryto pozostałości założenia obronnego wraz z
fragmentami garnków o cechach charakterystycznych dla tego
okresu.
Około 990 r. północna część obszaru Gór Sowich, stanowiących granicę pomiędzy Śląskiem a Czechami została przyłączony do kształtującego się państwa polskiego pod rządami
Mieszka I, następnie przeszedł za sprawą księcia czeskiego
Brzetysława I pod panowanie czeskie, a później dzięki Kazimierzowi Odnowicielowi znów pod panowanie polskie. Stałe
osadnictwo w rejonie Gór Sowich pojawiło się jeszcze w czasach słowiańskich. Świadczy o tym słowiańskie pochodzenie
niektórych nazw miejscowości np. Bielawy i Jawornika. Większość ośrodków osadniczych powstała jednak w latach 1240 do
1350, kiedy na obszarze całego Śląska nastąpił proces intensywnej kolonizacji na prawie niemieckim. W tym czasie zaczęto eksplorować tereny do tej pory dziewicze tzw. „przesiekę”,
czyli puszczę stanowiącą naturalną granicę, w pierwszej kolejności po śląskiej stronie. W jednym z zachowanych dokumentów lokacyjnych wydanych przez księcia Henryka II Pobożnego w 1240 r. dotyczącym wsi Budzów pojawia się po raz
pierwszy odniesienie do Gór Sowich, zwanych ówcześnie
Górami Czeskimi, co świadczy o ich granicznym położeniu.
62
Reformy dokonywali ówcześni książęta śląscy – Henryk III
Biały i Henryk IV Probus, a następnie książęta świdniccy –
Bolko I , Bernard i Bolko II, w oparciu o miejscową ludność
słowiańską oraz zapraszanych osadników z ziem niemieckich,
głównie z Miśni i Łużyc. Punktem wyjścia kolonistów w rejon
Gór Sowich były nowo lokowane miasta – Świdnica, po raz
pierwszy wymieniana w 1249 r. oraz Dzierżoniów, wzmiankowany w 1250 r. To drugie miasto, pierwotnie zwane
Rychbach, czyli „bogaty potok” pod koniec XIII w. wyrosło na
główny ośrodek handlowy w sąsiedztwie Gór Sowich. Nowe
osady skupiały się dolinach rzecznych. Miały typowy układ
wsi łańcuchowych, pozyskując nowe tereny pod uprawę poprzez karczowanie lasów. Największe połacie lasów wykarczowano w okolicy Walimia. Na obszary górskie osadnicy
dotarli dość późno, ze względu na utrudnione warunki siedliskowe. Największy rozwój sieci osadniczej nastąpił na przełomie XIII i XIV w., za panowania Bolka I świdnickiego. Powstały w tym czasie m.in. Kamionki, Rościszów, Walim, Jedlinka, Lubachów, Jugowice. Kolonizacja po czeskiej stronie
Gór Sowich rozpoczęła się później, dopiero w I połowie XIV
w. Powstał wówczas Wolibórz, Nowa Ruda, Słupiec, Ludwikowice Kłodzkie i Jugów.
Podstawą utrzymania miejscowej ludności w okresie średniowiecza było początkowo rolnictwo i zbieractwo. Od XVI
w. większe znaczenie miały inne gałęzie gospodarki, zwłaszcza
górnictwo i włókiennictwo. W Górach Sowich istniało wiele
kopalń, gdzie przez szereg stuleci wydobywano rudy ołowiu,
miedzi, srebra, grafit, rudy żelaza oraz serpentynit. Wiele nieczynnych sztolni i szybów, a także hałd pozostało w okolicach
Srebrnej Góry, Nowej Wsi, Przygórza, Kamionek i Rościszowa. Być może to właśnie od występowania i wydobywania na
tym terenie szlachetnych kruszców wywodzi się nazwa Gór
Sowich… Dawna nazwa tego regionu, w jednym ze średniowiecznych dokumentów, odnosi się do płukania, poszukiwania
złota. Użyte w tym dokumencie celtyckie słowo Ylon (czyt.
jilon) zakłada fonetyczną zgodność z niemieckim słowem die
Eule – sowa. Nazwa Góry Sowie jest dosłownym tłumaczeniem wcześniejszej niemieckiej nazwy Eulengebirge. Obec63
ność podobnej ilości sów w tym rejonie jak w pozostałych
partiach Sudetów może potwierdzać takie pochodzenie nazwy
pasma górskiego.
Dzięki kolonizacji powstała sieć osadnicza połączona szlakami komunikacyjnymi, która w głównych zarysach zachowała
się do dziś. Wraz z rozwojem osadnictwa i szlaków handlowych w celu ich ochrony powstawały warownie i zamki, które
nie tylko chroniły kupców i ludność, ale stanowiły także siedziby władzy książęcej. Założenia obronne powstały w XIII w.
np. w Grodziszczu, na górze Grodzisko koło Pieszyc, na Zamkowej w pobliżu Przełęczy Woliborskiej czy też w poł. XIV w.
na znajdującym się po czeskiej stronie Gór Sowich szczycie
Garncarza koło Przygórza. Najbardziej znanym zamkiem z
tego okresu, po raz pierwszy wymienianym w dokumentach z
1315 r. jest zamek Grodno (niem. Kynsburg). Twórcą ówcześnie największego na Śląsku zamku, wzniesionego z kamienia
na szczycie góry Choina, nad Zagórzem Śląskim, był prawdopodobnie Bolko I świdnicki. Za panowania Bolka II zamek
został rozbudowany – istniała wtedy wieża obronna, dwa bu-
Zamek Grodno w 1860 r.
rys. A. Düncker, arch. Wikimedia commons
64
dynki załogi, wieża bramna, zabudowania gospodarcze oraz
dziedziniec. Całość była otoczona murem obronnym. Pod koniec XIV w. zamek wraz z całym księstwem świdnickojaworskim przeszedł w ręce Korony Czeskiej. Po śmierci
księżnej Agnieszki Habsburg, żony Bolka II świdnickiego, na
mocy aktu sukcesji wydanego w 1353 r., nowymi władcami
księstwa mieli zostać ich córka Anna Świdnicka oraz Karol IV
Luksemburski, król Czech. Ponieważ oboje zmarli przed
księżną Agnieszką Habsburg, tron odziedziczył ich syn Wacław IV Luksemburski.
Kresem kolonizacji w rejonie Gór Sowich był początek wojen husyckich. Góry Sowie jako obszar graniczny był obiektem
częstych ataków, które spowodowały znaczne spustoszenie. Po
zakończeniu wojen husyckich region stał się główna bazą
wojsk czeskich walczących z wojskami śląskimi. Dopiero po
przejęciu w 1526 r. panowania nad Śląskiem przez Habsburgów zaczęto stopniową odbudowę miejscowości. Jednak zniszczenia były tak duże, że niejednokrotnie wiązało się to z ponownym lokowaniem wcześniej istniejących wsi m.in. Walimia, Sierpnicy, Głuszycy oraz Srebrnej Góry, która w 1536 r.
otrzymała prawa miejskie, jako jedyna miejscowość w Górach
Sowich. Nastąpił okres powolnego rozwoju regionu. Podjęto
próbę ożywienia górnictwa, a także pozyskiwano nowe tereny
pod uprawę. Wiązało się to także z lokowaniem nowych miejscowości. Na początku XVI w. powstały m.in. Kolce i Sędzimierz (obecnie część Walimia), a pod koniec tego wieku także
Kuźnica i Potoczek koło Rościszowa. Ze względu na dogodne
warunki klimatyczne – odpowiednie nasłonecznienie, dobrej
jakości wodę oraz tanią siłę roboczą nastąpił wtedy także intensywny rozwój sukiennictwa i płóciennictwa, zwłaszcza w
rejonie Pieszyc, Bielawy i Walimia. Intensywny rozwój przemysłu w tym czasie przyczynił się do znacznych zmian w krajobrazie m.in. do wykarczowania wielkich połaci pierwotnych
lasów bukowych porastających stoki Gór Sowich i zastępowania ich nasadzeniami świerków.
Okres rozwoju ziemi śląskiej został zatrzymany wybuchem
wojny trzydziestoletniej w 1618 r. pomiędzy protestanckimi
krajami rzeszy niemieckiej a katolicką dynastią Habsburgów.
65
Obszar Gór Sowich i okolic był w tym czasie bezpośrednim
miejscem działań wojennych. Przemarsze i stacjonowanie
wojsk na tym terenie pociągające za sobą liczne kontrybucje,
rozboje i mordy, przyczyniły się do upadku rzemiosła, ogólnego wyniszczenia oraz znacznego wyludnienia regionu – zginęło wówczas prawie 70% ludności cywilnej. Największe miasto
w pobliżu Gór Sowich – Dzierżoniów – był kilkukrotnie zajmowany to przez protestanckich Sasów, to przez wojska cesarskie Habsburgów, co było przyczyną ogromnych zniszczeń i
rozlewu krwi. Wojnę zakończył pokój westfalski, który utrwalił władzę Habsburgów na Śląsku. Po tym czasie nastąpiło
powolne odbudowywanie okolicznych miejscowości.
W wyniku trzech wojen śląskich w latach 1740-1763 region
ponownie doświadczył znacznych zniszczeń i ubytku ludności.
Fryderyk II Hohenzollern, król Prus, swe działania opierał na
roszczeniach dynastycznych, wynikających z podpisanego w
XVI w. układu, na mocy którego pruscy władcy mieli odziedziczyć ziemie śląskie po wygaśnięciu dynastii Piastów. Większa część Śląska na skutek trzykrotnych najazdów Fryderyka
został odebrany Austriakom i wraz z ziemią kłodzką stał się
częścią Królestwa Prus. Pozostał w granicach państwa niemieckiego aż do 1945 r. Po zakończeniu wojen śląskich Fryderyk II szybko przystąpił do wprowadzania zmian i odbudowy
regionu. Przeprowadzono m.in. reformę administracyjną oraz
akcję kolonizacyjną. W dotychczas niezasiedlone rejony Gór
Sowich i okolic przybyli nowi osadnicy, głównie zajmujący się
tkactwem. Do zakładania nowych wiosek, wykorzystywano
obrzeża istniejących miejscowości. W ten sposób powstały
m.in. Jedlina Zdrój, Nowa Głuszyca i Lasocin, który pierwotnie nazywany był Gajem Fryderyka (Friedrichshayn).
W II połowie XVIII w. Fryderyk II, postanowił wzmocnić
ochronę granic swojego królestwa. W tym celu w 1765 r. rozpoczął budowę ponad Srebrną Górą potężnej twierdzy, ówcześnie największej w Europie, która zachowała się do dziś. W
2004 r. została uznana przez Prezydenta RP za pomnik historii.
Jest także objęta ochroną w postaci parku kulturowego. Właśnie w rejonie Srebrnej Góry w 1807 r. zatrzymały się wojska
bawarskie walczące po stronie Napoleona Bonaparte, którym
66
nie udało się ostatecznie zdobyć twierdzy. Została ona poddana
na skutek podpisania traktatu pokojowego. Ostatecznie po
klęsce Napoleona w Bitwie Narodów pod Lipskiem w 1813 r.
rejon Gór Sowich pozostał w granicach Królestwa Prus.
W 1790 r. sąsiadujący z Górami Sowimi Dzierżoniów stał
się najważniejszym miejscem na mapie ówczesnej Europy. W
nieistniejącej dziś kamienicy Sadebecka przy rynku spotkali się
Leopold II – cesarz rzymski oraz król Węgier i Czech, król
pruski Fryderyk Wilhelm II oraz przedstawiciele innych krajów europejskich – Holandii, Anglii i Polski. Wynikiem tego
spotkania było przymierze austriacko-pruskie, zwane ”konwencją reichenbaską”, na mocy którego kraje te wyrzekały się
podejmowania wobec siebie wrogich działań. Po raz drugi
Dzierżoniów stał się miejscem zawarcia ważnych traktatów w
1813 r., kiedy przedstawiciele Austrii, Prus Rosji, Szwecji i
Anglii, w tym car Aleksander I i król Fryderyk Wilhelm III,
podpisali tajny układ antynapoleoński, który zapoczątkował VI
koalicję antyfrancuską.
Wiek XIX to okres intensywnego rozwoju gospodarczego
regionu, pomimo kryzysu w I połowie XIX w. jednej z najważniejszych gałęzi przemysłu, jaki rozwijał się u podnóża
Gór Sowich, a mianowicie tkactwa. O buncie w 1844 r. i nędzy
w jakiej żyli tkacze pisał w swoim dramacie zdobywca Nagrody Nobla Gerhart Hauptmann. Dopiero uprzemysłowienie
włókiennictwa pozwoliło ponownie konkurować śląskim firmom z wyrobami zachodnimi.
Bunt tkaczy – pogarszająca się sytuacją materialna
tkaczy – obniżenie ilości
produkcji, zmniejszenie wysokości płac i zwolnienia
wynikające z wprowadzenia
maszyn do zakładów wywoływała coraz większe niepokoje społeczne. Zapalnym
wydarzeniem było aresztowanie w dniu 3 czerwca
1844 roku w Pieszycach ro-
Plakat z 1897 r. promujący dramat Tkacze
rys. E.Orlik, arch. Wikimedia commons
67
botnika za śpiewanie pieśni socjalistycznych, w których
wymieniał jednego z właścicieli fabryk. Na skutek tego
kolejnego dnia zdemolowano jedną z fabryk należącą do
Zwanzigera. Wieść o buncie tkaczy szybko się rozniosła i
do Pieszyc 5 czerwca zaczęli przybywać tkacze z innych
miejscowości. Kilkuset osobowa grupa przemaszerowała
do Bielawy, gdzie zniszczono m.in. zakłady Dieriga. Na
reakcję władz nie trzeba było długo czekać. Sprowadzone
wojsko krwawo stłumiło powstanie. Zginęło 11 robotników, a kilkudziesięciu zostało rannych. Bunt odbił się szerokim echem w prasie niemieckiej i europejskiej, co pozwoliło zwrócić uwagę na tragiczną sytuację tkaczy. Wydarzenia w Pieszycach i Bielawie były podstawą opracowania w 1892 r. najwybitniejszego dzieła późniejszego
laureata Nagrody Nobla Gerharta Hauptmanna – dramatu
pt. Tkacze.
Do rozwoju gospodarczego w XIX w. przyczyniła się także
budowa kolei oraz coraz większe zainteresowanie turystyką. W
pierwszej kolejności zbudowano linię Jaworzyna Śląska –
Dzierżoniów (1855 r.), następnie oddano do użytku budowany
w latach 1878-1880 odcinek Śląskiej Kolei Górskiej łączący
Kłodzko z Wałbrzychem, a w latach 1899-1906 uruchamiano
odcinki tzw. Kolei Sowiogórskiej, która połączyła Dzierżoniów, Pieszyce, Bielawę przez Srebrną Górę z Nową Rudą oraz
Ścinawką. Wreszcie w latach 1902-1904 otwarto tzw. Kolej
Bystrzycką, łączącą Świdnicę z Jedliną Zdrój. Niestety dziś
wiele z tych linii nie funkcjonuje. Pod koniec XIX w. coraz
ważniejsza stała się masowa turystyka. W 1882 r. powołano w
Dzierżoniowie Towarzystwo Gór Sowich, które wraz z innymi
drobnymi towarzystwami górskimi utworzyły w tym samym
roku Związek Towarzystw Gór Sowich i Wałbrzyskich. Ostatecznie przekształcił się on w Związek Towarzystw Górskich
na Wielkiej Sowie (EGV). Wydawało ono czasopisma turystyczne, przewodniki, mapy oraz było inicjatorem wyznaczania
szlaków, punktów widokowych oraz budowy wież widokowych m.in. istniejących do dziś wież na Wielkiej Sowie i Kalenicy.
68
Dynamiczny rozwój regionu zahamował wybuch I wojny
światowej, pomimo, że rejon Gór Sowich nie był bezpośrednim
miejscem działań wojennych. Na skutek trudnej sytuacji gospodarczej upadło wiele zakładów, wzrosło bezrobocie i przestępczość. Także w trakcie II wojny światowej omawiany teren
zbytnio nie ucierpiał – malowniczo położone miasteczka i wsie
pozostały niezniszczone. Natomiast był miejscem przymusowej pracy wielu więźniów. Od początku wojny transportowano
jeńców do położonej między Bielawą a Pieszycami filii obozu
koncentracyjnego Gross-Rosen, zwanej Sportschule od wyczerpujących ćwiczeń gimnastycznych, jakie musieli wykonywać tu więźniowie. Stanowili oni tanią siłę roboczą dla fabryk
w okolicznych miastach, a część z nich pod koniec wojny
uczestniczyła w budowie kompleksu sztolni, hal, korytarzy
podziemnych i obiektów naziemnych stanowiących prawdopodobnie kompleks podziemnych fabryk zbrojeniowych projektu
Riese – Olbrzym (patrz kolejny rozdział). Na początku 1945 r.
zaczęto przygotowywać Dzierżoniów do obrony tworząc różnego rodzaju okopy i zapory przeciwpancerne oraz posterunki
obronne. Większość niemieckich mieszkańców w tym czasie
opuściła miasto. Dnia 8 maja 1945 r. do pustego Dzierżoniowa
wkroczyły wojska radzieckie wyzwalając miasto oraz filię
obozu koncentracyjnego.
Mało zniszczony obszar szybko został zasiedlony początkowo przez jeńców z obozu koncentracyjnego oraz przymusowych pracowników z pobliskich miejscowości, a następnie
przez mieszkańców ziem wschodnich, którzy przybywając do
Wrocławia szukali innych miejsc, które mniej ucierpiały w
wyniku działań wojennych. Również wielu Żydów i emigrantów z innych krajów osiedliło się w okolicznych miejscowościach. Jednak nie wszystkie zostały zasiedlone i część z nich
zanikła jak Kuźnica pod Rościszowem czy Budzowska Kolonia koło Srebrnej Góry. Ze względu na niewielkie zniszczenia
wojenne, miejscowości w rejonie Gór Sowich mogły od razu
po wojnie dalej się rozwijać, w przeciwieństwie do wielu innych części kraju. Rok po zakończeniu II wojny światowej
zmieniono nazwę głównego miasta regionu z Rychbach, pochodzącej od niemieckiej nazwy Reichenbach, na Dzierżoniów
69
– na cześć księdza Jana Dzierżonia, uznawanego dziś za ojca
współczesnego pszczelarstwa.
Głównym źródłem utrzymania ludności w okresie powojennym pozostał przemysł, rozwijało się także rolnictwo i rynek usług. Życie mieszkańców toczyło się wokół dwóch wielkich zakładów przemysłowych zlokalizowanych w Dzierżoniowie: zakładów radiotechnicznych Diora i fabryki włókienniczej Silesiana, zatrudniających odpowiednio ok. 6 i 3,5 tys.
osób. Pracownikami były głównie kobiety, którym oferowano
bogate pakiety socjalne, mieszkania, miejsca dla dzieci w żłobkach i przedszkolach. Ponadto przy zakładach Diora funkcjonował ośrodek badawczy zatrudniający dodatkowo 800 inżynierów. Niestety na początku lat 90. ubiegłego wieku zlikwidowano obie firmy, co stało się przyczyną prawie 50% bezrobocia w rejonie Dzierżoniowa. Od momentu utworzenia Parku
Krajobrazowego Gór Sowich w 1991 r. obszar sowiogórski
stopniowo stawał się coraz ważniejszym rejonem turystycznym, dostrzeżono także walory tego terenu dla narciarstwa. W
2006 r. odnowiono wieżę widokową na szczycie Wielkiej Sowy, a w 2011 r. oddano do użytku pierwszą po wojnie platformę widokową na zboczach Kuczaby, niedaleko Nowej Bielawy.
Oprócz bogatej historii i udokumentowanych faktów z terenem Gór Sowich – obszarem niezwykłym, do dziś kryjącym
wiele tajemnic, wiąże się także wiele ciekawych legend i podań, często przekazywanych ustnie z pokolenia na pokolenie
(oprac. na podstawie Pludro K., 2001, „Legendy Gór Sowich”).
Legenda o powstaniu nazwy Gór Sowich
W zamierzchłych czasach w jednej z wiosek na skraju
wielkiej puszczy mieszkał bogaty kmieć, który miał trzy przepiękne córki. Chciał je wydać bardzo dobrze za mąż, ale żaden
z kandydatów nie spełniał jego oczekiwań. Mawiał, że woli
córki oddać na służbę bogom niż wydać je za kogoś innego niż
król czy książę. Córki zaczęły się buntować przeciwko ojcu i
postanowiły uciec z domu. Z pomocą przyszedł im pewien
kupiec, który podarował im zaczarowaną chustę przemieniają70
cą ludzi w zwierzęta. Jednak rzucić czar można było tylko trzy
razy, a przestawał on działać tylko wtedy, gdy udawało się
zaczarowanemu przedostać na drugą stronę gór. Dziewczęta
wykorzystały ów dar, zamieniły się w zające i uciekły. Kmieć
postanowił złapać córki i je ukarać. W tym celu udał się do
czarownicy, która podarowała mu zaczarowaną gałązkę bukową. Po machnięciu gałązką kmieć także trzykrotnie mógł zamienić się w zwierzę i wtedy złapać córki. Po raz pierwszy
machnął gałązką i zamienił się w jastrzębia. Szybko udało mu
się dostrzec trzy zające i już leciał by je pochwycić, ale zmieniły się one w sarny. Kmieć szybko machnął po raz drugi i natychmiast stał się wilkiem. Zagonił sarny na szczyt góry i już
miał je złapać, gdy zamieniły się w trzy sowy i uciekły chowając się w dziuplach i grotach. Wściekły ojciec krzyknął: „A to
baran ze mnie” i machnął gałązką po raz trzeci. W ten sposób
na zawsze zamienił się w barana, który długo szukał drogi na
drugą stronę gór, ale jej nigdy nie odnalazł. Tymczasem córki,
jak to sowy, nie potrafiły wzlecieć ponad puszczę i odnaleźć
drogi na drugą stronę gór, dlatego po dziś dzień krążą po górskich lasach. Dlatego ludzie od tego czasu zwą je właśnie Górami Sowimi.
Szwedzki generał z Gór Sowich
Podczas wojny trzydziestoletniej zginął jeden ze szwedzkich generałów, który został pochowany na szczycie Wielkiej
Sowy. Legenda głosi, że podczas swojego życia popełnił wiele
strasznych zbrodni, więc po śmierci nie zaznał spokoju. Aby
odpokutować swoje grzechy miał włóczyć się przez dwieście
lat po sowiogórskich lasach. Każdy kto wiedział o błąkającym
się po lesie duchu, gdy go spotkał od razu patrzył na buty.
Jeżeli były one czarne duch był nieszkodliwy. Natomiast gdy
buty były szklane duch był wtedy zły i bardzo niebezpieczny.
Mógł mocno poturbować napotkanego wędrowca. Podobno w
grobowcu generała ukryte były ogromne skarby, w tym złota
szpada wysadzana rubinami i diamentami. Pewnego dnia kilku
górników z Nowej Rudy zdecydowało się odnaleźć skarby
znajdujące się na szczycie Wielkiej Sowy. Odnaleźli miejsce
71
spoczynku generała i już mieli zabierać się za rozkopanie grobu, kiedy z głębi ziemi rozległ się głuchy łomot. Grobowiec
otworzył się i wyłonił się z niego duch generała ze szpadą w
dłoni. Wszyscy uciekli do sowich domów i od tej pory już nikt
więcej nie próbował szukać skarbów na Wielkiej Sowie i zakłócać spokoju generała.
Krasnale z Bielawy
Dawno, dawno temu na zboczach dzisiejszej Góry Parkowej w Bielawie mieszkały krasnoludki. Ukryte w rozpadlinach
i grotach strzegły ukrytego we wnętrzu góry ogromnego skarbu. Jedynie raz w roku, w noc świętojańską, krasnoludki udostępniały skarb, ale mogli się do niego dostać tylko ludzie
wyjątkowo dobrzy i uczciwi. Ci, którzy mieli coś na sumieniu,
byli chciwi i rządni władzy nie mieli wstępu. Krasnoludki żyły
w spokoju i w zgodzie z mieszkańcami Bielawy, będącymi w
większości wolnymi tkaczami, do czasu gdy dla potrzeb budowy fabryk, nowych domów i dróg zaczęto drążyć skały na
zachodnim stoku góry. Wtedy postanowiły się przenieść wraz
ze swym skarbem w inne, spokojniejsze miejsce. Na swą nową
siedzibę wybrały jeden ze szczytów Masywu Ślęży w pobliżu
Sobótki. Z trudem udało im się przenieść podziemnym korytarzem cały skarb, a po skończonej ciężkiej pracy poszły drogą z
Bielawy w stronę Sobótki. Po drodze spotkały jadącego wozem
chłopa z Bielawy o imieniu Herzog, którego poprosiły o podwiezienie, bo były już bardzo zmęczone długim marszem. Gdy
dotarły do Sobótki podziękowały chłopu i w zamian cały jego
wóz wypakowały świerkowymi gałązkami. Herzog spodziewający się godniejszej nagrody, szybko pozbył się zbędnego balastu. Dopiero po powrocie do domu jego żona zauważyła drobinki złota na wozie, które okazały się resztkami gałązek
świerkowych zamienionych w złoto. Niestety, gdy wrócił w
miejsce, gdzie wyrzucił wcześniej otrzymane gałązki już ich
nie było – zapadły się pod ziemię. Jednak drobinki, jakie pozostały na wozie pozwoliły mu wybudować nowy murowany
dom, który zachował się do dziś i jest jednym z cenniejszych
zabytków Bielawy.
72
Zielony myśliwy
Na początku XVIII w. mieszkał w Bielawie pewien leśniczy o nazwisku Kratzer, którego inni mieszkańcy, ze względu
na zielony strój, zwali zielonym myśliwym. Leśniczy był
człowiekiem budzącym trwogę wśród istot słabych i bezbronnych, nad którymi lubił się pastwić. Nie pozwalał zbierać jagód, grzybów i ziół w lesie. Jego wygląd zewnętrzny nie budził sympatii. Przez to wszystko był osobą znienawidzoną w
całych Górach Sowich. Pewnego dnia Kratzer przemierzając
jeden z traktów w lesie spadł ze skały i zginął. Ludzie ucieszyli
się, że wreszcie zapanuje spokój. Jednak leśniczy nie zaznał
spokoju. Przemienił się w upiora, który krążył po sowiogórskich lasach siejąc strach i przerażenie. Żaden człowiek nie
mógł na niego spojrzeć. Cały czas nosił swój zielony uniform,
jeździł na białym koniu trzymając swoją krwawą, naznaczoną
bliznami głowę. Każdy kto samotnie przebywał w lesie i słyszał złowieszcze wołanie „Hej hej! Hop, hop!” niechybnie
musiał spotkać zielonego myśliwego.
Pewnego dnia do Dzierżoniowa zawitała grupa kuglarzy,
którzy słynęli z odczyniania uroków i uwalniania od zaklęć.
Gdy tylko dowiedział się o tym burmistrz miasta obiecał im
sowitą nagrodę za pozbycie się upiora, a oni się zgodzili. Najstarszy z grupy kuglarzy przyniósł ze sobą księgę zatytułowaną
„Tajemnice Pedemontana”, która zawierała wszystkie niezbędne informacje o upiorach – były to trupy, które poruszały
się tylko nocą w blasku promieni księżyca, nachodziły domy,
czyniły szkody, nawet wśród rzeczy świętych. A gdy na swej
drodze spotkały śpiące dziewczęta lub młodych proboszczaków wysysały im krew. Jedynym rozwiązaniem by pozbyć się
upiora było otwarcie jego grobu, ucięcie głowy motyką, ułożenie jej między nogami i przebicie serca osikowym kołkiem.
Dopiero wtedy mara raz na zawsze zniknie.
Aby odnaleźć grób Kratzera wszyscy udali się do Bielawy.
Tam na cmentarzu otworzyli go, ale ku ich wielkiemu zdziwieniu okazał się on pusty. Nie było w nim ciała leśniczego.
Jeden z kuglarzy zauważył Kratzera siedzącego w wykuszu
wieży kościelnej. Upiór najspokojniej w świecie siedział sobie,
73
machał nogami i pogwizdywał. Kuglarz wziąwszy swą tajemną księgę zaczął wyszeptywać zaklęcia. Tylko je skończył
rozległ się gwałtowny hałas i zielony myśliwy spadł z wieży
prosto do drewnianej skrzyni stojącej u stóp kuglarza, który
rozkazał go jak najszybciej wynieść na szczyt Wielkiej Sowy,
gdzie został pochowany pod olbrzymia skałą, która stoi w tym
miejscu do dziś. Od tego momentu nikt więcej o upiorze nie
słyszał.
Kompleks „Riese” (Olbrzym)
Na skutek przeprowadzonych w 1943 r. przez aliantów ataków bombowych na ośrodek zbrojeniowy zlokalizowany na
wyspie Uznam, Hitler zdecydował o przeniesieniu produkcji
zbrojeniowej w rejon Sudetów. Był to obszar znajdujący się na
uboczu działań wojennych i uważany przez to za jeden najbezpieczniejszych. Prawdopodobnie w tym celu rozpoczęto budowę w Górach Sowich oraz pod zamkiem Książ koło Wałbrzycha ogromnego kompleksu podziemnych sztolni i korytarzy, które miałyby ukryć i zabezpieczyć przed bombardowaniami miejsce produkcji broni. Temu ogromnemu przedsięwzięciu budowlanemu nadano kryptonim Riese (Olbrzym).
Prace górnicze i budowlane na niespotykaną skalę rozpoczęto
w 1943 r. w siedmiu jak dotąd odkrytych kompleksach: Gon-
Plan kompleksu Riese
rys. arch. Wikimedia commons
74
towa-Sokolec, Jugowice Górne-Jawornik, Soboń, Osówka,
Rzeczka, Włodarz i Książ. Projekt prawdopodobnie zakładał
lokalizację nowej, głównej siedziby Hitlera na zamku Książ, a
w podziemnym kompleksie w Górach Sowich zaawansowaną
produkcję zbrojeniową, w tym być może także prace nad bombą atomową. Niestety zachowały się tylko nikłe źródła i dokumenty, które w 100% nie potwierdzają takiego przeznaczenia kompleksu. W celu nadzoru nad pracami budowlanymi,
prowadzonymi w ścisłej tajemnicy, powołano spółkę pod nazwą Śląska Wspólnota Przemysłowa z siedzibą w JedlinieZdroju. W rejon Gór Sowich przeniesiono z obozu koncentracyjnego Gross-Rosen tysiące przymusowych robotników,
więźniów i jeńców wojennych różnych narodowości, głównie
Żydów, których umieszczono w 5 zlokalizowanych w okolicy
obozach pracy. Bliskość obozu koncentracyjnego zapewniała
stały dopływ nowych robotników, wśród których była bardzo
wysoka śmiertelność ze względu na wyniszczające warunki
pracy. Przedsięwzięcie miało pierwszeństwo przed innymi
działaniami, poza prowadzonymi na frontach wojennych. W
1944 r. ze względu na niezadawalające postępy prac nadzór
nad budową przejęła Organizacja Todt, którą tworzyły prywatne firmy budowlane i przedsiębiorstwa państwowe nadzorowane przez oddziały SS. Prace budowlane prowadzono na
obszarze kilkudziesięciu kilometrów kwadratowych, zlokalizowanych na stokach gór głównie w Masywie Włodarza, a
także pod zamkiem Książ. W zboczach gór wiercono otwory,
które rozsadzano materiałami wybuchowymi – w taki sposób
powstawały sztolnie, komory, korytarze, które wzmacniano
ścianami żelbetowymi. Oprócz drążenia podziemnych tuneli
projekt zakładał budowę naziemnych magazynów, stacji przeładunkowych, bunkrów oraz wykonanie dziesiątek kilometrów
rurociągów, linii energetycznych, dróg oraz połączenie całości
siecią kolejki wąskotorowej, dzięki którym dostarczano potrzebne materiały. Świadczy to o wielkości i rozmachu całej
inwestycji. Prace budowlane w kompleksie postępowały bardzo szybko. Według zachowanych raportów niemieckich z
1944 r. do budowy kompleksu zużyto ogromne ilości betonu
zbrojonego stalą – 257 tys. m3. Powstało także 58 km dróg i
75
100 km rurociągów. Istniejące dokumenty mówią o zaangażowaniu prawie 30000 więźniów w tworzenie kompleksu. Prace
w Górach Sowich były prowadzone prawie do końca wojny,
jednak budowy nigdy nie ukończono. W momencie zbliżania
się Armii Czerwonej wiele tuneli zostało zalanych, wiele wejść
zasypano, wywieziono lub ukryto materiały, zniszczono większość dokumentów. Do dziś nie jest znane przeznaczenie całego kompleksu. Niewielu pozostało także świadków tych wydarzeń. Starannie zabezpieczono możliwość wycieku informacji.
Większość więźniów – świadków tych wydarzeń – zostało
zamordowanych w podziemnych sztolniach, a nadzorujących
ich żołnierzy ewakuowano w głąb Niemiec. Wszystko to
sprawia, że kompleks cały czas otacza aura tajemniczości,
która powoduje powstawanie mitów o przeznaczeniu kompleksu oraz lokalizacji pozostałych części. Niektóre mówią o produkcji cudownej broni, inne o ulokowaniu zaginionych depozytów bankowych, dzieł sztuki i innych skarbach, jeszcze inne
o wielu eskortowanych ciężarówkach z tajemniczym ładunkiem, które miałyby znikać w okolicach Walimia. Zachęca to
wciąż badaczy i poszukiwaczy skarbów do eksploracji podziemnych tuneli. Do tej pory odkryto ponad 8 km tuneli w
różnym stopniu wykończonych. Według szacunków, opartych
na zachowanych dokumentach dotyczących ilości wykorzystanych materiałów budowlanych, można przypuszczać, że jest to
zaledwie niecałe 50% całości.
Obecnie znanych jest sześć kompleksów w Górach Sowich.
Trzy z nich – Osówka, Rzeczka i Włodarz – są udostępnione
do zwiedzania. Spośród nich największy jest kompleks Włodarz, jednak jest w najmniejszym stopniu ukończony. Najmniejszy jest kompleks Rzeczka, a najbardziej ukończony i
jednocześnie skrywający także najwięcej tajemnic związanych
głównie z lokalizacją obiektów naziemnych – kasyna i siłowni,
jest kompleks Osówka. Pozostałe są niedostępne dla zwiedzających. Po wojnie wytyczono również naziemny szlak martyrologii, oznakowany kolorem czarnym, który pozwala
zobaczyć, co obecnie pozostało z olbrzymiej budowy
kompleksu Riese.
76
Kompleks Włodarz
Kompleks Włodarz zlokalizowany jest na północnowschodnich stokach góry
Włodarz (811 m n.p.m.).
Zarządzany obecnie przez
Centrum
MuzealnoTurystyczne „Olbrzym” z
siedzibą w Jugowicach jest
największym udostępnionym
dla turystów obiektem przedWejście do jednej ze sztolni kompleksu
sięwzięcia Riese. Dotychczas
Włodarz
odkryto ponad 3 km podfot. Piotr Krajewski
ziemnych tuneli, z czego ok. 1
km jest zalany wodą. W trakcie budowy kompleksu wydrążono w gnejsowej skale 4 równoległe względem siebie sztolnie
skierowane na południowy zachód. Można tu zaobserwować
ten sam, co w Osówce sposób drążenia tuneli – nad dolnym
tunelem wykonywano równolegle drugi, a kiedy miał on odpowiednie rozmiary zawalano strop między nimi powiększając
w ten sposób tunel dolny. Tak powstała m.in. jedyna w tym
kompleksie większa hala o wymiarach 60x9x10 m, nazywana
Jeziorem Łabędzim, zakończona zawałem i zalana wodą. Głębokość wody nie przekracza tu 2 m, jest natomiast bardzo
przejrzysta. Na dnie znajdują się narzędzia oraz materiały
wykorzystywane w trakcie budowy kompleksu. Część naziemną obiektu stanowią pozostałości betoniarni, fundamenty i
betonowe budowle nieznanego przeznaczenia, rampy przeładunkowe oraz droga łącząca kompleks z innymi obiektami.
Doprowadzono tu także kolejkę wąskotorową, którą transportowano materiały budowlane. Trasa o długości 12 kilometrów
prowadziła z Olszyńca, wznosząc się o ok. 200 m w górę.
W pobliżu parkingu ustawiono materiały budowlane, które
miały być wykorzystane do budowy kompleksu, a przy drodze
liczne, opancerzone transportery, ciężarówki i działa oraz
czołg.
77
Pojazd opancerzony przed wejściem
do kompleksu Włodarz
Zarządca kompleksu udostępnia zwiedzanie części
naziemnych przed wejściami
do sztolni, dolnego poziomu
obiektu,
udostępnionych
tuneli na górnym poziomie,
podróż łodziami przez zalane
części obiektu oraz projekcję
filmu „Włodarz”. Wewnątrz
panuje stała temperatura – ok.
7 ºC. Czas zwiedzania wynosi
ok. 1,5 godziny.
 Centrum Muzealno-Turystyczne „Olbrzym”:
www.wlodarz.pl, [email protected], ul. Górna 71, 58-321
Jugowice, tel. 748453342, czynne codziennie: IV-X: 9-18;
XI-III: 9-16.
Kompleks Osówka
Kompleks Osówka zlokalizowany jest ok. kilometr na
północ
od
miejscowości
Sierpnice oraz w tej samej
odległości
na
północny
wschód od miejscowości Kolce. Kompleks składa się z
dwóch części – podziemnej i
naziemnej. Ponad 1700 m
podziemnych korytarzy udoWejście do kompleksu Osówka
stępnionych jest do zwiedzania
sztolniami 1 i 2. Trzecia sztolnia, nie połączona z pozostałymi, być może mająca pełnić
funkcję odwadniającą, nie jest udostępniona turystom.
78
Plan kompleksu Włodarz oraz Osówka (wyk. Urszula Krajewska)
79
Podziemne korytarze są w
części wzmocnione betonowymi ścianami (największa
obetonowana hala ma 50 m
długości oraz 6 m szerokości i
wysokości). Niektóre korytarze zalane są wodą. Część
naziemną kompleksu stanowią
betonowe obiekty o niewiadomym przeznaczeniu, naJeden z korytarzy w kompleksie Osówka
zwane umownie Kasynem
oraz Siłownią, magazyny na
kruszywo, sporo fundamentów
i wykopów pod kolejne obiekty, a także trasa kolejki wąskotorowej, która docierała tu z
Głuszycy Górnej. Kasyno to
prostokątny obiekt o wymiarach 50x14 m mający prostokątne otwory okienne, przykryty monolitycznym stropem
żelbetowym w formie niecki,
Obetonowany korytarz w kompleksie
który docelowo umożliwiał
Osówka
zamaskowania obiektu roślinfot. Piotr Krajewski
nością. Natomiast Siłownia to
betonowa budowla składająca się ze zbiorników oraz pomieszczeń, do których prowadzą włazy. Być może miała to być
elektrownia. Ok. 50 m pod obiektem, znajduje się fragment
podziemnego korytarza, co pozwala przypuszczać, że całość
miała być ze sobą połączona.
Obecnie kompleksem zarządza spółka o nazwie Podziemne
Miasto Osówka, która przygotowała dla turystów 3 trasy zwiedzania kompleksu: historyczną, ekstremalną i edukacyjną dla
dzieci. Trasa historyczna skierowana jest do wszystkich turystów. W trakcie wycieczki można zobaczyć m.in. halę z oryginalnymi szalunkami z 1944 r., wartownię, zdjęcia budowli
zewnętrznych, poznać poszczególne etapy budowy, sposoby
drążenia podziemnych korytarzy, a także obejrzeć ekspozycję
80
narzędzi oraz wózek, jakim
wywożono urobek. Łączny
czas zwiedzania to ok. 1 godz.
Natomiast trasa ekstremalna
skierowana do wytrwałych i
sprawnych turystów pozwala
w ciągu 1,5 godziny dodatkowo popłynąć łodzią przez
zalany wodą tunel oraz pokonać chodnik poszukiwaczy
skarbów złożony z kładek oraz
pomostów wiszących nad
wodą. W kompleksie panuje
stała temperatura ok. 7ºC.
Korytarz z oryginalnym, drewnianym
szalunkiem
 Tajemnicze
Podziemne
Miasto
Osówka:
www.osowka.pl, [email protected], tel. 748456220, czynne codziennie: IV-IX – 10-18, X-III 10-16.
Kompleks Rzeczka
Kompleks, obecnie stanowiący
Muzeum Sztolni Walimskich,
zlokalizowany jest pomiędzy Walimiem a Rzeczką na wschodnim
stoku góry Ostra. Został udostępniony turystom w 1995 r. jako
pierwszy z podziemnych kompleksów. Obiekt składający się z części
podziemnej wytyczonej na planie
zbliżonym do litery E, być może
miał stanowić centrum dowodzenia, o czym świadczy duża ilość
kabli oraz lokalizacja centrali telefonicznej na początku wsi Rzeczka
w czasie budowy kompleksu.
Obetonowana hala
w kompleksie Rzeczka
81
Plan kompleksu Rzeczka (wyk. Urszula Krajewska)
Korytarz w kompleksie Rzeczka
Jest to najmniejszy udostępniony kompleks – całkowita długość podziemnych
wyrobisk wynosi 500 m.,
który tworzą trzy rozmieszczone w odległości 40-50 m,
równolegle względem siebie,
nieobudowane sztolnie. Na
końcach są połączone ze sobą
pod kątem prostym dwiema
halami. Część hali jest zawalona. Większa z nich, zwana
„dużą halą” jest nieobudowana
82
betonem, ma długość 80 m, szerokość 8 m, a wysokość 10-12
m. Fragment drugiej hali o wymiarach 32x6 m – komora techniczna, łącząca sztolnie 1 i 2, jest obetonowany, podobnie jak
wartownia w sztolni nr 1. W tej ostatniej, stanowiącej śluzę
zabezpieczającą wejście do środka, zgromadzono bogatą kolekcję narzędzi, przedmiotów należących do więźniów i starej
broni, a także nieliczne dokumenty związane z kompleksem
Riese.
Aby dojść do kompleksu
należy przejść nad rzeką
Walimką przez Most Baileya
– przenośną, stalową konstrukcję wymyśloną i używaną przez saperów pod koniec
II wojny światowej. Podstawową zaletą tego mostu była
zdolność to tworzenia jego
konstrukcji mając dostęp
Most Baileya przy wejściu
tylko do jednego brzegu przedo Muzeum Sztolni Walimskich
szkody. Pozwalało to szybko
pokonywać bariery wodne.
Do zwiedzania udostępniony jest cały obiekt. Wewnątrz
panuje stała temperatura – ok. 7 ºC. Czas zwiedzania ok. 45
min.
 Muzeum Sztolni Walimskich: www.sztolnie.pl,
[email protected], ul. 3-go maja 26, Walim, tel.
748457300, czynne codziennie: V-IX: Pn.-Pt – 9-18, Sb,
Nd, Św. 9-19; X-IV: Pn.-Pt – 9-17, Sb, Nd, Św. 9-18.
83
Ważniejsze miejscowości w Parku i okolicy
BARTNICA (niem. Beutengrund) – wieś leżąca nad
Bystrzycą. Od zach. sąsiaduje z Górami Suchymi, od północnego wschodu ze Wzgórzami Wyrębińskimi, a od południowego zachodu ze Wzgórzami Włodzickimi. Oddalona jest o ok. 7
km od Głuszycy i 13 km od Nowej Rudy. Miejscowość otaczają głównie użytki rolne, a grzbiety Gór Suchych porośnięte są
lasami. Kiedyś miała charakter łańcuchówki, obecnie układ ten
jest on mało czytelny. Bartnica jest wsią rolniczoprzemysłową; istotną rolę odgrywają okoliczne kamieniołomy.
Wieś powstała prawdopodobnie w XVI-XVII w.;
jej początki nie są dobrze znane. Pierwotnie należała ponoć do rodziny von Zierotinów z Niemodlina; w 1. poł.
XVIII w. właścicielem był baron von Stillfried z Nowej
Rudy. Miejscowość była spora, ale uboga. Mieszkańcy
trudnili się tkactwem chałupniczym. Na początku XIX w.
Bartnica posiadała kolonie i przysiółki. Z czasem nastąpił
ich rozwój, a jeden z nich, Wyrębina, posiadał więcej domów i mieszkańców niż sama wieś. W poł. XIX w . Bartnica należała do barona von Magnisa z Bożkowa. Po
upadku tkactwa chałupniczego mieszkańcy trudnili się
wydobyciem kamienia, które wtedy intensywnie się rozwijało. Pod koniec XIX w. we wsi powstały duże zakłady
przeróbcze kamienia – było to następstwem budowy linii
kolejowej z Wałbrzycha do Nowej Rudy i Kłodzka.
Po 1945 r. zlikwidowano zakłady przeróbcze, czynne
pozostały kamieniołomy. Mimo dogodnych warunków naturalnych Bartnica nigdy nie była miejscowością turystyczno-wypoczynkową, prawdopodobnie z powodu braku
zagospodarowania turystycznego.
W Bartnicy zachowało się kilka XIX-wiecznych budynków
mieszkalno-gospodarczych o konstrukcji murowanej, bądź
murowano-drewnianej. Z pocz. XX w. pochodzą zabudowania
stacji kolejowej.
 Pensjonat Nerisa, Bartnica 36c, tel. 746675212,
www.nerisa.pl
84
BIELAWA (Bela, niem. Lengenbielau) – miasto tworzące aglomerację wraz z Dzierżoniowem i Pieszycami. Leży nad
rzeką Bielawicą. Dawniej była to wieś o układzie łańcuchowym; jest on widoczny do dziś. Górną część miejscowości
stanowi Nowa Bielawa, leżąca na obszarze Gór Sowich. Od
pozostałej części miasta, zlokalizowanej u pn.-zach. podnóża
Wzgórz Bielawskich, oddziela ją sudecki uskok brzeżny.
Dominantą w krajobrazie jest
Góra Parkowa. W zachodniej
części znajdują się Kamieniczki. Główną szosę w mieście stanowi droga nr 384 z
Dzierżoniowa do Nowej
Rudy. Do Pieszyc jest stąd
ok. 4,5 km, a do DzierżonioGóra Parkowa w Bielawie
wa ok. 6 km. Bielawa ma
charakter przemysłowy, rolnictwo nie pełni tu większej
roli. Miasto jest siedzibą nadleśnictwa, należą do niego duże
powierzchnie lasów wchodzące w obręb Parku Krajobrazowego Gór Sowich; znajdują się one na południowy zachód od
miejscowości.
Na terenach Bielawy osadnictwo pojawiło się prawdopodobnie w neolicie. Podczas badań archeologicznych odkryto ślady kultury ceramiki sznurowej, pochodzącej z
epoki brązu.
Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z 1288 r. – książę
Henryk Probus nadał wtedy kolegiacie św. Krzyża we
Wrocławiu czynsze z tej osady. Dokument ten dotyczył
dolnej części Bielawy; górne stanowiły własność rycerstwa, a później mieszczan. Jednym z pierwszych właścicieli Bielawy byli von Czettritzowe. Po 1410 r. wieś była
w rękach von Baumgartnera. Podczas wojen husyckich
wieś spłonęła, w 2. poł. XV w. miała miejsce odbudowa.
Bielawy nie ominęły głód i zarazy. W 1439 r. miejscowość kupił Czelner. W kolejnych latach poszczególne części wsi (Bielawa Górna, Dolna i Środkowa oraz Nowa
85
Bielawa) dość często zmieniały właścicieli. Po 1535 r. cała Bielawa (z wyjątkiem części należącej do kościoła św.
Krzyża) znalazła się w rękach von Netza. W tym czasie w
miejscowości powstały pierwsze warsztaty sukna wełnianego. W latach 20. XVI w. w Bielawie rozpowszechniła
się reformacja, czego skutkiem było przejęcie tutejszego
kościoła przez protestantów w 1530 r. (w ręce katolików
powrócił w 1654 r.) . Podczas wojny 30-letniej miasto ponownie nawiedziły zarazy i głód. W 1672 r. znaczna część
Bielawy trafiła w ręce rodu von Sandreczkych (bez Bielawy Górnej) i pozostała w nich do k. XIX w. Po 1728 r.
hrabia von Promnitz, właściciel Pieszyc, sprowadził do
miejscowości tkaczy m. in. z Saksonii. Zaczęto tkać len, a
później bawełnę – Bielawa stała się centrum włókienniczym. W 1758 r. hrabia von Sandreczky objął część Bielawy należącą do kościoła. Bielawa stała się siedzibą majoratu, obejmującego 12 wsi i kilkanaście folwarków.
Uznawano ją za największą i najdłuższą wieś na Śląsku.
W 1805 r. Christian Dierig rozpoczął budowę tkalni, która z czasem stała się największym na Śląsku koncernem
włókienniczym. W czerwcu 1844 r. w Bielawie miał miejsce finał buntu tkaczy; zostało wtedy zastrzelonych 11
osób. Pod k. XIX w. wieś trafiła w ręce hrabiego von Seidlitza, który następnie sprzedał majątek gminie. Powstawały budynki użyteczności publicznej, m. in. poczta i
szpital. Z Dzierżoniowa poprowadzono linię kolejową. W
1924 r. Bielawie nadano prawa miejskie.
Podczas II wojny światowej w szkole sportowej pomiędzy Bielawą a Pieszycami utworzono obóz dla Żydów,
który w 1944 r. został przekształcony w „Sportschule”, filię Gross-Rosen.
Ponieważ Bielawa nie uległa zniszczeniom, po wojnie
zakłady włókiennicze szybko podjęły produkcję. Oprócz
Łodzi, miasto było największym ośrodkiem przemysłu
bawełnianego w Polsce. Niestety, na przełomie XX i XXI
w. nastąpił jego upadek, spowodowany konkurencją z Azji
oraz błędami w zarządzaniu.
Kościół Wniebowzięcia NMP przy ul. Wolności 130
wzniesiono w latach 1868-1876. Pierwotnie stała tu inna świątynia, wzmiankowana w 1358 r. (w murach obecnej można
86
odnaleźć jej pozostałości – tablicę
nagrobną i 15 epitafiów). Autorem projektu był słynny wrocławski architekt Alexis Langer. Jest
to neogotycki, trójnawowy budynek, zakończony wieloboczną
absydą. Na osi stoi wieża zwieńczona iglicowym hełmem – ma
wys. 101 m i jest jedną z wyższych w Polsce. W 2008 r. udostępniono ją turystom, umożliwiając tym samym podziwianie
widoków na Bielawę i inne miasta Kotliny Dzierżoniowskiej oraz
Kościół Wniebowzięcia
Góry Sowie. Wyposażenie koNMP w Bielawie
ścioła pochodzi z okresu jego
budowy. Nieopodal znajduje się
dawna plebania z XIX w. Za
kościołem, przy ul. Żeromskiego
zlokalizowany jest cmentarz z
nagrobkami fabrykantów z XIX
w.
Przy ul. Słowiańskiej 21 stoi
kościół św. Ducha z lat 19281929. Była to pierwsza świątynia
katolicka na terenie Bielawy.
Posiada okazały portyk.
Poewangelicki kościół Bożego Ciała przy Pl. Kościelnym
zbudowano w 1743 r., 50 lat
później dobudowano wieżę. W
1880 r. miała miejsce gruntowna
Kościół Bożego Ciała w
przebudowa – pozostawiono
Bielawie
tylko wieżę i mury zewnętrzne.
Świątynia została założona na
planie krzyża, na osi posiada kwadratową wieżę.
Najcenniejszym zabytkiem Bielawy jest renesansowy dwór
przy ul. Wolności 92, który zbudowali w 1598 r. bracia Wolf i
87
Henryk Seidlitz von Schӧnfeld.
Po dwóch pożarach (w 1736 i
1877 r.) i kilku remontach
budynek zatracił charakterystyczne cechy. Ostatnim właścicielem dworu był Ernest
Seidlitz-Sandrecki, od którego
obiekt miasto odkupiło w 1930
r. Aktualnie jest siedzibą szkoły. Po drugiej stronie ulicy
Dwór Sandreckich w Bielawie
znajduje się dawny park dworfot. Piotr Krajewski
ski – obecnie park miejski.
W Bielawie zachowały się
ciekawe budynki użyteczności
publicznej. W dawnym pałacyku Dieriga z k. XIX w. mieści się obecnie Urząd Miejski.
Jest to neoklasycystyczny, 3kondygnacyjny budynek kryty
dachem naczółkowym. Natomiast Rada Miasta ma siedzibę
w willi fabrykanta Fröhlicha
Siedziba Rady Miejskiej w Bielawie
przy, cechującym się bogato
zdobioną elewacją.
Warte zobaczenia są również neoromańskie pałacyki przy ul. Piastowskiej 22 i 23
(dawna willa Friedricha Dieriga jr), pochodzące z k. XIX w.
Założone zostały na rozczłonkowanej
bryle;
posiadają
ozdobne elewacje. Z tego
samego okresu pochodzi zespół pałacowy przy ul. Wolności 22-24, a przy nr 148 neobarokowy pałacyk Rosenbergów.
Ciekawe są też budynki poczty przy ul. Pocztowej 16 i
Żeromskiego 21, oba z pocz.
Dawna willa Dierigów
XX w., zespół willowy przy ul.
88
Plan centrum Bielawy (wyk. Urszula Krajewska)
89
Spółdzielczej 1 i 2 z 1910 r.
oraz dawna stacja kolejowa
Bielawa Zachodnia z k. XIX
w.
Spośród licznej cennej zabudowy przemysłowej do
najważniejszych należą zakłady „Bielbaw” przy ul. Piastowskiej 19 (obecnie Bielawska Placówka Muzealna) oraz
Pałacyk Rosenbergów w Bielawie
zakłady
„Bieltex” przy ul.
Ostroszowickiej 11, oba z
przełomu XIX i XX w.
Na Pl. Wolności stoi fontanna z sową i herbem miasta podtrzymywanym
przez krasnale. Powstała w 1938 r. z
okazji 650-lecia Bielawy. Na skwerze
za siedzibą Urzędu Miasta przy ul.
Piastowskiej 1 stoi obelisk w formie
prostopadłościanu – pomnik ofiar filii
obozu Gross-Rosen.
Na zachodnich obrzeżach Bielawy,
na rzece Brzęczek, znajduje się zaporowy zbiornik Sudety o pow. 23 ha.
Powstał w latach 1969-1973 jako
zbiornik wody technologicznej dla
bielawskich zakładów włókienniczych.
Po ich upadłości pod k. XX w., pełni
rolę akwenu sportowo - rekreacyjnego,
Fontanna z sową
a także zbiornika retencyjnego.
Na Górze Parkowej znajduje się
wieża widokowa z 1925 r. Pod koniec 2011 r. oddano do użytku pierwszą zbudowaną po II wojnie światowej platformę
widokową. Znajduje się ona na pn. stoku góry Kuczaba tzw.
Kocim Grzbiecie.
W miejscowości rośnie wiele drzew pomnikowych, m. in.
dęby szypułkowe (Quercus robur), buki pospolite (Fagus sy90
lvatica), cisy pospolite (Taxus baccata) i miłorzęby japońskie
(Ginkgo biloba).
Z Bielawy wychodzi żółty szlak pieszy w kierunku Wielkiej Sowy, a przez pd.-zach. skraj miasta przechodzi szlak
niebieski z Przełęczy Srebrnej również na Wielką Sowę. Przez
miejscowość przechodzą 2 szlaki rowerowe – żółty oraz R9.
NOWA BIELAWA (Bela Superior, niem. Neu Bielau) –
najwyżej położona dzielnica Bielawy. Wcześniej była wsią
łańcuchową. Wbrew temu, co sugeruje nazwa, powstała równocześnie lub niewiele później od Bielawy. Obecnie ciągnie się
wzdłuż ul. Nowobielawskiej.
Można tu zobaczyć budynki mieszkalne i gospodarcze z
XIX w., (często z zachowanym detalem architektonicznym)
oraz wille z przełomu XIX i XX w., m. in. zespół willi Dieriga
(XX w.), znajdujący się przy ul. Nowobielawskiej 89, mieszczący obecnie ośrodek wypoczynkowy „Leśny Dworek”.
KAMIENICZKI (niem. Stein) – dzielnica Bielawy o charakterze letniskowym, leżąca na granicy Gór Sowich i Przedgórza Sudeckiego. Po 1945 r. istniejące tu pensjonaty przekształcono w sanatorium przeciwgruźlicze dla dorosłych, a
następnie w prewentorium dla dzieci. Zachował się tu zespół
budynków willowych z przełomu XIX i XX w.
 Hotel Dębowy, Bielawa, ul. Korczaka 4, tel. 74
8331031, 74 8331032; Hotel Pod Wielką Sową, Bielawa,
ul. Wolności 134, tel. 74 8334751; Pałac Bielawa, Bielawa, ul. Piastowska 23, tel. 74 8340311; Manhattan, Bielawa, ul. Wysoka 6b, tel. 74 6464820, 609773220; Gościniec Sudecki, Bielawa, ul. Wysoka 6c, tel. 693422000, 74
8340533; Bożena i Jan Olejniczak, Bielawa, ul. Nowobielawska 28, tel. 74 8331444, 601741956; Leśniczówka
Kamień, Bielawa, ul. Korczaka 12, tel. 74 8334695,
606632454; Pole biwakowe OWW Sudety, Bielawa, ul.
Wysoka1, tel. 74 8334776.
GLINNO (niem. Heinrichau) – wieś położona w dolinie rzeki Młynówki. Od wsch. górują nad nią Ostrzew, Kokot i
91
Biesek, od zach. Przygodna Kopa, a od pd. północne zbocze
Wielkiej Sowy. Od Walimia dzieli ją ok. 4 km. Ma układ długiej łańcuchówki. Glinno to miejscowość o charakterze rolniczo-letniskowym, położona w malowniczej okolicy.
Glinno to jedna ze starszych osad w pn. części Gór
Sowich. Po raz pierwszy wzmiankowano ją w 1385 r., ale
powstała nieco wcześniej jako dziedziczne sędziostwo.
Rozwój następował powoli. Liczba mieszkańców wzrosła
w XVII w.; miało to związek z rozwojem tkactwa chałupniczego w tym rejonie. W tym czasie Glinno zamieszkiwali w większości ewangelicy; w 1635 r. przejęli oni
miejscowy kościół (powrócił on w ręce katolików pod koniec XIX w.) . W XVIII w. Glinno było własnością rodziny von Gellhorn, potem w XIX w. przeszło w ręce hrabiego von Erdmanna, a następnie hrabiego Ferdynanda zu
Stolberg Wernigerode z Pieszyc.
W czerwcu 1844 r. tkacze z Glinna wzięli udział w
buncie tkaczy, który miał swój początek w Pieszycach, a
potem rozciągnął się na kolejne miejscowości. Rozruchy
szybko stłumiono, a od tego czasu można mówić o upadku
tkactwa chałupniczego w tych rejonach. Glinno ponownie
stało się osadą rolniczą, spadła też liczba mieszkańców. W
1870 r. wieś należała do barona von Lachmanna. Na przełomie XIX i XX w. nastąpił rozwój turystyki – Glinno stało się letniskiem, odwiedzali je również turyści idący szlakiem na Wielką Sowę.
Po zakończeniu II wojny światowej miejscowość miała charakter rolniczy, zmalała też liczba mieszkańców.
Do miejscowości włączono Modlęcin. Uprawa roli była
trudna z powodu niedogodnych warunków klimatycznych
i glebowych. W latach 70. Glinno ponownie zaczęli odwiedzać letnicy, szczególnie mieszkańcy Wrocławia i
Wałbrzycha. Powstaje wiele nowych domów letniskowych, restauruje się też opuszczone chaty.
Dominantę we wsi stanowi kościół MB Bolesnej. Został
wzniesiony w latach 1827-1830 na miejscu pierwotnego,
wzmiankowanego w 1385 r. Bryła posiada cechy architektury
neogotyckiej. Na osi nawy znajduje się niewielka, kwadratowa
wieża, zakończona ostrołukowym hełmem. Do ciekawszych
92
elementów wyposażenia, pochodzących z wcześniejszego
budynku, należy drewniana
Pieta z XVI w. oraz drewniana
ambona z XVIII w.
Kościół otoczony jest kamiennym murem z kapliczką
Piety. Po obu jej stronach
wmurowane są krzyże pokutne
o wym. 108x66 cm (z wyrytą
Kościół MB Bolesnej w Glinnie
kuszą) i 77x63 cm (z wyrytym
mieczem).
W Glinnie warto zwrócić uwagę na budynki mieszkalne i
gospodarcze, niektóre o cechach architektury barokowej i
klasycystycznej.
Przez Glinno przechodzi czarny szlak, wiodący z Zagórza
Śląskiego na Wielką Sowę.
 Stara Szkoła, Walim, Glinno 38, tel. 695945949,
www.staraszkola.republika.pl; Glinno, Walim, Glinno
77, tel. 693284747
GŁUSZYCA (Wustendorf, niem. Wüste Giersdorf) –
miasto leżące nad rzeką Bystrzycą. Od wsch. graniczy z Górami Sowimi, od zach. i pd. z Górami Suchymi, a od północnego
zachodu z Górami Wałbrzyskimi. Miasto otaczają głównie lasy
regla dolnego, użytków rolnych jest tutaj niewiele. Siedzibę ma
tu nadleśnictwo. Przez Głuszycę prowadzi szosa nr 381 Wałbrzych-Kłodzko, dochodzi do niej droga nr 380 do Unisławia
Śl. Na południu miejscowości znajduje się stacja linii kolejowej Wałbrzych-Kłodzko. Do Jedliny Zdroju jest stąd ok. 4,5
km, a do Walimia ok. 12,5 km. Głuszyca wyrosła ze wsi łańcuchówki. Ma charakter przemysłowy.
Powstanie Głuszycy w XIV w. miało związek z wybudowanym pod k. XIII w. zamkiem Rogowiec. Podczas
wojen husyckich w latach 1419-1436 wieś została całko93
wicie zniszczona. Po odbudowie zaczęła się rozwijać, zamieszkali w niej drwale, którzy eksploatowali okoliczne
lasy. W XVI w . Głuszyca należała do rodu von Hoberg z
Książa. W tym czasie w okolicach prowadzono prace
związane z poszukiwaniem rud miedzi, nie zakończyły się
one jednak sukcesem. Zaczęło się rozwijać tkactwo chałupnicze; proces ten przerwała wojna 30-letnia, podczas
której Głuszycę spalono. Po jej zakończeniu tkactwo stało
się podstawowym zajęciem mieszkańców. W 1768 r. powstała tu najnowocześniejsza w regionie wykańczalnia
płótna, a w 1852 r. – tkalnia. W tkalniach w Głuszycy i
okolicach pracowało kilkaset osób. Ich zarobki były bardzo niskie, wskutek czego doszło do buntu robotników. W
2. poł. XIX w. poprowadzono linię kolejową z Wałbrzycha do Kłodzka. Głuszyca rozwijała się też jako miejscowość turystyczna i letniskowa – stała się punktem wyjściowym w Góry Suche i Sowie.
W czasie II wojny światowej na terenie wsi utworzono
obozy pracy dla więźniów Gross-Rosen. Pracowali oni
przy budowie podziemnych obiektów w ramach projektu
„Riese” oraz w tutejszych zakładach włókienniczych,
przestawionych na produkcję zbrojeniową.
Po 1945 r. Głuszyca pozostała miejscowością przemysłową, głównie dzięki pomocy włókniarzy z Łodzi. W
1962 r. Głuszyca otrzymała prawa miejskie. Obecnie zakłady „Piast i „Argopol” już nie istnieją.
Kościół MB Królowej Polski w Głuszycy
Przy ul. Grunwaldzkiej
mieści się kościół MB Królowej Polski, wzniesiony w 1741
r., przebudowywany w XIX w.
(dobudowano wtedy wieżę i
portyk). Jest to klasycystyczny,
prostokątny budynek kryty
dwuspadowym dachem. Wejście główne znajduje się w pd.
kruchcie z 4-kolumnowym
portykiem, zwieńczonym trójkątnym tympanonem.
94
Plan Głuszycy (wyk. Urszula Krajewska)
95
3-kondygnacyjna wieża kryta jest latarnią z hełmem. Spośród
XIX-wiecznego wyposażenia warto zwrócić uwagę na drewniane, dwukondygnacyjne empory oraz zegar zawieszony na
drewnianym suficie.
Neogotycki kościół Chrystusa Króla przy ul. 11 listopada
zbudowano w 1929 r. Jest to prostokątny budynek z dostawioną zakrystią i kruchtą. Ma dwuspadowy dach, a w rogu kwadratową wieżę. Cenniejszym elementem wyposażenia jest
krucyfiks z XVIII w.
W Głuszycy pozostało wiele willi i pałacyków fabrykanckich. Do ciekawszych należy
XIX-wieczna willa Kauffmanna przy ul. Grunwaldzkiej 21,
otoczona parkiem. Posiada
okrągła wieżę i kolumnowy
portyk. XVIII-wieczny pałac
przy ul. Grunwaldzkiej 41 to
okazały, prostokątny budynek
Willa Kauffmanna w Głuszycy
kryty dachem mansardowym z
lukarnami.
Szczególnie ciekawym budynkiem jest zajazd „Pod Jeleniem” (ul. Grunwaldzka 44),
pochodzący z 1784 r. Zbudowany został na planie prostokąta, piętro posiada konstrukcję
ryglową. Kryty jest łupkowym,
mansardowym dachem. Zachowały się kamienne portale z
1784 i 1786 r. Warto też zwróZajazd „Pod Jeleniem” w Głuszycy
cić uwagę na obiekty przy ul.
Grunwaldzkiej 37 (szkoła), 55
(Urząd Miasta), oba z pocz. XX w. oraz Parkowej 9, z przełomu XIX i XX w. Spośród obiektów przemysłowych interesujący jest dawny budynek zakładów „Agropol” z pocz. XX w.
przy ul. Kłodzkiej 5.
96
W miejscowości zobaczyć można wiele drzew pomnikowych, m. in. cis pospolity (Taxus baccata) i sosnę limbę (Pinus
cembra).
Z Głuszycy wychodzą 2 szlaki piesze: żółty przez Rogowiec do schroniska „Andrzejówka” oraz niebieski przez Włodarza w kierunku Walimia. W Głuszycy Górnej swój początek
mają czarny szlak pieszy do Jugowic oraz żółty do Przełęczy
pod Czarnochem. Głuszyca stanowi punkt węzłowy wielu
szlaków rowerowych. Wiedzie tędy również czerwony szlak
narciarski z „Andrzejówki” przez Wielką Sowę na Przełęcz
Jugowską.
 B. J. Sokołowscy, Głuszyca, ul. Grunwaldzka 35a,
tel. 74 8456894; Pod Soboniem, Głuszyca, ul. Gdańska 1,
tel. 74 8456669, 601996296, www.podsoboniem.pl
JEDLINA-ZDRÓJ (niem. Bad Charlottenbrunn) –
miasto położone pomiędzy Górami Sowimi i Górami Wałbrzyskich, w dolinie rzeki Jedliny. Otoczona jest zalesionymi stokami m. in. Rzepiska od północnego wschodu, Kamiennej i
Kobieli od północnego zachodu oraz Leśniaka i Borowej od
zach. Przez miejscowość przebiega droga nr 381 KłodzkoWałbrzych. Stąd odchodzi szosa nr 383 w kierunku Walimia.
Jest tu też stacja kolejowa. Od Głuszycy dzieli ją ok. 4,5 km, a
od Wałbrzycha ok. 10,5 km. Zabudowa ma charakter rozproszony.
Osada powstała prawdopodobnie w XIII w. Należała
do książąt świdnicko-jaworskich. Zamieszkiwali ją wtedy
drwale, pracujący w pobliskich lasach.
Źródła mineralne były znane już w XVI w. Nie używano ich jeszcze wtedy do celów leczniczych, a mieszkańcy trudnili się wtedy tkactwem chałupniczym. Dopiero
pod k. XVII w., po wojnie 30-letniej, wykonano ujęcie
wody, przy którym powstała altana lub chata, pełniąca
funkcję „domu zdrojowego”. Potem w pobliżu źródła powstała gospoda „Grundhof” dla kuracjuszy. W 1723 r. Jedlina stała się oficjalnie uzdrowiskiem. Ujęcie zostało na97
zwane „Źródłem Charlotty”, od imienia żony ówczesnego
właściciela, hrabiego von Seher-Thossa. Wykonane badania wód potwierdziły ich lecznicze wartości, a uzdrowisko
zyskiwało na popularności. W latach 30. XVIII w. wybudowano m. in. dom zdrojowy, pijalnię i łazienki. Na pocz.
XIX w. częste zmiany właścicieli spowolniły rozwój miejscowości. Sytuacja uległa poprawie, gdy w latach 30. rozpoczęto rozbudowę obiektów uzdrowiskowych. W latach
1848-1849, dzięki C. C. Beinertowi, miejscowemu aptekarzowi, fragment tutejszego lasu przekształcono w park
zdrojowy, ciągnący się przez Kobielę, Dłużycę i Leśnika.
Uchodził za najbardziej atrakcyjny w całych Sudetach. W
Jedlinie-Zdroju wydobywano także węgiel kamienny, w
1763 r. powstała kopalnia ”Sophie”, która działała do
1931 r. W 1880 r. przez miejscowość oprowadzono linię
kolejową Wałbrzych – Kłodzko. W tym celu pod Wołowcem wykuto tunel o długości ok. 1,6 km. Rozwój górnictwa spowodował jednak zanikanie wód zdrojowych.
Podczas II wojny światowej w Jedlinie Zdroju istniała
filia obozu koncentracyjnego Gross-Rosen, którego więźniowie pracowali w pobliskich zakładach przemysłowych.
Po 1945 r. w budynkach dawnych sanatoriów mieściły
się domy wczasowe. Wody zdrojowe zanikły zupełnie. W
1962 r. Jedlina-Zdrój stała się filią Szczawna-Zdroju, z
którego dowożono wodę do picia i zabiegów dla kuracjuszy. W 2006 r. wykonano nowy odwiert, z którego woda
dostarczana jest do pijalni na pl. Zdrojowym. Obecnie
działa tu spółka „Uzdrowisko Szczawno-Jedlina”; leczy
się tu choroby przede wszystkim układu oddechowego, a
także moczowego i trawiennego.
Kościół św. Trójcy, mieszczący się przy ul. Piastowskiej,
powstawał w latach 1933-37. Autorem projektu był A. Weiger.
Jest to modernistyczny budynek założony na rzucie podkowy,
z półkolistymi przedsionkiem i absydą. Z kwadratową wieżą
łączy go pasaż. Przy tej samej ulicy zobaczyć można dawny
ewangelicki kościół z poł. XIX w. Po II wojnie światowej stał
opuszczony, jego remont miał miejsce dopiero w latach 20022008. Posiada jedną nawę i kwadratową wieżę zakończoną
iglicowym hełmem.
98
Będąc na pl. Zdrojowym,
warto zwrócić uwagę na Dom
Zdrojowy (nr 1) z 1863 r. oraz
sanatoria „Warszawianka” (nr
3) z pocz. XX w. i „Teresa”
(nr 9) z k. XIX w. Na środku
placu pod k. XIX w. zbudowano
8-boczny
pawilon,
mieszczący pijalnię wody ze
źródła Charlotta.
Dom zdrojowy w Jedlinie-Zdrój
Spośród
budynków
użyteczności publicznej na
uwagę zasługują m. in. szkoła
podstawowa przy ul. Piastowskiej 11 (przełom XIX i XX
w.) oraz poczta przy ul. Warszawskiej 6 (pocz. XX w.).
Przy ul. Dworcowej zachował
się dworzec kolejowy, z pocz.
XX w.
Ciekawe
budynki
Zabytkowa willa przy ul. Cmentarnej
mieszkalne (wśród nich dawne
w Jedlinie-Zdroju
pensjonaty i wille) znajdują się
m. in. przy ul. Piastowskiej,
Sienkiewicza, Warszawskiej i Cmentarnej. Pochodzą głównie
z przełomu XIX i XX w.
W odrestaurowanym parku zdrojowym o pow. 5,2 ha
można zobaczyć liczne pomniki i głazy pamiątkowe. Zostały
wyznaczone punkty widokowe. Na turystów czekają tu różne
atrakcje, m. in.: ścianka wspinaczkowa, tor zjazdowy, a zimą
niewielki wyciąg narciarski „Karolinka” na zboczu Leśniaka.
W Jedlinie-Zdroju rosną drzewa pomnikowe takich gatunków, jak tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera) czy ambrowiec amerykański (Liquidambar styraciflua).
Przez miejscowość przebiega żółty szlak pieszy z Zagórza Śląskiego do Wałbrzycha przez Przełęcz pod Borową oraz
czerwony szlak pieszy ze schroniska „Andrzejówka” w kie99
runku Włodarza. Przechodzą tędy również 2 szlaki rowerowe:
zielony i pomarańczowy.
JEDLINKA (Thanus, niem. Tannhusen) – dzielnica Jedliny-Zdroju powstała z dużej, przemysłowo-rolniczej wsi
łańcuchowej. Istnieje prawdopodobnie od poł. XIII w. Od XVI
w. wydobywano tu rudy miedzi, potem także węgiel kamienny. W XIX w. działała tu mechaniczna tkalnia bawełny. Podczas II wojny światowej w Jedlince istniała filia obozu Koncentracyjnego Gross-Rosen. Wieś została włączona do JedlinyZdroju po 1945 r.
Najbardziej wartościowym obiektem na terenie
Jedlinki jest zespół pałacowoparkowy przy ul. Zamkowej.
Został wzniesiony na pocz.
XVII w; obecną formę uzyskał
w 1862 r. Budynek założono
na planie prostokąta. Posiada 3
kondygnacje.
4-kolumnowy
portyk
podtrzymuje
balkon. Po
Pałac w Jedlince
obu stronach portyku stoją 2
kamienne lwy. Prostopadle do
budynku stoją 2 oficyny z 2. poł. XIX w. Podczas II wojny
światowej pałac był m. in. siedzibą kierownictwa „Organisation Todt”, nadzorującej budowę podziemnych obiektów w
ramach projektu „Riese”. Obecnie jest w rękach prywatnych.
Został częściowo odrestaurowany i udostępniony do zwiedzania.
Przy ul. Noworudzkiej 13-17 zlokalizowany jest zespół
pałacowo-przemysłowy z k. XVIII w. W jego skład wchodzą
pałac, 2 oficyny oraz budynek gospodarczo-produkcyjny.
Przy m. in. ul. Hożej Jasnej i Noworudzkiej można zobaczyć budynki mieszkalne i gospodarcze, głównie z XIX w.
 Hotel Jedlinka, Jedlina-Zdrój, ul. Zamkowa 2, tel.
74 8474900, www.hoteljedlinka.pl; Hotel Moniuszko, Jedlina-Zdrój, ul. Moniuszki 6, 74 8805305, www.hotel100
moniuszko.eu; Willa Kwiaty Polskie, Jedlina-Zdrój, ul.
Sienkiewicza 5, tel. 667020682, 74 8480091,
www.jedlina-zdroj.net; Dom gościnny Grażyna i Józef
Biegunowie, Jedlina-Zdrój, ul. włościańska 11, tel. 74
8455713, www.biegunwalbrzych.pl; Pokoje gościnne
Pod Akacjami, Jedlina-Zdrój, ul. Akacjowa 13, tel. 74
8455498; Pokoje gościnne Magnolia, Jedlina-Zdrój, ul.
Kamienna 3, tel. 74 8455392, www.magnolia-jedlina.pl;
Na Akacjowym Wzgórzu, Jedlina-Zdrój, ul. Akacjowa
15, tel. 74 8455429; Zajazd Na Skarpie, Jedlina-Zdrój,
ul. Kłodzka 81, tel. 508993436, www.zajazdnaskarpie.
walbrzych.pl; Zacisze Trzech Gór, Jedlina-Zdrój, ul. Pokrzywianka 10, tel. 74 8855238, www.jedlinazdroj.com.pl; Pensjonat Słowik, Jedlina-Zdrój, ul. Akacjowa 19, tel. 74 8455201, www.noclegowabaza.pl.
JODŁOWNIK (niem. Tannenkretscham, Tannenberg) –
mała wieś, będąca przysiółkiem Ostroszowic, leżąca u pn.wsch. podnóża Gór Sowich. Przepływa przez nią wiele małych
potoków. Zabudowa skupia się wzdłuż drogi nr 384 z Dzierżoniowa przez Przełęcz Woliborską do Nowej Rudy. Do Bielawy jest stąd ok. 6 km, a do Nowej Rudy – ok. 16 km. Od zachodu wznoszą się Wiewiórka, Kuczaba i Czeszka. Ich zbocza
pokrywają lasy bukowe i bukowo-świerkowe. Na wschód od
Jodłownika znajdują się użytki rolne. Miejscowość miała charakter przemysłowo-rolniczy. Układ przestrzenny pozostaje
nieokreślony. Za zachód od Jodłownika, wzdłuż granicy lasów
prowadzi granica Parku Krajobrazowego „Gór Sowich”.
Początkowo była tu karczma pod lasem, zwana „Tannenkretscham” („Jodłowa Karczma”). Pierwsze wzmianki
pochodzą z 1361 r. Według legendy w XVI w. przyczyniła się ona do rozwoju wsi i to jej miejscowość zawdzięcza
swoja nazwę. Jodłownik jako kolonia Ostroszowic powstał prawdopodobnie na początku XVIII w., gdy właścicielami była rodzina von Netzów. Jednak mogło to również nastąpić później, gdy majątek znajdował się w rękach von Dobschütza. Rozwój wsi był słaby z powodu
braku użytków rolnych. Mieszkańcy zajmowali się leśnictwem. W miejscowości znajdował się też folwark należący
101
do dworu w Ostroszowicach. W 1785 r. Ostroszowice
wraz z Jodłownikiem należały do barona von Seher-Thoss.
W latach 1832-1834 jeden z mieszkańców Jodłownika, Jung-Klinner, był hersztem bandy, terroryzującej wsie
położone na obrzeżu Gór Sowich. Został on ujęty i skazany na 30 lat więzienia. Po odbyciu kary opiekowała się
nim gmina w Ostroszowicach.
W 1830 r. Jodłownik był wsią rzemieślniczą- było tu
28 warsztatów tkackich. Pod koniec XIX w. niewielką rolę
pełniła turystyka, przez wieś prowadził bowiem szlak z
Bielawy przez Przełęcz Woliborską do Srebrnej Góry. W
1900 r. powstała linia kolejowa Bielawa – Srebrna Góra,
która przebiegała pomiędzy Jodłownikiem a Ostroszowicami.
Liczba mieszkańców znacznie wzrosła po powstaniu
tkalni. Od 1924 r. należała ona do koncernu Dieriga. Po
1945 r. została przekształcona w Fabrykę Wrzecion i rozbudowana. Przez pewien czas w Jodłowniku zwiększała
się liczba mieszkańców. W XXI w. nastąpił kryzys przemysłu włókienniczego. Obecnie zakład jest w stanie rozbiórki.
Pod nr 12 znajduje się 2- kondygnacyjny eklektyczny pałac
z k. XIX w. Posiada rozczłonkowaną bryłę oraz okrągłą wieżę
z galerią i iglicowym hełmem, umieszczoną od strony pn.zach. Nad gankiem zlokalizowany jest taras. Pałac otoczony
jest parkiem ze starym drzewostanem. Kiedyś pełnił funkcję
ośrodka szkolno-wypoczynkowego. Po przejściu w ręce prywatne jest odrestaurowywany pod okiem konserwatora zabytków.
Leśniczówka „Domek Myśliwski” pierwotnie znajdowała
się pierwotnie w okolicach Skały Żmij lub przy drodze prowadzącej z Jodłownika na Przełęcz Woliborską. Została zbudowana w poł. XIX w. w stylu norweskim. Po II wojnie światowej przeniesiono ją w pobliże Fabryki Wrzecion, gdzie pełniła
funkcję Zakładowego Domu Kultury. Obecnie domek funkcjonuje jako Gminny Ośrodek Kultury.
Przy drodze do „Domku Myśliwskiego” zobaczyć można
kamienny 2-metrowy obelisk, będący pomnikiem mieszkańców Jodłownika poległych w I wojnie światowej. Został on
102
ufundowany w 1925 r. przez
Śląskie Stowarzyszenie Rodzin - Pod Sową oraz mieszkańców wsi. Do 2009 r. znajdował się w przydomowym
ogrodzie przy drodze prowadzącej do Ostroszowic.
Warty uwagi jest budynek
dawnej gospody „Pod Zieloną
Jodłą”, obecnie pełniący funkcję mieszkalną.
Pomnik z sową
JAWORNIK (JUGOWICE GÓRNE) (Jaworow, Jauernig, niem. Oberdorf) – dawna wieś o układzie łańcuchowym, obecnie wliczona w powierzchnię Jugowic. Od Walimia
dzieli ją ok. 3 km. Ciągnie się wzdłuż rzeki Jaworzyny. Otaczają ją łąki i pastwiska; lasy porastają jedynie masyw Włodarza. Okolica jest atrakcyjna pod względem widokowym. Jawornik ma charakter rolniczo-letniskowy.
Osada powstała bardzo wcześnie, prawdopodobnie na
pocz. XIV w. Została lokowana w 1323 r., wcześniej było
tu wolne sołectwo. Jawornik wchodził w obręb majątku
zamku Grodno, który w XV-XVI w. należał do panów
von Logau. Po wojnie 30-letniej, w 1679 r., miejscowość
trafiła w ręce barona von Eben. W 2. poł. XVIII w. wieś
zaczęła się rozwijać dzięki tkactwu chałupniczemu. Jodłownik należał wtedy do jednego majątku wraz z Zagórzem Śląskim, którego właścicielami byli von Lieresowie.
Natomiast w XIX w. tworzył jeden majątek z Jugowicami,
którego właścicielką w 1840 r. była hrabina von Burghaus.
Po upadku tkactwa chałupniczego liczba mieszkańców
uległa zmniejszeniu.
Pod koniec II wojny światowej Niemcy pracowali w
pobliżu Jawornika nad budową kompleksu podziemnych
sztolni „Riese”, gdzie wykorzystywano więźniów obozów
koncentracyjnych w Oświęcimiu i Gross-Rosen oraz radzieckich jeńców wojennych ze Zgorzelca. W jawornic103
kim obozie pracy „Wolfsberg” znajdowało się ok. 5000
więźniów.
Po 1945 r., po reformie administracyjnej, Jawornik
przyłączono do Jugowic. Nazwano go Jugowicami Górnymi, obejmują ul. Górną. Od lat 70-tych nastąpił rozwój
budownictwa letniskowego. Jawornik jest popularny
szczególnie wśród myśliwych.
W miejscowości pozostało kilka interesujących budynków,
przy ul. Górnej.
Na południowy wschód od wsi znajduje się Muzeum Włodarz, opisane w rozdziale „Kompleks Riese”.
Przez Jawornik wiedzie czarny szlak pieszy z Walimia do
Jugowic.
JUGÓW (Hennigi villa, niem. Hausdorf, Hausdorf bei
Neurode) – leżąca w dolinie Jugowskiego Potoku największa
wieś w Górach Sowich. Zabudowania maja charakter łańcuchowy, ciągną sie wzdłuż drogi Dzierżoniów-Nowa Ruda. Od
Nowej Rudy dzieli ją 6 km. Przez południowy kraniec wsi
przebiega linia kolejowa Kłodzko-Wałbrzych; najbliższa stacja
znajduje się w Zdrojowisku. Jugów na charakter rolniczoprzemysłowo-letniskowy, przy czym znaczenie rolnicze maleje, a osada coraz bardziej przypomina osiedle mieszkaniowe.
Mieści się tu siedziba nadleśnictwa. Leżące na wschód od
miejscowości Góry Sowie porastają duże powierzchnie lasów
bukowych i świerkowo-bukowych – ich brzegiem biegnie
granica Parku Krajobrazowego Gór Sowich. Wzgórza Wyrębińskie na zachodzie porastają mniejsze powierzchniowo
kompleksy leśne.
Jugów powstał prawdopodobnie na pocz. XIV w. i były lennem związanym z Nową Rudą. W 1965 r. odkryto tu
grodzisko średniowieczne. Pierwszymi właścicielami byli
Wusthubowie. W 1352 r. dobra noworudzkie zostały
sprzedane braciom von Donyn, a po wygaśnięciu męskiej
linii tego rodu przekazane Georgowi von Stillfriedowi von
Ratenitz, mężowi Anny von Donyn. W rękach jego spad104
kobierców pozostał do XIX w. Na przełomie XVI i XVII
w. w Jugowie powstała huta szkła, co miało pozytywny
wpływ na rozwój miejscowości. Po wojnie 30-letniej, w
1662 r. powstała kopalnia węgla kamiennego. Przez jakiś
czas z niewielkich złóż wydobywano też miedź. W XVIII
w. to przede wszystkim górnictwo, a także tkactwo chałupnicze spowodowały, iż wieś stała się dużą posiadłością,
a w 1765 r. dzieliła się już oficjalnie na Jugów Górny i Jugów Dolny. W tym czasie działały tu kopalnie m. in.
„Friedrich”, „Florian” i „Ferdinand”. Na pocz. XIX w. Jugów trafił w ręce von Bongi, a następnie rodu von Pfeilów. Członkowie tego ostatniego należeli do sekty religijnej, wzorującej się na braciach morawskich i ok. 1870 r.
sprowadzili tu swoich współwyznawców. W 1840 r. do
Jugowa Dolnego należały przysiółki Sobków, Olszowiec i
Jastrzębiec, a do Jugowa Górnego – kolonie Goliszyn i
Nowy Miłków. W następnych latach powstawały kolejne.
Otwarto nową kopalnię węgla kamiennego „Agnes”.
Ważną rolę zaczęła odgrywać funkcja letniskowa – był tu
punkt informacyjny, gospody i pensjonaty. W 1887 r. Jugów Górny i Dolny połączono w jedną wieś. Na pocz. XX
w. miejscowość stała się stacją narciarską.
9 lipca 1930 r. w szybie „Kurt” kopalni „Wacław” doszło do jednej z większych katastrof w górnictwie europejskim – zginęło 151 górników, głównie mieszkańców Jugowa.
Po 1945 r. funkcja przemysłowa prawie całkowicie
straciła na znaczeniu. Niektóre przysiółki i kolonie zanikły, inne się rozwinęły np. Jastrzębiec.
Pierwsze wzmianki o kościele św. Katarzyny w Jugowie
pochodzą z 1374 r. Po jego zniszczeniu stanęła tu drewniana
kaplica, a w 1651 r. – murowana. Obecna barokowa świątynia
została wzniesiona w latach 1718-1722; na pocz. XX w. miała
miejsce rozbudowa. W 2. poł. XX w. z powodu pęknięć będących wynikiem szkód górniczych przeszedł kilka poważnych
remontów. Posiada 3 nawy (boczne zamknięte absydami) i
półkoliście zakończone prezbiterium. Na osi znajduje się czworoboczna wieża. Wewnątrz widoczne sklepienie kolebkowe z
lunetami oraz boczne empory. Do cenniejszych elementów
105
wyposażenia barokowego należą: drewniany ołtarz dłuta M. I.
Klahra z obrazem przedstawiającym patronkę autorstwa C.
Wehego, ambona, ołtarze boczne. Przed kościołem stoi figura
św. Jana Nepomucena z 1796 r.
Na tutejszym cmentarzu
zobaczyć można kapliczkę
poświęconą ofiarom katastrofy
górniczej z 1930 r. Na dwóch
drewnianych tablicach umieszczono nazwiska poległych
górników. Postać Jezusa została wyrzeźbiona przez A. Wittiga z Nowej Rudy. W 2009 r.
miała miejsce odnowa obiektu.
Na tej samej ulicy, pod nr
85 zobaczyć można neobarokowy budynek szkoły podstawowej z ok. 1920 r. Kryty jest
łamanym dachem, a jego elewacje dzielą pilastry w wielkim porządku.
Pod nr 149 mieści się dawny dwór (obecnie administracja Nadleśnictwa Jugów).
Najstarsze wzmianki pochodzą
z XVII r., z tego okresu pozostały jednak tylko fragmenty
Dawny dwór – siedziba Nadleśnictwa
przyziemia i pomieszczeń na
Jugów w Jugowie
fot. Edmund Staniewski
parterze. Obecną formę zyskał
po przebudowie w 1865 r.
Ciekawym elementem jest witraż na klatce schodowej z m. in.
herbem rodów von Pfeil.
W Jugowie zachowały się liczne domy wielorodzinne, pensjonaty oraz wille, przede wszystkim przy ul. Głównej. Na
Jugowskim Potoku zachowało się kilka kamiennych mostów i
przepustów z XIX w., a w centrum wsi zobaczyć można dawne
pole górnicze szybu „Kurt”.
Budynek szkoły w Jugowie
106
Na terenie wsi rośnie pomnikowy cis pospolity (Taxus baccata).
Przez górną część Jugowa przechodzi zielony szlak pieszy
z Ludwikowic Kłodzkich na Przełęcz Jugowską, a przez dolną
część – szlak żółty z Nowej Rudy przez Zdrojowisko na Bielawską Polankę i Kalenicę.
 Bukowa Chata, Jugów, tel. 74 8724548; Jaworowy
Stok, Jugów, ul. Sikorskiego 31b, tel. 74 8718356; Agroturystyka, Jugów, ul. 1 Maja 19a, tel. 74 8733118,
606326542; Agroturystyka, ul. Małachowskiego 28, tel.
74 8733165; Chata Ale Lipa, Jugów, ul. Sikorskiego 36,
tel. 784169100, www.chataalelipa.pl.
KOLCE (niem. Dӧrnhau) – niewielka wieś, leżąca nad
rzeką Bystrzycą. Od południowego zachodu osłania ją Światowid. Do Jedliny Zdroju i Walimia jest stąd ok. 8 km, a do Głuszycy ok. 3,5 km. Miejscowość otaczają niewielkie powierzchnie użytków rolnych; na pd. i wsch. zboczach Światowida
rosną lasy. Na terenie wsi do Bystrzycy uchodzi Kłobia. Zabudowania ciągną się wzdłuż drogi z Głuszycy w kierunku Bartnicy. Przez Kolce przebiega linia kolejowa Wałbrzych-Nowa
Ruda. Wieś ma charakter rolniczy, ale z powodu trudnych
warunków klimatycznych i glebowych oraz małego areału
użytków rolnych funkcja ta nie była i nadal nie jest dominująca.
Kolce powstały prawdopodobnie w 2. poł. XVII w.
Należały wówczas do hrabiego von Hochberga. W 1787 r.
była już ważnym ośrodkiem tkactwa chałupniczego i pozostała nim do ok. poł. XIX w. Później powstała tu tkalnia
lnu. W 1880r. przez Kolce poprowadzono linię kolejową,
jednak fakt ten, z powodu braku stacji w miejscowości,
nie miał większego wpływu na jej rozwój.
Podczas II wojny światowej, w 1942 r., Niemcy urządzili w budynkach tkalni w Kolcach obóz jeniecki, którego więźniowie (żołnierze radzieccy) pracowali w kamieniołomach. 2 lata później obóz przekształcono w obóz
107
pracy Dӧrnhau. Przywożono tu Żydów z Gross-Rosen i
Oświęcimia, potem także m. in. Polaków, Włochów i
Francuzów. Pracowali oni głównie przy budowie sztolni
na zboczach Osówki. Miesięcznie umierało tu ok. 300
więźniów. Więźniów chowano w masowych grobach u
podnóża Światowida. Obóz w końcowym okresie służył
jako szpital dla innych pobliskich obozów. Działał do maja 1945 r.
W Kolcach, przy ul. Jedności Narodowej, zachowały się
budynki z XIX w., zarówno mieszkalne, jak i gospodarcze.
Przy tej samej ulicy, pod nr 5, znajduje się budynek dawnej
tkalni mechanicznej z przełomu XIX i XX w. Po 1945 r. służył
jako magazyn zbożowy.
U pd.-wsch. podnóża zlokalizowany jest cmentarz ofiar faszyzmu, na którym w 25 grobach zbiorowych może spoczywać
ok. 2000 więźniów z obozów w Kolcach i Głuszycy. W 1978 r.
mieszkańcy ufundowali tam pomnik.
Przez Kolce prowadzi czarny szlak pieszy z Głuszycy do
Walimia i Jugowic.
LUDWIKOWICE KŁODZKIE (niem. Ludwigsdorf)
– duża wieś ciągnąca się wzdłuż rzeki Włodzicy, do której
uchodzi tu m. on. Sowi Potok. Od północnego wschodu osłaniają ją Wzgórza Wyrębińskie, a od południowego zachodu
Wzgórza Włodzickie. Oddalona jest od Nowej Rudy o ok. 7
km. Wokół miejscowości znajdują się użytki rolne, a zbocza
pobliskich wzgórz porośnięte są lasami świerkowymi i świerkowo-bukowymi. Ludwikowice Kłodzkie są wsią przemysłowo-rolniczą. Dawniej miały układ łańcuchowy, który obecnie
nie jest zbyt czytelny.
Ludwikowice powstały ok. I. poł. XIV w. - właścicielami był wtedy ród von Wustehubów, do którego należała
także m. in. Nowa Ruda. W 1352 r. miejscowość została
sprzedana braciom von Donyn; w rękach ich spadkobierców wieś pozostawała do 1472 r. Potem przeszła w ręce
von Stillfrieda, który utracił je po wojnie 30-letniej. Lu108
dwikowice zaczęły się szybciej rozwijać w XVIII w. W
1765 r. wieś podzielona: 2 części należały do barona von
Larischaba i barona von Stillfrieda, a trzecią część stanowiło wolne sędziostwo. Przy Ludwikowicach powstawały
nowe kolonie i przysiółki, co wynikało z rozwoju tkactwa
i górnictwa. W 1825 r. miejscowość składała się z 6 części; właścicielem 4 z nich był hrabia von Magnis, jedna
była w rękach kamery w Nowej Rudzie, a jedna pozostała
wolnym sołectwem. W 2. poł. XIX w. wieś rozwijała się
dobrze dzięki górnictwu (kopalnia „Wacław” w Miłkowie)
i mechanicznym tkalniom, które powstały po upadku tkactwa chałupniczego. Pod k. XIX w. przy kopalni zbudowano elektrownię. W 1880 r. przez Ludwikowice poprowadzono linię kolejową z Nowej Rudy do Wałbrzycha i zlokalizowano tu stację. Sytuacja pogorszyła się, gdy zamknięto kopalnię „Wacław” po katastrofie górniczej w należącym do niej szybie „Kurt”.
Podczas II wojny światowej, w 1942, powstał obóz
pracy dla polskich Żydów. Więźniowie pracowali w fabryce amunicji (Dynamit Nobel AG), mieszczącej się na
terenie dawnej kopalni, a od 1944 r., gdy obóz stał się filią
Gross-Rosen, prawdopodobnie także przy budowie podziemnych sztolni w zboczu Gontowej i Włodyki. W tym
czasie w Ludwikowicach powstał kolejny obóz.
Po 1945 r. na terenie wsi działały zakłady włókiennicze, w miejscu dawnych kopalni i elektrowni zlokalizowano inne przedsiębiorstwa.
Kościół Michała Archanioła przy ul. Wiejskiej 27 stoi w
miejscu drewnianego, wzmiankowanego w 1456 r. Został
wzniesiony na pocz. XVIII w. Jest to jednonawowy budynek
kryty dwuspadowym dachem. Posiada półkoliście zakończone
prezbiterium i czworokątną wieżę. Najciekawsze elementy
wyposażenia stanowi drewniana figura MB z Dzieciątkiem z
przełomu XV i XVI w. oraz kamienna chrzcielnica z XVII w.
Poewangelicki Kościół Błogosławieństwa Pańskiego pochodzi z ok. 1930 r. Posiada jedną nawę, prezbiterium oraz
niską, kwadratową wieżę. Obecnie mieści się tu Muzeum
Ziemi Sowiogórskiej.
109
Przy ul. Wiejskiej 9 zlokalizowany jest klasztor SS.
Franciszkanek
Szpitalnych.
Budynek pochodzi z przełomu
XIX i XX w., zbudowany
został na planie rozczłonkowanej bryły z wieżą. Na chwilę obecną mieści się tu Dom
Pomocy Społecznej dla Dzieci
i Młodzieży NiepełnosprawDawny kościół ewangelicki, ob. Muzeum
nej.
Ziemi Sowiogórskiej
Na terenie Ludwikowic stoi
kilka kapliczek i figur przydrożnych m. in. przy ul. Kościelnej 4 (XIX w.) i 27 (k. XVIII
w., przebud. w XX w.) oraz Głównej 100 (XIX w.).
Wśród budynków użyteczności publicznej warto wymienić
szkołę przy ul. Wiejskiej 1 z ok. 1915 r., pocztę przy ul. Głównej 4. z XIX w., budynek straży pożarnej przy ul. Głównej 61
oraz zabudowania stacji kolejowej (oba z pocz. XX w.).
We wsi zobaczyć można również obiekty przemysłowe m.
in. młyn z XIX w., dawne zakłady tekstylne z pocz. XX w.
oraz dawne obiekty elektrowni i kopalni. Obecnie znajduje się
tu Muzeum Techniki Militarnej „Mӧlke S III”. W Ludwikowicach zachowało się także wiele budynków mieszkalnych z XIX
i XX w.
Nad ul. Fabryczną znajduje
się stalowy wiadukt kolejowy
o konstrukcji kratowej z przełomu XIX i XX w., ustawiony
na kamiennych podporach. Ma
4 przęsła; jego długość wynosi
165m, a wysokość 31m.
Z miejscowości wychodzą
2 zielone szlaki piesze: przez
Jugów na Przełęcz Jugowską,
Wiadukt kolejowy w Ludwikowicach
drugi w kierunku Koziego
Kłodzkich
Siodła.
110
 Centrum rekreacyjno-konferencyjne Harenda,
Ludwikowice Kłodzkie, ul. Kasprowicza 35, tel. 74
8716114, Cz. Pająk, Ludwikowice Kłodzkie, ul. Główna
87, tel. 74 8716243; Agroturystyka, ul. Główna 100, tel.
74 8716496; Leśniczówka Sokolec, ul. Kasprowicza 29,
tel. 74 8722273; Smrek, Ludwikowice Kłodzkie, ul. Kasprowicza 38, tel. 74 8716114; Ryszard Kozioł, Ludwikowice Kłodzkie, ul. Kasprowicza 55, tel. 74 8725814;
Sowina, Ludwikowice Kłodzkie, ul. Kasprowicza 34, tel.
74 8712412.
PIESZYCE (niem. Peterswald) – miasto położone w
Kotlinie Dzierżoniowskiej. Wraz z Bielawą i Dzierżoniowem
tworzy aglomerację dzierżoniowską. Główna część miasta
ciągnie się wzdłuż Pieszyckiego Potoku, dzielnice takie jak
Lasocin, Rościszów i Potoczek leżą nad Kłomnicą. Główną
szosą Pieszyc jest droga nr 383 z Walimia w kierunku Dzierżoniowa. Do Bielawy jest stąd ok. 4,5 km, a do Dzierżoniowa
6,5 km. Miasto otoczone jest użytkami rolnymi, lasy bukowoświerkowe porastają jedynie zbocza Gór Sowich. Pieszyce są
miejscowością o charakterze przemysłowym. Mają układ łańcuchowy. Na zach. od miasta przebiega granica Parku Krajobrazowego Gór Sowich.
Najstarsze ślady osadnictwa na terenie Pieszyc pochodzą z ery paleolitu (narzędzia krzemienne z 9000-8000 lat
p. n. e.). Sama miejscowość powstała w I. poł. XIII w.,
pierwsze wzmianki pochodzą z 1258 r. Pierwszymi znanymi właścicielami byli Otto de Wilin i Syfrid. W XIV w.
Pieszyce trafiły w ręce von Peterswaldów. W poł. XVI w.
większość mieszkańców przeszła na protestantyzm i przejęła miejscowy katolicki kościół. W tym czasie często
zmieniali się właściciele wsi. Pieszyce ucierpiały w czasie
wojny 30-letniej, m. in. spłonął tutejszy zamek z folwarkiem. W 1652 r. cała wieś stała się własnością von
Gellhornów, którzy odbudowali wieś. Zaczęło się rozwijać
tkactwo chałupnicze, a tutejszy kościół ponownie trafił w
ręce katolików. W 1705 r. Pieszyce nabył kupiec von
Mohrenthal, dzięki któremu rozwój tkactwa stał się jesz111
cze bardziej dynamiczny. 16 lat później majątek trafił w
ręce rodziny von Promnitz, a w 2. poł. XVIII w. von Stolberg-Wernigerode. Tkactwo chałupnicze zostało wyparte
najpierw przez manufaktury, a następnie przez przędzalnie
i tkalnie mechaniczne. 03.06.1844 r. w Pieszycach miał
początek słynny bunt tkaczy. Tłum zdemolował tutejszą
fabrykę Zwanzigera, a następnie ruszył w kierunku Bielawy. W tamtym okresie zwiększało się znaczenie turystyczne Pieszyc.
Podczas II wojny światowej pieszyckie przemysłowe
zostały przestawione na produkcję zbrojeniową. W tutejszym pałacu mieściła się filia obozu koncentracyjnego
Gross-Rosen dla kobiet.
Po 1954 r. wieś przyjęła nazwę Piotrolesie, która po 2
latach została zmieniona na obecną. Utworzono Pieszyckie Zakłady Przemysłu Bawełnianego (od 1965 r. „Bieltex”), uruchamiając ponownie produkcję włókienniczą. W
dawnej fabryce Zwanzigera działała Fabryka Zegarów (od
1970 r. „Predom-Termet”, potem „Premet”). W 1962 r.
Pieszyce otrzymały prawa miejskie. W Rościszowie i Kamionkach istnieją gospodarstwa agroturystyczne oraz pensjonaty.
Kościół św. Antoniego
w Pieszycach
Kościół św. Antoniego przy
ul. ks. Bieleckiego zbudowano w
1873 r. dla ewangelików. Nosi
cechy neogotyckie. Został założony na planie krzyża łacińskiego; posiada 3 nawy (boczne z
emporami), transept i prezbiterium. Na osi znajduje się wieża
zegarowa zakończona hełmem
iglicowym. Całość kryta jest
dachem dwuspadowym. Wyposażenie wewnętrzne pochodzi
głownie z XIX w.
Przy ul. Kościelnej stoi kościół św. Jakuba. Z 1258 r.
pochodzą wzmianki o znajdującej się w tym miejscu kaplicy.
112
Obecna świątynia powstała przed 1350 r.; w XVI w. miały
miejsce przebudowy. Prostokątna nawa przekryta jest stropem
kasetonowym, prezbiterium sklepieniem
krzyżowożebrowym. Pozostałością po protestantach (kościół był w ich
rękach do 1653 r.) są empory. Na osi znajduje się wieża zakończona hełmem. W murach umieszczono płyty nagrobne i
epitafia z lat 1548-1631.
Najbardziej
wartościowym zabytkiem w Pieszycach
jest jednak barokowy pałac,
zlokalizowany przy pl. Zamkowym. Został zbudowany w
miejscu dawnego dworu, a
później
zamku.
Obecny
kształt uzyskał w latach
1710-1730, gdy rozbudowano
go wg projektu M. Frantza
Pałac w Pieszycach
młodszego. Po 1945 r. służył
m. in. jako kino. Od lat 60.
stał opuszczony, w 2000 r. prywatni właściciele rozpoczęli
generalny remont zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz. Odnowiono elewacje, dekoracje na ścianach i sufitach, obrazy. Pałac
tworzą trzy skrzydła kryte dachem mansardowym. Na osi
znajduje się portyk zwieńczony wieżą. Przed pałacem, na suchej fosie, jest kamienny most z 1650 r. W skład założenia
wchodzą także budynki mieszkalne i gospodarcze. Za pałacem
znajduje się park, założony w 2. poł. XVII w. jako ogród francuski, a w XIX i XX w. zmieniony na krajobrazowy. Cały
zespół otacza częściowo zachowany mur z XVII w.; w jednym
z jego naroży znajduje się baszta z XVI w.
Wśród budynków użyteczności publicznej warto wymienić
siedzibę Urzędu Miejskiego z k. XIX w. (ul. Kościuszki 2)
oraz pocztę z k. XIX w. (ul. Kopernika 2). W Pieszycach zachowało się także wiele dawnych obiektów przemysłowych,
m. in. dawne budynki „Bieltexu” przy ul. Kopernika, Kościuszki i 9 Maja z XIX i XX w.
113
Plan Pieszyc (wyk. Urszula Krajewska)
114
W Pieszycach rośnie sporo drzew pomnikowych, głównie
dębów szypułkowych (Quercus robur), lip drobnolistnych
(Tilia cordata) i topól białych (Populus alba).
Z dzielnicy Kamionki wychodzą dwa szlaki piesze: zielony
w kierunku Przełęczy Jugowskiej oraz żółty na Wielką Sowę.
Początek ma tu ścieżka spacerowa im. Bogdana Grabowskiego
w kierunku Koziego Siodła. Przechodzą tędy również szlaki
rowerowe: czerwony i żółty oraz R9.
KAMIONKI (Kunczindorf, niem. Steinkunzendorf) –
dzielnica Pieszyc, jednak w rzeczywistości zachowała odrębność, zarówno jeśli chodzi o nazwę, jak i zabudowę. Kamionki
są jedną ze starszych miejscowości w Górach Sowich. Ich
powstanie datuje się na k. XIII w. Ok. 1309 r. założono w tutejszych okolicach pierwszą sowiogórską kopalnię ołowiu św.
Eliasza („St. Eliae”). W XIX w. powstały w okolicach kopalnie, z których pozyskiwano rudy cynku, srebra i ołowiu – były
to m. in. „Anna” i „Augusta”. Istotnym czynnikiem rozwoju
była też turystyka – w tamtych czasach Kamionki były najpopularniejszą miejscowością po pn. stronie Gór Sowich. Powstały gospody i hotele, m. in. „Forelle” (obecnie „Czarny rycerz”)
i „Schweizerhaus” (teraz „Sowia dolina”). W okresie międzywojennym stały się także miejscowością odwiedzaną przez
narciarzy, istniała tu również skocznia narciarska.
Po raz pierwszy kościół w Kamionkach wzmiankowano w
1371 r. Być może stał on w miejscu obecnego, który powstał w
latach 1792-1795. Na przełomie lat 60. i 70. XX w. był
remontowany, wtedy też dobudowano zakrystię. Budynek
posiada cechy barokowoklasycystyczne. Zbudowano
go na rzucie prostokąta, na osi
zlokalizowano
kwadratową
wieżę zwieńczoną hełmem z
prześwitem. Kryty jest dwuspadowym dachem. Wewnątrz
Kościół Aniołów Stróżów w Kamionkach
znajdują się elementy barofot. Roman Kowalski
115
Hotel Czarny Rycerz w Kamionkach
Wodospad w Kamionkach
fot. Roman Kowalski
kowo-rokokowego wyposażenia: drewniany ołtarz, obrazy i
rzeźby. W murze otaczającym
świątynię znajduje się kamienny krzyż pokutny o wym.
152x76 cm z wyrytym nożem.
Wśród dawnych willi i
pensjonatów warto zwrócić
uwagę na nr 65 (dawniej
„Ustronie”) z ok. 1910 r., 66
(dawniej „Wilnianka”) z przełomu XIX i XX w., 72 (dawniej „Prząśniczka”) z 1904 r.,
76 – hotel Czarny Rycerz z k.
XIX w. oraz 77 „Muchomorek”
z pocz. XX w.
Na wzniesieniach wokół wsi
można znaleźć ślady dawnego
górnictwa, m. in. na stokach
Błyszcza, Kokotnej Łąki i Czyżyka. W pobliżu hotelu „Czarny
rycerz” zobaczyć można wodospad. W okolicach Kamionek,
na zach. od zabudowań, znajduje się SOO Natura 2000 jedno z kilku najbogatszych
stanowisk zanokcicy serpentynowej (Asplenium adulterinum)
w Polsce.
ROŚCISZÓW (Syffredisdorf, niem. Steinseiffersdorf) –
duża wieś rolniczo-letniskowa, administracyjnie w granicach
Pieszyc. Prawdopodobnie powstała w poł. XII w. Od XVII do
XIX w. stanowiła własność rodu von Nostitzów. Rozwój turystyki nastąpił pod k. XIX w., gdy Rościszów był w rękach von
Seherr-Thossów.
116
Gotycki kościół św. Bartłomieja pochodzi z ok. 1392 r., był
przebudowywany w XVII i
XVIII w. Jest to jednonawowy
budynek, kryty dwuspadowym
dachem. Na jego osi znajduje się
wieża dobudowana w 1613 r.
Wyposażenie pochodzi głównie
z XVIII w.; są to m. in. drewniany ołtarz i ambona.
Po dawnym kościele ewangelickim, rozebranym po 1945
r., pozostała pastorówka (nr 73)
z XVIII w.
Pod nr 71 znajduje się
XVIII-w. pałac, przebudowywaKościół św. Bartłomieja
w Rościszowie
ny w XIX i XX w., co spowofot. Piotr Krajewski
dowało zatarcie cech stylowych.
fot
Jest to 2-kondygnacyjny, duży
budynek z wieżą zakończoną
baniastym hełmem. Za nim
rozciąga się park.
W 1898 r. w Rościszowie
powstało sanatorium „Ulbrichshӧh”. Podczas II wojny światowej sanatorium było ośrodkiem rekonwalescencyjnym dla
Pałac w Rościszowie
pilotów Luftwaffe. Jest to rozfot. Piotr Krajewski
członkowany budynek z wysoką
wieżą, o cechach eklektycznosecesyjnych. Otoczony jest parkiem leśnym.
W wsi zachowało się bardzo wiele budynków mieszkalnych
i gospodarczych (m. in. nr 51 z XVIII w.), a także pensjonatów
z przełomu XIX i XX w.
 Hotel Czarny Rycerz, Pieszyce, Kamionki 76, tel.
74 8367084, www.czarny-rycerz.eu; Hotel Sowia Dolina,
Pieszyce,
Kamionki
65,
tel.
74
8365877,
117
www.sowiadolina.com.pl; Pensjonat Anita, Pieszyce
Kamionki 74, tel. 695429440; Pensjonat Magda, Pieszyce, Lasocin 9, tel. 74 8369928, www.magda.com.pl;
Schronisko Młodzieżowe, Pieszyce, ul. Mickiewicza 8,
tel. 74 8365370, www.zspieszyce.pl; Muchomorek, Pieszyce, Kamionki 77, tel. 662663505, www.muchomorek.
com.pl; Eugenia Iwaszkiewicz, Pieszyce, Kamionki 66,
tel. 74 8365001, www.pokojewilinianka.pl; Cicha Woda,
Pieszyce, Lasocin1, tel. 74 8369784. www.cichawoda.pl;
Bożena Masberg, Pieszyce, Lasocin 6a, tel. 695264631;
Pod Skałką, Pieszyce, Rościszów 28, 74 8369784,
www.rosciszow.w.interia.pl; Beata Wester, Pieszyce, Rościszów 66, tel. 74 8369780; Krystyna Zagórska, Pieszyce, Rościszów 60e, tel. 692499576; Laura, Pieszyce, Rościszów 55d, tel. 74 8369945; Wilhelmina Łukasiewicz,
Pieszyce, Rościszów 48, tel. 74 8369747.
PRZYGÓRZE (niem. Kӧppernig) – wieś leżąca nad
rzeką Piekielnicą, u podnóża Gór Sowich. Od Nowej Rudy
dzieli ją ok. 7 km. Od pd. i zach. otoczona jest użytkami rolnymi, a od pn. i wsch. lasami świerkowo-bukowymi, których
skrajem przebiega granica Parku Krajobrazowego Gór Sowich.
Miejscowość ma charakter rolniczo-przemysłowy. Brak tu
wyraźnego układu przestrzennego.
Najwcześniejszym śladem osadnictwa na terenie
Przygórza jest kamienna siekierka, pochodząca z neolitu,
sprzed 3-6 tyś. lat, znaleziona w 1876 r. Pierwsze
wzmianki o obecnej miejscowości pochodzą z 1669 r. –
Przygórze było wówczas kolonią Woliborza. Osada nie
rozwijała się zbyt szybko, aż w 1793 r. w. ówczesny właściciel baron von Hemm und Hemmstein założył tu kopalnię węgla „Rudolph”; wydobywany tu surowiec uważano
z najlepszy w zagłębiu Nowej Rudy. Na pocz. XIX w.
mieszkańcy zajmowali się również tkactwem chałupniczym. W poł. XIX w. w Przygórzu powstała huta „Barbara”, którą jednak wkrótce przekształcono w zakład metalurgiczny.
W 1948 r. kopalnię „Rudolf” połączono z kopalnią w
Nowej Rudzie, jedynym szybem był „Bolesław” (funkcjo118
nował do 1971 r.). Zbudowano bloki mieszkalne dla górników. W 1958 r., w wyniku wybuchu metanu w tutejszej
kopalni śmierć poniosło 14 górników. W miejscu dawnej
huty „Barbara”, a także części zabudowań dawnej kopalni
„Rudolph” działa obecnie Zakład Produkcji Automatyki
Sieciowej.
Tutejszy kościół Podwyższenia Krzyża Św. zbudowano w
latach 1933-1935. Jest to jednonawowy budynek z prezbiterium i wieżą nakrytą hełmem.
Zachowało się tu również kilka domów wchodzących w
skład zespołu górniczych domów mieszkalnych z 1910 r. Zabudowania dawnej kopalni
„Rudolph” zostały uznane za
zabytek techniki. W jego skład
wchodzi budynek szybu (1879
r.), budynek maszyny wyciągowej (1870 r.), a także 2 hale
fabryczne (pocz. XX w.) i 2
budynki administracyjne (19101920), obecnie pełniące funkcję
domów mieszkalnych (nr 211 i
212).
W centrum Przygórza znajduje się pomnik górnika, postawiony z okazji 1000-lecia
państwa polskiego.
Przez wieś biegnie czarny
Pomnik górnika w Przygórzu
szlak rowerowy.
 Młyn Nad Piekielnią, Przygórze 182, tel. 74
8710707
RZECZKA (niem. Dorfbach) – wieś leżąca nad rzeką
Walimką. Od strony wsch. góruje nad nią Wielka Sowa, a od
zach. Jaworek i Moszna. Ich zbocza pokrywają łąki, a wyżej
lasy świerkowo-bukowe. Skrajem lasów położonych na pół119
nocny wschód od miejscowości biegnie granica Parku Krajobrazowego Gór Sowich. Swoją siedzibę ma tu leśnictwo.
Rzeczkę od Walimia dzieli ok. 4 km. Jest wsią o strukturze
łańcuchówki; ma charakter letniskowo-rolniczy.
Miejscowość powstała na przełomie XVI i XVII w., a
jej ówcześni mieszkańcy zajmowali się wyrębem okolicznych lasów. Później ich głównym zajęciem stało się tkactwo. W XVIII w. Rzeczka należała do hrabiego Hochberga z Książa. Po upadku tkactwa nastąpił rozwój turystyki.
Już w XIX w. wieś była popularna wśród letników. Od
pocz. XX w. rozwijała się przede wszystkim jako ośrodek
narciarski.
Podczas II wojny światowej w okolicach Rzeczki drążono podziemne sztolnie w ramach projektu „Riese”. Prace nadzorowała Organizacja Todt. U stóp góry Ostrej, nad
rzeką Walimka powstały ok. 0,5 km sztolni.
Po 1945 r. górna część Rzeczki nosiła nazwę Górka.
Zanikła funkcja letniskowa; z powodzeniem zaczęto ją
przywracać pod koniec lat. 50. W latach 70., dzięki inwestycjom m. in. Świdnickiej Fabryki Urządzeń Przemysłowych, powstały pierwsze wyciągi narciarskie, a także
trasa zjazdowa z oświetleniem. Zainstalowano tu pierwsze
w Sudetach urządzenie do sztucznego dośnieżania.
Obecnie Rzeczka jest jedną z najlepiej zagospodarowanych turystycznie miejscowości sudeckich.
Kościół św. Maksymiliana Kolbe został wzniesiony przez
ewangelików w 1796 r.; pod k. XIX w. miała miejsce przebudowa. Po wojnie uległ dewastacji, dopiero w 1982 r. zaczęto
go remontować. Jest to budynek o cechach barokowoklasycystycznych, z prezbiterium i kwadratową wieżą. Wewnątrz znajdują się piętrowe empory.
W Rzeczce można zobaczyć domy mieszkalne o cechach
barokowych i klasycystycznych, pochodzące głównie z XIX w.
Na pn. od miejscowości, przy drodze prowadzącej do Walimia, znajduje się Muzeum Sztolni Walimskich, opisane w
rozdziale „Kompleks Riese”.
120
Rzeczka jest najpopularniejszym ośrodkiem narciarskim w
Górach Sowich. Jest tu kilka
wyciągów narciarskich oraz
sezonowy punkt ratunkowy
GOPR. Pobliska Przełęcz Sokola stanowi dogodny punkt startowy wycieczek na Wielką
Sowę. Przez miejscowość przeStoki narciarskie w rejonie Przełęczy
chodzą szlaki piesze: czerwony
Sokolej
z Jedlinki na Wielką Sowę i
czarny z Głuszycy do Jugowic
oraz czerwony szlak narciarski z Głuszycy na Wielką Sowę.
Biegnie też tędy czarny szlak rowerowy.
 Austeria Krokus, Rzeczka 33, tel. 74 8457206,
669251791, www.austeriakrokus.pl; Nad Potokiem,
Rzeczka 27, tel. 74 8457257, www.sowiegory.agro.pl/
nadpotokiem; U Kołodzieja, Rzeczka 10, tel. 74
880631220, www.sowiegory.agro.pl/ukolodzieja; Mała
Sowa, Rzeczka 17, tel. 74 8457687, 693103006,
www.malasowa.com.pl; Ruczaj, Rzeczka 31, tel. 74
8806316, www.agrorzeczka.pl; Śnieżynka, Rzeczka 35,
tel. 74 8457357, www.sniezynka.gorysowie.org.pl;
Karczma Pod Kukułką; Rzeczka 21, tel. 74 8806330,
www.rzeczka.ta.pl; Borsuk, Rzeczka 15, tel. 74 8457386,
www.borsuk1.republika.pl; OŚ Na Stoku, Rzeczka 16,
tel. 74 8457297, www.nastoku.info; Pokoje gościnne
Elżbieta Nicia, Rzeczka 29, tel. 74 8806306; OWS
Rzeczka, Rzeczka 41, tel. 74 8457247, www.rzeczka.eu;
DW Sowia Grapa, Rzeczka 38, tel. 74 8806313,
www.sowiagrapa.pl; OW Warszawianka, Rzeczka 22,
tel. 74 8457279.
SIERPNICA (niem. Rudolphswaldau) – łańcuchówka
położona pomiędzy Masywem Włodarza, a Wzgórzami Wyrębińskimi. Otoczona jest użytkami rolnymi, najbliższe lasy
rosną na grzbiecie Wzgórz Wyrębińskich i zboczach Masywu
Włodarza. Wieś ma charakter rolniczy, ale rozwija się tu agro121
turystyka. Jest chętnie odwiedzana przez turystów dzięki malowniczemu położeniu i bliskości Parku Krajobrazowego Gór
Sowich, którego granica przebiega skrajem lasów na północny
wschód od miejscowości. Od Walimia dzieli ją ok. 5, a od
Głuszycy ok. 7 km.
Pierwsze wzmianki o Sierpnicy pochodzą z 1395 r.
Jednak podczas wojen husyckich całkowicie ją zniszczono; została ponownie zasiedlona w poł. XVI w. Należała
wówczas do hrabiego von Hochberga, a zamieszkiwali ją
w większości protestanci, do których do 1654 r. należał
miejscowy kościół. Wieś rozwijała się wówczas bardzo
szybko dzięki dogodnym warunkom naturalnym, które były bardzo korzystne dla rolnictwa. W Sierpnicy, w przeciwieństwie do pozostałych okolicznych miejscowości,
tkactwo nie odegrało tak dużej roli. W XVIII w. miejscowość dzieliła się już na Sierpnicę Górną i Dolną. W 1825
r. działała tu kopalnia węgla „Neugewagt” („Glück”). Potem powstało jeszcze kilka innych, ale złoża były niewielkie. Mimo atrakcyjnego położenia Sierpnica nie stała się
miejscowością letniskową. Po 1945 r. wieś się wyludniła.
Kościół MB Śnieżnej
w Sierpnicy
Jednym z najbardziej wartościowych zabytków w Górach
Sowich jest tutejszy kościół MB
Śnieżnej. Jest to jedyna drewniana świątynia na tym terenie i
jedna z niewielu w całych Sudetach. Powstała w latach 15481564 jako kościół ewangelicki. W
latach 1782-1785 drewnianą
wieżę zastąpiła kamienna. Przeszła gruntowny remont w latach
1925-1933. Jest to jednonawowy
budynek z emporą i drewnianym
stropem. Dwuspadowy dach
kryty jest gontem. Spośród wyposażenia wewnętrznego warto
wymienić elementy drewniane:
122
ambonę (XVIII w.), chrzcielnicę (XVII w.) i figury (XV w.).
Nagrobki i epitafia pochodzą z XVIII w., a dzwon na wieży z
1580 r.
W Sierpnicy zachowały się stare domy mieszkalne o konstrukcji zarówno murowanej jak i drewnianej, głównie z XIX
w.
Przez miejscowość przechodzą zielony i czarny szlak rowerowy.
 Czym Chata Bogata, Sierpnica, ul. Świerkowa 27,
74 8456560; Finezja, Sierpnica, ul. Świerkowa 9, tel. 74
8456408, www.agrosierpnica.pl; Gościniec Brodowo,
Sierpnica, ul. Świerkowa 19, tel. 74 8456261,
www.sierpnica.eu; Bajka, Sierpnica, ul. Świerkowa 13,
tel. 74 8456429; Czemu Nie, Sierpnica, ul. Świerkowa 20,
tel. 74 8459078; Przeworscy, Sierpnica, ul. Świerkowa
25, tel. 74 8808180, www.przeworscy.pl; Vase, Sierpnica, ul. Świerkowa 18, tel. 501676405; U Urbasiów,
Sierpnica, ul. Świerkowa 14, tel. 74 8456570,
www.urbasiowie.pl; Agroturystyka Grzesianka, Sierpnica, ul. Świerkowa 49, tel. 74 8808217.
SOKOLEC (niem. Falkenberg) – wieś leżąca nad Sowim Potokiem, w obniżeniu pomiędzy głównym grzbietem
Gór Sowich, Masywem Włodarza i Wzgórzami Wyrębińskimi.
Otoczona jest przede wszystkim użytkami rolnymi. Lasy porastają Wzgórza Wyrębińskie, oraz główny grzbiet Gór Sowich
(ich skrajem, na północny wschód od miejscowości, biegnie
granica Parku Krajobrazowego Gór Sowich). Sokolec ma charakter rolniczo-letniskowy, jest jedną z popularniejszych wsi
wśród turystów. Odległość do Walimia wynosi ok. 6,5 km, a
do Nowej Rudy ok. 11 km. Z tutejszych dróg rozciągają się
malownicze panoramy na Wzgórza Wyrębińskie, Włodzickie
oraz Góry Sowie.
Sokolec powstał w XVI w. Jego założycielem był baron von Stillfried z Nowej Rudy. Ówcześni mieszkańcy
trudnili się pracą w lesie i tkactwem chałupniczym, które
123
przyczyniło się do rozwoju wsi w 2. poł. XVIII w. Na
pocz. XIX w. miejscowość została sprzedana hrabiemu
von Magnisowi. Po upadku tkactwa Sokolec przekształcił
się w wieś letniskową. Powstały tu gospody i pensjonaty,
a w wyżej położonych przysiółkach (m. in. Sowie) także
schroniska. Na przełomie XIX i XX w. miejscowość zyskała na popularności wśród narciarzy. Przed 1945 r. istniały tu 4 schroniska, skocznie narciarskie, tory saneczkowe i trasy dla narciarzy. W tym czasie w szybach
„Adolf” i „Gustaw”, zlokalizowanych w przysiółku Sowina, wydobywano węgiel kamienny.
Podczas II wojny światowej w Sowinie istniał obóz
pracy dla więźniów obozu koncentracyjnego Gross-Rosen,
którzy w ramach projektu „Riese” pracowali przy budowie
sztolni podziemnych w zboczach Gontowej.
Po 1945 r. podjęto próbę jego przywrócenia Sokolcowi znaczenia turystycznego. Część dawnych schronisk i
gospód zaadaptowano na domy wczasowe. Uruchomiono
ponownie skocznie narciarskie. Jednak działania te nie
przyniosły oczekiwanego efektu. Miejscowość nadal odwiedzała zbyt małą liczbą osób, więc ośrodki wczasowe
zostały zamknięte. Część z nich do dziś stoi pusta. Obecnie w okolicach Sokolca działają wyciągi narciarskie.
Kościół św. Marcina powstał w 1786 r., w latach 70.
XX w. był remontowany. Jest to jednonawowy budynek z
prezbiterium. Z dwuspadowego dachu wyrasta niewielka, kwadratowa wieża zakończona daszkiem. Wewnątrz sklepienie
kolebkowe oraz barokowe elementy wyposażenia, tj. drewniane ołtarze, figury oraz kamienno-drewniana chrzcielnica.
W Sokolcu znajduje się wiele budynków mieszkalnych i
gospodarczych o cechach typowych dla budownictwa ludowego ziemi kłodzkiej. Mają one asymetryczne dachy i oszalowane szczyty (czasem również ściany). Posiadają konstrukcję
zarówno drewnianą, jak i drewniano-murowaną. Zobaczyć
można tu też murowane budynki piętrowe.
Na terenie wsi rośnie pomnikowa lipa drobnolistna (Tilia cordata).
Przez miejscowość przebiega zielony szlak pieszy ze
Świerków na Wielką Sowę. W Sowie łączy się on ze szlakiem
124
czerwonym (biegnącym z Przełęczy Sokolej w kierunku Wielkiej Sowy) oraz żółtym, prowadzącym z Kamionek. Wiodą
również tędy 2 szlaki rowerowe: czarny i zielony oraz czerwony szlak narciarski z Przełęczy Sokolej, przez Przełęcz Jugowską, aż do schroniska „Zygmuntówka”. Znajduje się tu też
schronisko „Orzeł”.
SOWA (niem. Eulenburg) – górna część Sokolca, najwyżej położona osada w Górach Sowich (najwyższy punkt –
890 m n. p. m. ). Powstała w ok. 1770 r. Zachowały się tu budynki dawnych schronisk z I. ćw. XX w.: „Zosieńka”, „Lucynka” i „Marysieńka”. Dziś pod zmienioną nazwą („Sowa”)
funkcjonuje tylko to ostatnie.
 Wisła, Sokolec 33, tel. 74 8716103; Sokolec, Sokolec 35, tel. 74 8716103; Plac Słoneczny, Sokolec 54f, tel.
74 8716688; Sowi Potok, Sokolec 5, tel. 74 8716574; Dolina Widoków, Sokolec 31, tel. 74 8716684; Tadeusz
Świerk, Sokolec 41, tel. 74 8716616; Zachęta, Sokolec
18, tel. 74 8716172, Falco, Sokolec 54, tel. 74 8716154;
Urszula Orłowska, Sokolec 54c, tel. 74 8716624.
SREBRNA GÓRA (niem. Silberberg) – obecnie wieś
położona na granicy Gór Sowich i Gór Bardzkich w Srebrnej
Dolinie, kiedyś miasto górnicze, ośrodek wydobycia rud ołowiu i srebra. Od zach. otoczona jest lasami, a od wsch. użytkami rolnymi. Na zach. od wsi przebiega granica Obszaru
Chronionego Krajobrazu Góry Bardzkie i Sowie oraz granica
Fortecznego Parku Kulturowego, obejmującego zabudowania
Twierdzy Srebrnogórskiej wraz z otaczającymi lasami. Zabudowania wsi o charakterze małomiasteczkowym ciągną się
przez 3 km na wsch. od Przełęczy Srebrnej, wzdłuż drogi nr
385 łączącej Nową Rudę z Ząbkowicami Śląskimi. Srebrna
Góra zachowała dawny układ urbanistyczny skupiony wzdłuż
jednej ulicy wspinającej się po zboczu. Z miast najbliżej położone są Ząbkowice Śląskie – 13 km oraz Bielawa – 17 km.
Podstawowym źródłem dochodu mieszkańców wsi są usługi
125
turystyczne związane z Twierdzą Srebrnogórską, choć część z
nich utrzymuje się także z działalności wytwórczej (fabryki
mebli).
Powstanie miejscowości jest ściśle związane z wydobyciem rud ołowiu i srebra. Już pierwsze wzmianki z 1331
r. na temat sąsiedniego Budzowa mówią o „górze srebra”,
którą sprzedał książę ziębicki Bolko II. Natomiast pierwsze informacje o osadzie górniczej w rejonie Przełęczy
Srebrnej pochodzą z 1370 r. Osada została założona przez
gwarków pochodzących ze Złotego Stoku i osadników
z Miśni. Pierwsze próby górnicze dały pozytywne rezultaty, co sprawiło, że przywilej górniczy dla terenów leśnych
wokół Srebrnej Góry nabył w 1419 r. klasztor cystersów w
Henrykowie. Niestety wybuch wojen husyckich uniemożliwił eksploatację na szerszą skalę. Dopiero w 2. poł. XV
w. dzięki nowo założonym kopalniom górnictwo znów zaczęło się rozwijać. Jednak pomimo terenów bogatych w
złoża nigdy ich nie przerabiano na miejscu. Wydobytą rudę transportowano do Złotego Stoku, gdzie w tamtejszej
hucie z 50 t rudy wydobywanej rocznie uzyskiwano ok. 30
kg srebra. Rozwój górnictwa sprawił, że w 1536 r. książę
ziębicko-oleśnicki Joachim Podiebradowicz nadał
Srebrnej Górze prawa miejskie. Od 1584 r. właścicielem
miasta został książę von Rosenberg, który był także właścicielem Złotego Stoku. Rozwój miasta zatrzymał wybuch wojny trzydziestoletniej. Przełęcz Srebrna była wtedy miejscem obozowania ks. Albrechta Wallensteina,
przez co miasto, w wyniku pożaru w 1633 r. zostało poważnie zniszczone. Stało się to początkiem upadku górnictwa, które pomimo prób ożywienia nie miało już takiej
skali. Ostatecznie kres górnictwa nastąpił w 1. poł. XVIII
w. w wyniku wojen śląskich. Na ich skutek Srebrna Góra
przeszła w ręce króla pruskiego Fryderyka II, który podjął
decyzję o umocnieniu Przełęczy Srebrnej i południowych
granic Śląska poprzez budowę najpotężniejszej w Europie
górskiej twierdzy, z którą wiąże się dalsza historia miasta.
Duże znaczenie twierdzy zostało potwierdzone w trakcie
wojen napoleońskich, podczas których twierdza pozostała
niezdobyta, jednak miasto zostało poważnie zniszczone.
Po wojnie twierdzę zamieniono na więzienie, a po 1867 r.,
126
gdy ją rozbrojono zyskała na znaczeniu turystycznym. W
tym czasie Srebrna Góra stała się miejscowością letniskową, a po wybudowaniu linii kolejki zębatej z miasta na
Przełęcz Srebrną jeszcze bardziej zyskała na popularności.
W okresie międzywojennym rozwijała się w mieście
funkcja turystyczna. W trakcie II wojny światowej w
Srebrnej Górze i w samej twierdzy były obozy jenieckie.
Po wojnie miasto utraciło swe dawne funkcje i podupadło,
co stało się przyczyną utraty praw miejskich. Obecnie
Srebrna Góra rozwija się dzięki turystyce.
Najważniejszą atrakcją turystyczną przyciągającą rzesze
turystów
są
zabudowania
Twierdzy Srebrnogórskiej –
najpotężniejszej w Europie
górskiej twierdzy – wraz z otaczającymi lasami, położone po
obu
stronach
Przełęczy
Srebrnej, na zachód od miejscowości. O wyjątkowej wartości twierdzy świadczy utworzenie w 2002 roku Fortecznego
Parku Kulturowego – pierwszego w Polsce parku kulturowego,
powołanego uchwałą Rady
Gminy Stoszowice oraz uznanie
twierdzy przez Prezydenta RP
w 2004 r. za pomnik historii.
Decyzję o budowie twierdzy, położonej na 4 wzniesieniach głównego grzbietu Gór
Sowich – Warownej Górze,
Chochole Małym i Wielkim
oraz Stawnej, podjął w 1765 r.
król pruski Fryderyk II. Projektantem twierdzy był płk inż.
Regeler, który kierował także
budową. W pierwszej kolejno-
Główna brama do Donjonu
fot. Roman Kowalski
Kazamaty Donjonu
fot. Roman Kowalski
127
Plan Twierdzy Srebrna Góra (wyk. Urszula Krajewska)
128
ści powstał centralnie położony
Donjon, kazamaty i bastiony
pomocnicze, następnie sąsiednie forty Ostróg, Wysoka Skała
i Rogowy, które blokowały
Przełęcz Srebrną. Później powstały kolejne umocnienia:
forty, baterie i inne budowle
obronne. Przy budowie pracowali mieszkańcy Srebrnej Góry
i sprowadzeni robotnicy. Po
Widok na Donjon
zakończeniu budowy została
fot. Roman Kowalski
ona obsadzona garnizonem
liczącym prawie 2500 żołnierzy i oficerów.
W 1800 r. w twierdzy gościł John Quincy Adams, ówczesny
ambasador, a późniejszy prezydent Stanów Zjednoczonych.
Znaczenie budowli zostało potwierdzone w trakcie wojen napoleońskich. Pomimo zniszczenia miasta Srebrna Góra w 1807
r., twierdza oblegana przez wojska dowodzone przez Hieronima Bonaparte nigdy nie została zdobyta. Oblężenie zostało
przerwane na skutek zawieszenia broni przed podpisaniem
pokoju tylżyckiego. Twierdza zyskała sławę jako nigdy niezdobyta, była także nazywana „śląskim Gibraltarem”. Ostatni
raz w stan gotowości bojowej twierdza została postawiona w
1866 r., jednak już rok później została rozbrojona. Przez pewien czas była wykorzystywana jeszcze jako więzienie i poligon. Po wojnie była wykorzystywana przez ośrodki harcerskie,
dzięki którym również wzrosło jej znaczenie turystyczne.
Wśród innych zabytków Srebrnej Góry warto zwrócić
uwagę na barokowy kościół. św. św. Piotra i Pawła zbudowany
w latach 1729-1731 z bogatym wyposażeniem z pocz. XIX w.,
a także dawny kościół ewangelicki wzniesiony w miejscu
wcześniejszego, zniszczonego w 1807 r. Od 1970 r. kościół
zaadaptowano na hotel zachowując bryłę i wygląd elewacji. W
miejscowości znajduje się także inne zabudowania pochodzących z czasów odbudowy miasta po zniszczeniach w 1807 r., w
tym budynki dawnych koszar fortecznych.
129
 Hotel Koniuszy, Srebrna Góra, ul. Kolejowa 13, tel.
74 8180100, www.forttour.com.pl; Hotel Srebrna Góra,
Srebrna Góra, ul. Krótka 1, tel. 74 8180434,
www.sgora.pl/; Na Skarpie, Srebrna Góra, ul. Ogrodowa
1, tel. 74 8180062, www.naskarpie.prv.pl; Kresowiak,
Srebrna Góra, ul. Szkolna 11, tel: 74 8180361,
http://www.kresowiak.com; Dom Pod Twierdzą, Srebrna
Góra, ul. Górne Miasto 1c, tel. 609026163, www. dompodtwierdza.pl; Noclegi u Bajanka, Srebrna Góra, ul.
Wąska 3, tel. 74 8180019, 603384515, www.noclegi-ubajanka.pl; Pokoje gościnne U Dorotki, Srebrna Góra, ul.
Kolejowa 1, tel. 74 8152515, 606 103 704; Ryszard Broś,
Srebrna Góra, ul. Jasna 2, tel. 74 8180233; Grażyna
Moczko Srebrna Góra, ul. Kąpielowa 3, tel. 74 8180187;
Kazimierz Różański, Srebrna Góra, ul. Jasna 28, tel. 74
8180071; Marek Warchoł ,Srebrna Góra, ul. Kolejowa
15, tel. 74 8160021; Sokółka, Srebrna Góra, ul. Letnia 25,
tel. 74 8180211, 607039414, www.sokolka - srebrnagora.pl; Wacuś, Srebrna Góra ul. Letnia 3, tel. 74 8180043,
603220165, www.srebrnagora.republika.pl; DW Wiesław,
Srebrna Góra, ul. Ogrodowa 2, tel. 601263125,
668278622; DW Pod Fortami, Srebrna Góra, ul. Widokowa 1, tel. 74 8180052, www.podfortami.com; Parowozownia, Srebrna Góra, ul. Dworcowa 4, tel. 74 8180506,
74 8180501, 606979525, 604953195,www.parowozownia.
baszta.pl; Villa Hubertus, Srebrna Góra, ul. Kręta 2, tel.
74 8180326, 504745560, www.villahubertus.pl; Centrum
Turystyki Niekonwencjonalnej, Srebrna Góra, ul. Górne
Miasto 3a, tel. 74 8180088, www.srebrna.com; Przełęcz
Srebrna, tel: 074 8180098, kom. 601 633 367, ul. Górne
Miasto5d, Srebrna Góra, www.gory.info.pl/przelecz
_srebrna; Pod świerkami, Srebrna Góra, ul. Górne Miasto
11, tel. 74 8180221, 661256138, www.srebrnagora.com;
Waldemar Markiewicz, Srebrna Góra, ul. Kolejowa 6 b.
WALIM (Villa Waltheri, niem. Wüste-Waltersdorf) – duża wieś leżąca u podnóża Małej Sowy, w dolinie Walimki i
Sowiego Spławu. Miejscowość jest otoczona głównie lasami
świerkowymi i świerkowo-bukowymi. Użytki rolne zlokalizowane są na pn. oraz na zach. od miejscowości, na zboczach
130
Włodarza. Na południowy wschód od Walimia, wzdłuż linii
lasu, przebiega granica Parku Krajobrazowego Gór Sowich. Na
zach. od miejscowości znajduje się druga część Parku, obejmująca Masyw Włodarza. Przez centrum wsi biegnie droga nr 383
z Jedliny-Zdroju w kierunku Pieszyc. Do Pieszyc jest stąd ok.
14 km, a do Zagórza Śląskiego ok. 9 km. Dawniej Walim był
wsią o charakterze przemysłowym; miał układ łańcuchowy,
który obecnie jest widoczny jedynie w dolnej części wsi.
Wczesne dzieje Walimia nie są dobrze udokumentowane. Podejrzewa się, że istniał już pod k. XIII w. Był
powiązany z zamkiem Grodno. Być może już wtedy wydobywano tu złoto. Położenie i brak gruntów ornych
sprawiły, że wieś rozwijała się wolno. Podczas wojen husyckich została niemal całkowicie zniszczona. W XVI w.
w okolicach Walimia zaczęto wydobywać rudy srebra,
jednak złoża nie były duże. Rozwój górnictwa przerwała
także wojna 30-letnia, podczas której wieś prawie całkowicie się wyludniła. W 1. poł. XVII w. Walim trafił w ręce von Zeidlitzów. Wówczas wieś zaczęła się rozwijać i
stała się ośrodkiem tkactwa chałupniczego. Pod k. XVIII
w. powstały tu pierwsze manufaktury, a tutejsze płótna
eksportowano poza granice kraju, a także Europy. W 1825
r. właścicielem Walimia został Weidelhӧfer. Od poł. XIX
w. powstawały tkalnie mechaniczne. W tym czasie Walim
stawał się coraz bardziej popularny wśród turystów; stanowił jeden z punktów wyjścia na Wielką Sowę. W latach
1913-1914 zbudowano tzw. kolejkę walimską (zwaną też
„sowim ekspresem”), prowadzącą z Jugowic.
Podczas II wojny światowej w Walimiu działał obóz
dla robotników pracujących przy budowie kompleksu
„Riese”. W okolicy znajdowały się także inne obozy. W
sumie przebywało w nich kilkanaście tysięcy więźniów.
Po zakończeniu wojny szczątki wielu więźniów pochowano w zbiorowych mogiłach na tutejszym cmentarzu.
Po 1945 r. zakłady lniarskie wznowiły produkcję, natomiast funkcja letniskowa straciła na znaczeniu. W latach
90. zakłady upadły. Powoli rozwija się turystyka.
Kościół św. Jadwigi przy ul. 3 Maja zbudowano w XVIII
w. prawdopodobnie na miejscu drewnianej świątyni. Jeszcze w
131
tym samym wieku miała miejsce
przebudowa. Ufundowała go
rodzina von Zeidlitzów. Pierwszymi użytkownikami również
byli protestanci. Posiada cechy
barokowo-klasycystyczne. Jest to
kościół typu salowego, z wieżą
krytą hełmem. W przedsionku
znajdują się kamienne epitafia
przedstawicieli rodu von Zeidlitzów z XVII i XVIII w., a w
krypcie pod wieżą odkryte w
2009 r. szczątki 19 osób, m. in.
pastorów oraz członków w/w
rodziny. Tuż przy kościele stoi
Kościół św. Jadwigi
kaplica rodu Seidlerów z ok.
w Walimiu
1800 r.
Renesansowy kościół św.
Barbary, znajdujący się przy ul. Wyszyńskiego, został wzniesiony w 1548 r. Później był kilkukrotnie przebudowywany.
Początkowo służył ewangelikom. Jest to jednonawowa budowla kryta dwuspadowym dachem, z prezbiterium i kwadratową
wieżą zakończoną hełmem, dobudowana w 1977 r. Najcenniejszym elementem wyposażenia jest XVIII-wieczna figura Matki
Boskiej z Dzieciątkiem. Na przykościelnym cmentarzu zobaczyć można kaplicę grobową Klinberga z 1810 r. Nieopodal
stoi plebania z 1815 r.
Dwór przy ul. Piastowskiej 7 pochodzi z XVIII w. (później
był znacznie przebudowywany). Obecnie jest zdewastowany.
Za nim znajdują się pozostałości parku. W Walimiu znajdują
się także ruiny XVIII-wiecznego zespołu budynków dawnych
Zakładów Przemysłu Lnianego „Walim”.
W miejscowości można zobaczyć liczne przykłady zabytkowych willi i kamienic, a także domy o konstrukcji drewnianej i drewniano-murowanej. Znajdują się m. in. przy ul. Kilińskiego, Kościuszki i Wyszyńskiego. Pochodzą głównie z XVIII
i XIX w. Niektóre z nich reprezentują tzw. styl sudecki. Cechuje się on obecnością drewnianych słupów, na których wsparta
132
Plan Walimia (wyk. Urszula Krajewska)
133
jest górna część budynku
(dach lub piętro o konstrukcji
szachulcowej) z drewnianym
szczytem.
Na uwagę zasługuje również dawny budynek dworca
kolejowego z lat 1913-1914.
Przy ul. Cmentarnej zlokalizowany jest stary cmentarz,
na którym znajduje się kwateDom o konstrukcji szachulcowej w Walimiu
ra ofiar faszyzmu z 10 grobafot. Piotr Krajewski
mi zbiorowymi więźniów
pracujących przy budowie
kompleksu „Riese”. W górnej
części cmentarza stoi grobowiec
rodziny
Websky,
współwłaścicieli tkalni Websky, Hartmann & Wiesen,
jednej z największych w Walimiu.
Na północny zachód od
wsi znajduje się Muzeum
Cmentarz ofiar faszyzmu w Walimiu
Włodarz, a na pd., przy drofot. Piotr Krajewski
dze w kierunku Rzeczki Muzeum Sztolni Walimskich.
Zostały one opisane w rozdziale „Kompleks Riese”.
Przy drodze z Walimia na Przełęcz Walimską znajdują się
pozostałości kopalni srebra „Silberloch” z przełomu XV i XVI
w.
Na terenie wsi rośnie pomnikowa lipa drobnolistna (Tilia
cordata).
Przez Walim przebiega czarny szlak pieszy z Jugowic do
Głuszycy. Swój początek mają tu 3 inne szlaki piesze: żółty na
Wielką Sowę, niebieski do Głuszycy przez Włodarza i zielony
na Przełęcz Walimską.
 Zajazd Hubert, Walim, ul. Wyspiańskiego 9, tel.
75 8457245, www.zajazdhubert.pl; Dom Na Wzgórzu,
134
Walim, Kolonia Górna 2, tel. 74 8457258;
www.sowiegory.agro.pl/nawzgorzu; Na Leszczynowym
Wzgórzu, Walim, ul. Królowej Jadwigi 6, tel. 74
8457633, www.sowiegory.agro.pl/leszczyna; Słoneczna
Dolina, Walim, ul. Kolonia Górna 6, tel. 74 8457557,
www.motowilczuk.spanie.pl; Gościniec Pod Starym Puchaczem, Walim, ul. Wyszyńskiego 8, tel. 74 8457293,
606668233, www.starypuchacz.pl.
WOLIBÓRZ (niem. Volpersdorf) – duża wieś łańcuchowa, leżąca nad rzeką Woliborką. Ciągnie się wzdłuż drogi
nr 385 z Nowej Rudy do Ząbkowic Śląskich, od której odchodzi droga nr 384 w kierunku Przełęczy Woliborskiej. Od Nowej Rudy miejscowość dzieli ok. 5 km. Wolibórz otaczają
użytki rolne. Lasami świerkowo-bukowymi, porastającymi
zbocza Gór Sowich na pn. od wsi, oraz drogą nr 384 biegnie
granica Parku Krajobrazowego Gór Sowich. Jest tu siedziba
leśnictwa. Wolibórz ma charakter rolniczy.
Miejscowość jest jedną z najstarszych u podnóża Gór
Sowich, powstała w XIII w. jako wieś królewska. Pierwsze wzmianki pochodzą z 1336 r. W 1352 r. Hans Wustenstube sprzedał braciom von Donyn dobra, do których należał Wolibórz. W posiadaniu tego rodu pozostały one do
1472 r., kiedy właścicielem został baron von Stillfried und
Ratenitz. W 1624 r. wieś przeszła w ręce rodziny von
Morganthe, a od 1665 r. stała się własnością barona
Hemma und Hemmsteina. W XVII w. rozpoczęto próby
wydobycia węgla kamiennego z odkrywek i niewielkich
szybów; pierwsza kopalnia powstała w 1697 r. Wkrótce
powstały kolejne kopalnie: w 1779 r. „Valentin” (od 1781
r. „Neuer Valentin”), a w 1790 r. „Sophie”, którą w 1860
r. połaczono z „Rudolphem” w Przygórzu. W 1793 r. Wolibórz był własnością barona von Magnisa. Pod k. XIX w.
zaczęło wzrastać znaczenie turystyczne - wieś leżała przy
trasie z Nowej Rudy do Srebrnej Góry. Na pocz. XX w. w
górnej części miejscowości powstała stacja tzw. kolejki
sowiogórskiej, co przyciągnęło jeszcze większą liczbę turystów. Odcinek prowadzący do Srebrnej Góry (część zębata) istniała do lat 30. XX w. Po 1945 r. został zlikwi135
dowany fragment do Ścinawki. Pozostał jedynie budynek
stacji (obecnie pełniący funkcję mieszkalną).
Pierwotny kościół św. Jakuba
zbudowano w XIV w. Obecna
świątynia pochodzi z XVIII w.
Jest to skromny, salowy budynek
kryty dwuspadowym dachem.
Wejście prowadzi przez podcień
w kwadratowej wieży. Wewnątrz znajduje się barokowoklasycystyczne, XVIII-wieczne
wyposażenie, m. in. drewniane
ołtarze, ambona w kształcie
łodzi oraz kamienno-drewniana
chrzcielnica.
Nieopodal stoi dawna plebania (nr 115) z XVIII w., obecnie
Kościół św. Jakuba
pełniąca funkcję NZOZ. Pod nr
w Woliborzu
12b mieści się dawny dwór,
pochodzący z XVIII w. Obecnie
w budynku funkcjonuje pensjonat „Leśny Dwór” wraz z polem
campingowym. Ciekawy jest też dawny budynek szkoły (nr
55) z przełomu XIX i XX w.
W Woliborzu znajduje się figura św. Jana Nepomucena z
XVIII w.
We wsi zachowało się wiele ciekawych budynków mieszkalnych i gospodarczych, pochodzących głównie z XIX w.
 Leśny Dwór, Wolibórz 12b, tel. 74 8724590; Agroturystyka, Wolibórz 2, tel. 74 8724590.
ZAGÓRZE ŚLĄSKIE (niem. Kynau, Königsberg) – duża wieś położona na granicy Gór Czarnych oraz Gór Sowich w
dolinie Bystrzycy. Wprawdzie miejscowość znajduje się w
trochę większej odległości od Parku Krajobrazowego Gór
Sowich jednak ze względu na jej walory warto również poświęcić jej trochę miejsca. Krajobraz wokół wsi tworzą głów136
nie grunty orne oraz łąki znajdujące się na pn. i zach. od Zagórza Śląskiego. Nad miejscowością wznosi się położona na
południowy wschód góra Choina. Oddziela ona wieś od Jeziora
Bystrzyckiego. Szczyt góry porośnięty lasem mieszanym objęty jest ochroną w postaci rezerwatu przyrody. Wieś nastawiona
jest głównie na obsługę ruchu turystycznego związanego z
pobliskim Zamkiem Grodno i Jeziorem Bystrzyckim. Zabudowa Zagórza Śląskiego rozciąga się głównie wzdłuż drogi łączącej Świdnicę z Jugowicami i wyłączonej z użytkowania linii
kolejowej ze Świdnicy do Jedliny Zdrój. Wieś położona jest w
odległości ok. 9 km od Jedliny Zdroju oraz Walimia.
Historia Zagórza Śląskiego jest ściśle związana jest z
położonym na górze Choina Zamkiem Grodno. Wieś stanowiła grunty przynależne do zamku i przechodziła wraz z
nim w ręce kolejnych właścicieli. Miała tę samą nazwę, co
zamek dlatego trudno odróżnić czy dokumenty źródłowe
dotyczą twierdzy czy samej miejscowości. Po raz pierwszy istnienie folwarku u podnóża warowni wymieniane
jest w 1372 r. Od momentu, gdy księstwo świdnickojaworskie przeszło pod panowanie czeskie zamek i folwark miały bardzo wielu właścicieli, a w czasie wojen husyckich były siedzibą rabusiów. Podczas wojny trzydziestoletniej zamek i teren wokół został splądrowany. Zniszczenia oraz częsta zmiana właścicieli sprawiły, że twierdza stała się ruiną i już w 1774 r. została opuszczona. Jednak pomimo tego osada znajdująca się u stóp wzgórza
przetrwała. Od 1754 r. była częścią majątku rodziny von
Lieres. Od 1819 r., gdy majątek zamkowy został sprzedany wieś zaczęła się szybciej rozwijać. Mieszkańcy utrzymywali się głównie, jak większość osób w tym rejonie, z
tkactwa. W 1840 r. właścicielem Zagórza Śląskiego był
hrabia Friedrich von Burghaus, który kupił ruiny zamku i
udostępnił je turystom. Od 1856 r., gdy majątek ziemski
nabył baron Emil von Zedlitz, Zagórze Śląskie wraz z
zamkiem pozostało w rękach tej rodziny aż do końca II
wojny światowej. W tym czasie zamek odrestaurowano,
urządzono w nim muzeum i gospodę, przez co stał się
miejscem licznych wycieczek. Duża atrakcja turystyczna,
a dodatkowo uruchomienie linii kolejowej ze Świdnicy do
137
Jedliny Zdroju sprawiło, że wieś zaczęła się przekształcać
w miejscowość turystyczną z dużą ilością pensjonatów i
gospód. Ten charakter przemian spotęgowało wybudowanie zapory wodnej i utworzenie Jeziora Bystrzyckiego.
Po zakończeniu II wojny światowej Zagórze Śląskie
pozostało miejscowością turystyczną, stając się jednym z
najpopularniejszych miejsc wypoczynku mieszkańców
Wałbrzycha i Świdnicy. Likwidacja połączeń kolejowych
w latach 90. spowodowała wstrzymanie rozwoju funkcji
turystycznej, choć nadal we wsi znajdują się hotele i
ośrodki wypoczynkowe.
Niekwestionowanie największą atrakcją Zagórza Śląskiego
jest Zamek Grodno (Königsberg, Kiensburg, Kynsburg), udostępniony do zwiedzania. Położony jest na wysokości 450 m
n.p.m. na bocznym wierzchołku
Choiny tzw. Zamkowej Górze
w granicach rezerwatu przyrody
Góra Choina. Powstanie zamku
datuje się na koniec XIII w., a
jego twórcą był prawdopodobnie książę świdnicki Bolko I.
Celem utworzenia zamku w
Portal budynku bramnego z dekoracją
tym miejscu była ochrona szlasgrafittową
ku handlowego w dolinie Byfot. Piotr Krajewski
strzycy. Historia zamku jest
ściśle związana z historią Zagórza Śląskiego. Tak jak miejscowość miał on bardzo wielu
właścicieli. Był też kilkukrotnie przebudowywany m.in. w
XIV i XV w. Jako ciekawostkę
warto dodać, że po wkroczeniu
do zamku Armii Czerwonej
odnaleziono na strychu budynku bramnego obrazy m.in.
Dziedziniec na zamku górnym
Jana Matejki, Józefa Brandta
czy Wojciecha Gersona pocho138
Plan Zamku Grodno (wyk. Urszula Krajewska)
dzące ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie. Po
wojnie obiekt przejęło PTTK, które urządziło tam schronisko, a
później muzeum. W 2009 r. obiekt przejęła gmina Walim, a od
2010 r. trwa generalny remont zamku. Zamek stanowi doskonały przykład zamku górskiego o wydłużonym kształcie, dostosowanym do ukształtowania terenu. Składa się z zamku
dolnego z budynkiem bramnym i bastejami oraz górnego z wieżą położoną w najwyższym punkcie, u zbiegu
dwóch mieszkalnych skrzydeł
– wsch. i pd.-wsch. i dziedzińcem zamkniętym murem kurtynowym. Wieża zamkowa jest
doskonałym punktem widokowym na leżące poniżej JeWidok ze szczytu wieży Zamku Grodno
zioro Bystrzyckie oraz okofot. Piotr Krajewski
139
liczne wzgórza. Sam zamek, poza wieżą, nie jest obecnie zbyt
dobrze widoczny w krajobrazie, ze względu na wysokie drzewa rosnące u podnóża zamku, choć wcześniej stanowił dużą
dominantę w krajobrazie.
Atrakcją turystyczną jest
także pobliska zapora wodna
na Bystrzycy wraz z Jeziorem
Bystrzyckim. Kamienna zapora
zaprojektowana przez Karla
Engelberdta została zbudowana
w latach 1911-1914 przez
firmę budowlaną „Guido Simon”. Jej wymiary są imponujące – ma 44 m wysokości i
Zapora wodna
230 m długości, a jej grubość u
podstawy wynosi 29 m. Zapora
tworzy zbiornik wodny o powierzchni 51 ha i pojemności 8
mln m3 wody, malowniczo położony wśród wzgórz w miejscu
wysiedlonej wcześniej osady Śląska Dolina (Schlesier Tall).
Udostępniona korona zapory umożliwia oglądanie tego zabytku techniki z samego jej szczytu oraz podziwianie panoramy
na zbiornik wodny.
Ponadto w miejscowości znajduje się kościół parafialny
Podwyższenia Krzyża Św. wzmiankowany po raz pierwszy w
1376 r. Obecna bryła kościoła powstała ok. 1500 r. Jest to
obiekt jednonawowy z prostokątnym prezbiterium. Na szczycie
dwuspadowego dachu znajduje się drewniana sygnaturka z
iglicowym hełmem, gdzie znajduje się dzwon z ok. 1500 r.
Wyposażenie stanowią cenne obrazy i rzeźby z XVI-XVII w.
Spośród innych wartościowych budynków na uwagę zasługuje zespół dworski przy ul. Głównej 16 z przełomu
XVIII/XIX w., zespół stacji kolejowej z dworcem i kolejową
wieżą ciśnień z pocz. XX w., a spośród obiektów pełniących
obecnie funkcje hotelowe zabudowania neoklasycystycznego
hotelu „Borys” oraz hotel „Fregata” nad Jeziorem Bystrzyckim
z 1920 r. z zachowanym pierwotnym wystrojem oraz elementami elewacji.
140
Szlaki turystyczne, ścieżki dydaktyczne
SZLAKI TURYSTYCZNE, ŚCIEŻKI DYDAKTYCZNE
Gęsta sieć wyznaczonych szlaków turystycznych i tras rowerowych dowodzi, że obszar Parku Krajobrazowego Gór
Sowich, tak jak pozostałe części Sudetów, jest rejonem o dużym znaczeniu turystycznym, doskonałym do uprawiania tury-
Panorama z Kalenicy w kierunku północno-wschodnim
fot.i rys. Roman Kowalski
styki pieszej i rowerowej. Dodatkowo dobra dostępność komunikacyjna i lokalizacja Parku w pobliżu większych miejscowości jak Wałbrzych, Dzierżoniów, Świdnica oraz niewielka odległość od Wrocławia sprawia, że obszar ten od dawna
cieszy się zainteresowaniem
turystów. Rozwój turystyki w
tym rejonie sięga lat 80. XIX
w., kiedy powstały pierwsze
lokalne organizacje turystyczne. Ich głównym zadaniem
była promocja turystyki wśród
społeczności lokalnej i tworzenie zagospodarowania turystycznego. Obecnie Góry Sowie są częstym miejscem
Widok z Kalenicy na Masyw Śnieżnika
wypadów poza miasto, gdzie
fot. Roman Kowalski
141
niezwykłe walory widokowe oraz tajemniczość otaczająca
kompleks Riese tworzą niepowtarzalną atmosferę dla wędrówek. Turyści dzięki sieci 65 km oznakowanych szlaków na
terenie Parku, ułatwiających poruszanie się czasem po trudnym
terenie, mają możliwość zobaczenia wielu ciekawych miejsc.
Prowadzą one po obszarach najbardziej atrakcyjnych pod
względem przyrodniczym, jednocześnie umożliwiając dokładne poznanie walorów kulturowych, także wokół Parku. Infrastrukturę turystyczną urozmaicają ścieżki dydaktyczne, pozwalające na pogłębienie wiedzy na temat walorów Gór Sowich, a
w zimie także trasa narciarstwa biegowego. Natomiast tutejsze
trasy rowerowe, ze względu na różny stopień trudności, umożliwiają zaplanowanie zarówno łatwiejszych wycieczek krajoznawczych u podnóża gór, jak również bardziej ekstremalnych
wypadów na trasy przeznaczone dla kolarstwa górskiego.
Wszystkie szlaki i ścieżki prowadzą po terenach niezwykle
atrakcyjnych pod względem widokowym. Trasy prowadzą
szczytami i dolinami, poprzez różne siedliska urozmaicone
licznymi odsłonięciami skał, dzięki czemu można obserwować
urozmaicony krajobraz. Szczególnie atrakcyjne widoki, obejmujące Karkonosze ze Śnieżką oraz Masyw Śnieżnika na zachodzie, a także duży fragment Przedgórza Sudeckiego ze
Ślężą na wschodzie, rozciągają
się z najwyższych wzniesień na
terenie Gór Sowich, gdzie zbudowano wieże widokowe – na
Wielkiej Sowie (1015 m n.p.m.)
oraz Kalenicy (964 m n.p.m.).
Pierwsza z nich, najstarsza,
powstała w l. 1905-1906 z inicjatywy Richarda Tamma, prezesa towarzystwa turystycznego
działającego na terenie Gór
Sowich (EGV – Eulengebirgsverein) i istnieje do dziś.
Jest to obiekt w formie potężnej
Wieża widokowa na szczycie
baszty
wzniesionej z betonu
Wielkiej Sowy
cementowego o wysokości 25 m
fot. Roman Kowalski
142
i średnicy 8 m w dolnej części i 4 m w górnej części, której
nadano pierwotnie imię Otto von Bismarcka. Po II wojnie
wieży nadano imię gen. Sikorskiego, a w 1980 r. Mieczysława
Orłowicza. Wieża stopniowo niszczała, aż wreszcie dzięki
staraniom gminy Pieszyce pozyskano środki i na stulecie wieży w 2006 r. ponownie dokonano otwarcia wieży po kapitalnym remoncie.
Drugą z oryginalnie zachowanych wież widokowych jest
stalowa wieża na szczycie Kalenicy wzniesiona w 1932 r. z
inicjatywy tego samego towarzystwa turystycznego. Dwupoziomowa wieża została nazwana
na cześć feldmarszałka Paula
von Hindenburga.
Na szczycie Góry Parkowej
(455 m n.p.m.) w Bielawie
znajduje się także stalowa wieża
widokowa. Została wzniesiona
w 1925 r. przez bielawski oddział Towarzystwa Sowiogórskiego (EGV) na czele z Wolfgangiem Dierigiem, od którego
nazwano ją Wieżą Wolfganga.
Wieża widokowa na szczycie
Można z niej podziwiać panoKalenicy
ramę na Góry Sowie oraz na
fot. Roman Kowalski
całe miasto. Atrakcyjne widoki
na Przedgórze Sudeckie rozciągają się także z oddanej do
użytku pod koniec 2011 r.,
pierwszej w powojennej historii
Gór Sowich, platformy widokowej umiejscowionej na zboczu Kuczaby tzw. „Kocim
Grzbiecie”.
Aby poznać obszar Parku
Krajobrazowego Gór Sowich i
Platforma widokowa na stoku Kuczaby
okolic wycieczkę można rozpofot. Piotr Krajewski
143
Mapa turystyczno-kulturowa Parku Krajobrazowego Gór Sowich
144
(wyk. Urszula Krajewska)
145
cząć w jednej z miejscowości położonych u stóp gór – w
Pieszycach, Bielawie, Walimiu, Głuszycy, Rzeczce czy
Srebrnej Górze, gdzie znajduje się bogata baza noclegowa i
gastronomiczna. Najłatwiej dotrzeć tu samochodem lub
autobusem (jedynie do Głuszycy można dojechać koleją).
Wędrówkę szlakami turystycznymi najlepiej rozpocząć w
jednym z punktów węzłowych szlaków – Przełęczy Sokolej,
Przełęczy Walimskiej, Przełęczy Jugowskiej lub Przełęczy
Woliborskiej. Można stąd dotrzeć wyznaczonymi szlakami do
najbardziej atrakcyjnych punktów na terenie Parku i okolic –
szczytu Wielkiej Sowy, Kalenicy, Zamku Grodno, Twierdzy
Srebrna Góra czy udostępnionych podziemnych sztolni –
kompleksów Osówka, Włodarz, Rzeczka oraz innych
wartościowych miejsc.
Także na szlakach znajdują się schroniska turystyczne,
dysponujące miejscami noclegowymi
jak
schronisko
„Orzeł”, „Sowa”, „Zygmuntówka” czy wyremontowana
„Bacówka” (obecnie nieczynna). Pierwsze z nich, dawniej
zwane Bismarckbaude, położone jest nad Przełęczą Sokolą
na wys. 875 m n.p.m. Zostało
Schronisko „Orzeł”
wzniesione w 1931 r. przez
fot. Leszek Mazur
Juliusa Dintera. Jest największym tego typu obiektem w
masywie Wielkiej Sowy. Dysponuje 68 miejscami noclegowymi w pokojach oraz 20 w
salach zbiorowych. Na tym
samym szlaku prowadzącym
na Wielką Sowę na wys. 900
m n.p.m. znajduje się schronisko „Sowa” (Eulenbaude).
Zostało ono uruchomione w
Schronisko „Sowa”
1897
r. z inicjatywy Carla Wiefot. Leszek Mazur
146
sena, fabrykanta, współwłaściciela zakładów włókienniczych
w Walimiu, który przekazał posiadane grunty pod budowę
schroniska. Niestety nie doczekał jego otwarcia, gdyż wcześniej zmarł. Po II wojnie światowej zostało przejęte przez
Fundusz Wczasów Pracowniczych, który uruchomił tam dom
wypoczynkowy „Marysieńka”. Po remoncie w 2003 r. schronisko zostało ponownie otwarte pod nazwą „Sowa”. Dysponuje
42 miejscami noclegowymi.
Pomiędzy schroniskami „Orzeł” i „Sowa” znajduje się kamienny obelisk z tablicą upamiętniającą Carla Wiesena,
ufundowany przez EGV z
wdzięczności za jego zasługi na
rzecz towarzystwa. Na obelisku
umieszczono napis, którego
tłumaczenie brzmi: „Na pamiątkę oddanemu miłośnikowi
naszych gór, Carlowi Wiesenowi”. W 2002 r. pomnik został
poddany renowacji.
Na Przełęczy Jugowskiej na
wysokości 740 m n.p.m. znajduje się schronisko „Zygmuntówka” (Henkelbaude). Budy- Obelisk z tablicą upamiętniającą
Carla Wiesena
nek
drewniano-murowany
fot. Roman Kowalski
wzniesiony został w 1926 r. i
jako nieliczny w Sudetach w
niewielkim stopniu został przebudowany. Schronisku nadano
imię Hermanna Henkla, pochodzącego z Bielawy, przewodniczącego Towarzystwa Sowiogórskiego (EGV), zmarłego w
1918 r. Po wojnie schronisko
zaczęło działać od 1956 r. z
inicjatywy Zygmunta Scheffnera, od którego imienia przyjęło
Schronisko „Zygmuntówka”
swą nazwę. Cały czas pozostaje
fot. Roman Kowalski
147
własnością PTTK. Dysponuje 42 miejscami noclegowymi.
Na Polanie Potoczkowej, na wys. ok. 650 m n.p.m. znajduje się także schronisko „Bacówka” dysponujące do niedawna
13 miejscami noclegowymi. Po przejęciu budynku przez gminę Pieszyce i gruntownym remoncie obiekt ponownie otwarto
w 2010 r., jednak dziś pozostaje nieczynny.
 Schronisko PTTK „Zygmuntówka" im. Zygmunta
Scheffnera: ul. Świętojańska 30 57 - 430 Jugów; Tel. 74
8733755, 798183021, 797484906; e-mail: [email protected];
 Schronisko „Bacówka”: ul. Potoczek 41, 58-250
Pieszyce; tel. 74 8325091, 505044433; e-mail: [email protected];
 Schronisko „Sowa”: ul. Sokolec 49, 57-450 Ludwikowice Kłodzkie; tel. 74 8733301, 513172314,
500043692; e-mail:[email protected];
 Schronisko „Orzeł”: Sokolec 52, 57-450 Ludwikowice Kłodzkie; tel. 74 845 72 78, 603 77 89 77, e-mail:
[email protected]
Piesze szlaki turystyczne
 szlak czerwony – fragment Głównego Szlaku Sudeckiego im. M. Orłowicza – Jedlina Zdrój – Przełęcz Sokola –
Wielka Sowa – Przełęcz Jugowska – Kalenica – Przełęcz Woliborska (czas przejścia: 7 h 45 min., w kierunku przeciwnym
8 h 20 min.)
Jest to jeden z najbardziej
znanych i popularnych szlaków
przebiegających przez Park.
Wiedzie przez Masyw Włodarza, poprzez Przełęcz Marcową
dociera do Przełęczy Sokolej, a
dalej główną granią Gór Sowich
przez wszystkie najbardziej
atrakcyjne miejsca – szczyty
Wielkiej Sowy i Kalenicy z
Widok z Przełęczy Sokolej
wieżami widokowymi oraz
148
główne przełęcze. Szlak łączy trzy główne schroniska w tej
części Gór Sowich – „Orła”, „Sowę” na drodze z Przełęczy
Sokolej na Wielką Sowę z „Zygmuntówką” na Przełęczy Jugowskiej. Dalej biegnie granicą rezerwatu „Bukowa Kalenica”
mijając m.in. Dzikie i Słoneczne Skałki i poprzez szczyt Kalenicy i Popielaka dociera do Przełęczy Woliborskiej, a następnie do Srebrnej Góry. Łączna długość szlaku na terenie Parku
wynosi 18 km.
 szlak zielony – Walim – Przełęcz Walimska – Stara Jodła – Kozie Siodło – Ludwikowice Kłodzkie – Przełęcz Jugowska – Kamionki – Pieszyce (czas przejścia: 9 h 35 min., w
kierunku przeciwnym: 10 h 20 min.)
Szlak przebiega początkowo szosą łączącą Dzierżoniów z
Wałbrzychem. Za Przełęczą Walimską odbija na północ, a
następnie z powrotem na południe dochodząc przez Rościszów
i Lasocin do Starej Jodły. Stąd dociera do Koziego Siodła i
mijając Lisie Skały na zboczach Grabiny biegnie do stacji
kolejowej w Ludwikowicach Kłodzkich. Następnie poprzez
Jugów dociera do schroniska „Zygmuntówka” na Przełęczy
Jugowskiej i najkrótszą drogą, omijając drogę asfaltową, prowadzi Doliną Kamionkowską do Pieszyc. Łącznie przez teren
Parku przebiega 11 km tego szlaku.
 szlak zielony – Wielka Sowa – Sokolec – Świerki Dolne – Nowa Ruda (czas przejścia: 5 h 15 min, w przeciwnym
kierunku 5 h).
Szlak prowadzący ze szczytu Wielkiej Sowy do schroniska
„Sowa”, dalej nietypową trasą do Sokolca, a następnie do
stacji PKP w Świerkach Dolnych. Stąd szlak odbija na południowy wschód w kierunku Nowej Rudy mijając Włodzicką
Górę z ruinami wieży widokowej. Długość szlaku na terenie
Parku wynosi zaledwie 1,2 km.
 szlak niebieski – Zagórze Śląskie – Przełęcz Walimska
– Wielka Sowa – Stara Jodła – Trzy Buki – Przełęcz Woliborska – Srebrna Góra (czas przejścia: 10 h 20 min., w kierunku
149
przeciwnym 10 h 10 min.)
Stanowi część Europejskiego Szlaku Długodystansowego
łącząc zamek Grodno z Twierdzą Srebrnogórską. Z Zagórza
Śląskiego, poprzez rezerwat Góra Choina, szlak biegnie
wzdłuż brzegu Jeziora Bystrzyckiego, a następnie wzdłuż
miejscowości Michałkowa i dociera do Przełęczy Walimskiej.
Stąd prowadzi w górę na Wielką Sowę, a następnie w dół do
Starej Jodły. Dalej przebiega równolegle do szlaku czerwonego, tylko, że wschodnimi stokami głównego grzbietu. Mijając
Trzy Buki dochodzi do Przełęczy Woliborskiej skąd niemal tą
samą trasą, co szlak czerwony dociera do Srebrnej Góry. W
granicach Parku znajduje się 19 km tego szlaku
 szlak niebieski – Głuszyca – Włodarz – Walim (czas
przejścia 2h 20 min., w przeciwnym kierunku 2 h 25 min.).
Szlak prowadzący ze stacji kolejowej w Głuszycy, przez
Dolinę Marcową do Przełęczy Marcowej, a następnie poprzez
Włodarza i Jaworka dociera do Rozdroża pod Moszną i Walimia. Łączna długość szlaku na terenie Parku wynosi 4,5 km.
 szlak żółty – Bielawa – Trzy Buki – Zimna Polanka –
Kalenica – Bielawska Polanka – Zdrojowisko – Nowa Ruda
(czas przejścia: 5 h 45 min., w kierunku przeciwnym: 5 h 35
min.).
Tym szlakiem można dotrzeć z Bielawy poprzez Trzy Buki
na szczyt Kalenicy. Taki przebieg trasy daje możliwość zobaczenia skarłowaciałego lasu bukowego na szczycie objętego
ochroną w postaci rezerwatu Bukowa Kalenica oraz podziwiania rozległych widoków ze stalowej wieży widokowej na
szczycie Kalenicy. Dalej trasa prowadzi przez Bielawską Polankę do Zdrojowiska, przebiega w pobliżu pomnika przyrody
Diamentowe Skałki na Lirniku mijając po drodze atrakcyjny
wiadukt kolejowy, a następnie do Nowej Rudy. W granicach
parku przebiega 10,5 km tego szlaku.
 szlak żółty – Kamionki – Stara Jodła – Wielka Sowa –
Mała Sowa – Walim (czas przejścia: 3 h 40 min., w kierunku
150
przeciwnym: 3 h 40 min.).
Żółty szlak wiedzie z Kamionek, skąd w kierunku zachodnim dociera do Starej Jodły, a dalej grzbietem Młyńska dociera
na szczyt najwyższego wzniesienia Gór Sowich – Wielką Sowę, gdzie można oglądać atrakcyjne panoramy okolic z wieży
widokowej. Dalej szlak prowadzi na szczyt Małej Sowy, a
następnie stromo w dół w kierunku Walimia. Na obszarze
Parku przebiega 9 km tego szlaku.
 szlak czarny – Szlak Martyrologii – Głuszyca Górna
– Kolce – Osówka – Grządki – Walim – Jugowice (czas przejścia: 4 h, w kierunku przeciwnym: 3 h 15 min.).
Szlak został wyznaczony w celu upamiętnienia ofiar –
więźniów filii obozu Gross-Rosen, którzy zginęli w trakcie
budowy kompleksu Riese. Rozpoczyna się przy stacji kolejowej w Głuszycy Górnej, gdzie docierały transporty więźniów
przeznaczonych do budowy podziemnych hal i korytarzy
w kompleksie Riese. Stąd szlak poprowadzono wzdłuż linii
kolejowej Wałbrzych – Kłodzko do miejscowości Kolce. Istniał tu, w budynku tkalni, jeden z podobozów pracy (Dörnhau), znajduje się tu także Cmentarz Ofiar Faszyzmu, gdzie
w grobach zbiorowych pochowano ponad 2 tys. więźniów.
Dalej szlak czarny prowadzi do podziemnej i naziemnej części
kompleksu „Osówka”, a stąd odbija na północny wschód
i przez Grządki dochodzi do podziemnych sztolni kompleksu
„Rzeczka”. Następnie trasa przechodzi przez Walim i okrążając wzgórze Wawel prowadzi do Jugowic mijając najpierw
pozostałości największego podobozu w Górach Sowich –
Wolfsberg oraz trasę do podziemnych sztolni kompleksu
„Włodarz”, a także wejścia do jak dotąd niezbadanych i najbardziej tajemniczych sztolni kompleksu „JugowiceJawornik”. Całkowita długość tego szlaku w granicach Parku
wynosi 3 km.
Oprócz wymienionych szlaków, zgodnych z instrukcją
znakowania PTTK, na obszarze Parku występuje jeszcze szlak
znakowany kolorem fioletowym biegnący z Przełęczy Walimskiej na Przełęcz Sokolą, przez schroniska „Sowa” i „Orzeł”.
151
Pomimo, że sposób znakowania szlaku wskazywałby, że pomysłodawcą przebiegu szlaku jest PTTK, nie został on jednak
wyznaczony przez tę organizację, gdyż instrukcja znakowania
szlaków nie przewiduje koloru fioletowego. Do dziś nie wiadomo kto wyznaczył przebieg tego szlaku.
Szlaki narciarskie
 szlak narciarski czerwony – Andrzejówka (Góry Suche) – Głuszyca – Soboń – Rozdroże pod Moszną – Przełęcz
Sokola – Wielka Sowa – Przełęcz Jugowska – Zygmuntówka
Jest to najstarszy w Sudetach szlak narciarski, oznakowany
kolorem czerwonym. Rozpoczyna się przy schronisku PTTK
Andrzejówka w Górach Suchych na wysokości 780 m n.p.m. i
biegnie w kierunku wschodnim. Mija Głuszycę i stąd rozpoczyna się wspinaczka na szczyt Sobonia, a następnie na Rozdroże pod Moszną. Po drodze mija zabudowania nieudostępnionego turystycznie kompleksu „Soboń”. Dalej szlak biegnie
w kierunku południowo-wschodnim do Przełęczy Sokolej,
skąd trasa została wyznaczona bezpośrednio na szczyt Wielkiej Sowy. Dalej poprzez Kozie Siodło oraz Przełęcz Jugowską szlak dociera do schroniska PTTK Zygmuntówka.
Jednym z przejawów działalności Stowarzyszenia Turystycznego Gmin Gór Sowich jest utworzenie oficjalnie zarejestrowanych i oznakowanych tras narciarstwa biegowego:

trasa „Bielawa”: Leśny Dworek – Przełęcz Jugowska
– 5,5 km;

trasa „Wokół Niedźwiedziej Skały”: Przełęcz Jugowska – Kozie Siodło – Schronisko „Sowa” – 5,3 km;

trasa „Sowa”: Kozie Siodło – Schronisko „Sowa” –
2,2 km;

trasa „Muflon”: Twierdza srebrnogórska – Przełęcz
Gołębia – Twierdza srebrnogórska) – 8 km;

trasa „Salamandra”: wokół Fortu Ostróg – 2,2 km.
152
Trasy rowerowe
Trasa czerwona (pętla):
Pieszyce – Kamionki – Stara Jodła – Rościszów – Pieszyce
Trasa czerwona (pętla):
Przeł. Sokola – Wielka Sowa – Kozie Siodło – schronisko
„Sowa” – Przełęcz Sokola
Trasa niebieska:
Sowina – Sokolec – Przełęcz Sokola – schronisko „Sowa” –
Kozie Siodło – Przełęcz Jugowska – południowy trawers Kalenicy – Bielawska Polanka – droga wokół Wolicy – Przełęcz
Woliborska – Srebrna Góra
Trasa czarna:
Bielawa – Trzy Buki – Przeł. Jugowska – Kozie Siodło – Sokolec – Przeł. Sokola – Rzeczka – Walim – podziemny kompleks „Włodarz” – Grządki – podziemny kompleks „Osówka”
– Sierpnice – Sowina – Miłków – Nowa Ruda
Trasa zielona:
Przeł. Walimska – trawers Małej Sowy – Przełęcz Sokola
Trasa zielona:
Przełęcz Jugowska – północny trawers Kalenicy – Bielawska
Polanka
Oprócz wymienionych wyżej tras rowerowych sieć szlaków przeznaczonych do jazdy na rowerach górskich nazywanych „strefą MTB” została wyznaczona na obszarze gminy
Głuszyca. Przez teren Parku przebiegają trzy trasy:
Trasa zielona (dookoła gminy Głuszyca) – odcinek:
Grządki – Włodarz – Jedlińska Kopa – Jedlinka Górna
Trasa żółta („Szlakiem Podziemi”) – odcinek:
Głuszyca Górna – Zimna Woda – podziemny kompleks
„Osówka” – trawers Sobonia – Głuszyca
153
Trasa pomarańczowa („Głuszyckie stawy”):
Głuszyca – Marcowa Dolina – trawers Jedlińskiej Kopy –
Jedlinka Górna
Ścieżki przyrodnicze i dydaktyczne
Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna Kamionki – Lasocin
Ścieżka, utworzona w 2005 r. przez Starostwo Powiatowe
w Dzierżoniowie, rozpoczyna się przy kościele Aniołów Stróżów w Kamionkach. Biegnie zboczem Kokotnej Łąki przez
Starą Jodłę do Lasocina. W terenie znajdują się tablice informujące o spotykanych na trasie ścieżki osobliwościach m.in.
Starej Jodle, Siedmiu Sówkach, a także pomnikowych lipach o
obwodach ponad 4 m, starych kamieniołomach, miejscach
dokarmiania leśnych zwierząt. Oprócz informacji przyrodniczych trasa jest bogata w piękne widoki na dolinę Rościszowa,
Lasocina i Kamionek. Czas przejścia trasy w jedną stronę to
około 2,5 godziny.
Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna Nowa Bielawa – rezerwat Bukowa Kalenica
Ścieżka przyrodniczo-edukacyjna została opracowana i wytyczona w terenie w 2004 r. przez Nadleśnictwo w Świdnicy.
Jej trasa rozpoczyna się koło Leśnego Dworku na końcu Nowej Bielawy i prowadzi przez Trzy Buki do rezerwatu Bukowa
Kalenica, gdzie można zobaczyć skarłowaciały las bukowy
oraz wiele chronionych gatunków roślin. Ponadto na szczycie
Kalenicy znajduje się wieża widokowa, z której można podziwiać rozległe panoramy na otaczające tereny. Przebieg ścieżki
jest zbieżny z wyznaczonymi szlakami turystycznymi – najpierw z niebieskim, a od Trzech Buków ze szlakiem żółtym.
Tablice poświęcone są edukacji leśnej. Czas przejścia w jedną
stronę to około 3 godziny.
Ścieżka im. B. Grabowskiego
Ścieżka została wyznaczona w 1999 r. przez członków
Stowarzyszenia „Wielka Sowa” oraz PTTK w Dzierżoniowie
dla upamiętnienia zmarłego rok wcześniej Bogdana Grabow154
skiego – inicjatora i współzałożyciela Stowarzyszenia „Wielka
Sowa”. Ścieżka rozpoczyna się koło hotelu Sowia Dolina w
Kamionkach i prowadzi dawną trasą turystyczną (Fritsche
Weg) w kierunku zachodnim do miejsca pamięci, gdzie znajduje się głaz poświęcony pamięci Richarda Tamma (18461909), przewodniczącego Towarzystwa Gór Sowich i inicjatora budowy wieży widokowej na szczycie Wielkiej Sowy oraz
płyta kamienna poświęcona pamięci Bogdana Grabowskiego.
Dalej poprzez Kozie Siodło ścieżka prowadzi na szczyt Wielkiej Sowy.
Ścieżka sentymentalna
Ścieżka w formie pętli utworzona i otwarta w 2013 r. przez
Stowarzyszenie „Wielka Sowa” przy współudziale Nadleśnictwa Świdnica. Prowadzi do ciekawych miejsc widokowych i
historycznych popularną w XIX w. trasą turystyczną. Ścieżka
rozpoczyna się na skraju Kamionek, w niewielkiej odległości
od hotelu „Czarny Rycerz”. Prowadzi do historycznego punktu
widokowego, gdzie kiedyś znajdował się taras widokowy skąd
podziwiano panoramę Doliny Kamionkowskiej z Pieszycami i
Górą Ślężą w tle. Obecnie widok jest przesłonięty drzewami.
W pobliżu znajduje się skała zwana Czarnym Rycerzem, która
według legendy miała chronić mieszkańców Kamionek przed
wszelkimi niebezpieczeństwami. Dalej ścieżka prowadzi do
wodospadu, a następnie do kolejnego odsłonięcia skalnego
zwanego Śpiącą Drużyną oraz do miejsca, gdzie kiedyś istniał
staw, w którym hodowano pstrągi.
155
LUDZIE ZWIĄZANI Z TERENEM PARKU
Christian Gottlob Dierig (1781-1848) – dolnośląski
przedsiębiorca, jeden z twórców przemysłu włókienniczego w
rejonie dzierżoniowskim, założyciel jednego z największych
zakładów tkackich w XIX w. Urodził się w 1781 r. w Bielawie
w rodzinie o długich tradycjach tkackich. W 1805 r. założył
własne przedsiębiorstwo pod nazwą Christian Dierig. Zakład
dobrze prosperował pomimo kryzysu tkactwa na początku XIX
w. na Dolnym Śląsku. Kryzys nie dotknął firmy, gdyż produkowała ona głównie produkty niszowe – prześcieradła, drelichy (grube, mocne lniane materiały o splocie skośnym), perkale (bawełniane tkaniny o splocie płóciennym), barchany (tkaniny lniano-bawełniane jednostronnie barwione o splocie skośnym lub płóciennym) oraz wielobarwne, wzorzyste tkaniny
żakardowe. Działalność firmy opierała się na zlecaniu prac
chałupniczym podwykonawcom, choć posiadała również swoje własne zakłady. W najlepszym okresie prace na rzecz firmy
wykonywało ok. 3000 tkaczy i 1000 przędzalników z Bielawy
i okolic. Silna konkurencja ze strony tkalni w Europie Zachodniej oraz będąca tego efektem redukcja płac tkaczy była przyczyną wybuchu buntu w 1844 r., w wyniku którego wtargnięto
do domu Dieriga oraz zniszczono część zakładów. Straty były
na tyle poważne, że doprowadziło to do wycofania się przedsiębiorcy, który przekazał kontrolę nad firmą swoim synom
Wilhelmowi i Friedrichowi, którzy funkcjonowali nadal pod
nazwą „Bracia Dierig” (Gebrüder Dierig). Christian Dierig
zmarł w styczniu 1848 r. Pomimo nacjonalizacji zakładów po
wojnie przez państwo polskie (zakłady znane są dziś jako
Bielbaw) firma dzięki zakładom w Augsburgu przetrwała i
funkcjonuje do dziś.
Richard Tamm (1846-1909) – jeden z głównych działaczy
na rzecz rozwoju turystyki i popularyzacji walorów Gór Sowich na przełomie XIX i XX w., przewodniczący Towarzystwa Gór Sowich (EGV – Eulengebirgsverein), a po zmianach
wśród towarzystw turystycznych także Federacji Towarzystw
Górskich na Sowie (Verband der Gebirgsvereine an der Eule).
156
Ludzie związani z terenem Parku
Urodził się 7 marca 1846 r. w Chocianowie. Po zakończeniu
nauki pracował jako nauczyciel we Wrocławiu oraz Świebodzicach, a w 1884 r. dostał nominację na inspektora szkolnego,
a następnie radcę szkolnego w Dzierżoniowie, z którym to
miastem związał się na dłużej. W 1892 r. został radnym, a w
1903 r. pełnił funkcję sekretarza Rady Miejskiej. W międzyczasie zajmował się działalnością związaną z popularyzacją
terenu Gór Sowich i udostępniania ich jak najszerszemu gronu
turystów. Był inicjatorem budowy dwóch schronisk – w Sokolcu oraz Srebrnej Górze. Jednak jego największym osiągnięciem było doprowadzenie do budowy istniejącej do dziś wieży
widokowej na szczycie Wielkiej Sowy, którą uroczyście
otwarto 24 maja 1906 r. Prawie dokładnie trzy lata po otwarciu
wieży – 21 maja 1909 r. wyruszył na ostatnią wyprawę na
szczyt Wielkiej Sowy. Na stromym zboczu ok. 1 kilometra od
Kamionek dostał zawału serca i zmarł. Kilka miesięcy później
w tym miejscu dla upamiętnienia postaci Richarda Tamma
postawiono pamiątkowy kamień, którego odsłonięcia dokonano ponownie w 1999 r. w trakcie otwarcia ścieżki im. B. Grabowskiego.
Paul Hugo Felsmann (1854-1915) – urodzony w Dzierżoniowie niemiecki kupiec zajmujący się sprzedażą przędzy oraz
artykułów farbiarskich przeznaczonych dla przemysłu włókienniczego. Jeden z założycieli, w latach 1887-1898 sekretarz, a w latach 1899-1914 przewodniczący bielawskiego oddziału Towarzystwa Sowiogórskiego. Jako jedna z dziewięciu
osób został uznany jako jego honorowy członek. Zaraz po
śmierci w 1915 r. na walnym zebraniu członków towarzystwa
podjęto decyzję o uczczeniu jego pamięci w postaci utworzenia na górze Heidelberg placu nazwanego Felsmannplatz.
Podjęto również decyzję o stworzeniu pomnika w postaci głazu narzutowego na szczycie góry, który odsłonięto w 1921 r.
Zachowany od dziś głaz stoi obecnie w Bielawie, niedaleko
Bielawskiej Placówki Muzealnej przy ul. Piastowskiej. Głaz
ma szerokość ok. 100 cm i wysokość ok. 70 cm i znajdują się
na nim podziękowania od Towarzystwa Sowiogórskiego.
157
Hermann Henkel (1869-1918) – działacz na rzecz rozwoju turystyki w Górach Sowich i popularyzator sportów zimowych, w latach 1905-1918 sekretarz, a w latach 1915-1917
kierownik bielawskiego oddziału Towarzystwa Gór Sowich
(Eulengebirgsverein Langenbielau). Pochodził z Bielawy,
gdzie urodził się w 1869 r. W swojej działalności turystycznej
zajmował się głównie wyznaczaniem i oznakowaniem szlaków
turystycznych w Górach Sowich. W 1912 r. został przewodniczącym komisji powołanej przez towarzystwa sowiogórskie,
której zadaniem było ujednolicenie oznaczeń szlaków oraz ich
uzupełnienie. Jego głównym założeniem było, by szlaki rozpoczynały się na dworcach i stacjach sieci kolejowej. Dążył również do połączenia trasą turystyczną Gór Swoich z Ziemią
Kłodzką oraz innymi szlakami w Sudetach Zachodnich. Był
także miłośnikiem sportów zimowych. Założył w Bielawie
klub narciarski, organizował zawody narciarskie i wyznaczał
trasy górskie dla narciarzy. Zmarł w wyniku zapalenia płuc w
październiku 1918 r. Niespełna trzy lata później w czerwcu
1921 r. na Niedźwiedziej Skale, położonej ok. 1,3 km od Przełęczy Jugowskiej w kierunku na Wielką Sowę, przy czerwonym szlaku, umieszczono tablicę upamiętniającą postać Hermanna Henkla, która jednak po 1945 r. zaginęła. W jej miejsce
dopiero w 2004 r. odsłonięto drugą, na której umieszczono
dewizę Henkla w języku polskim i niemieckim:
„W górach jestem znowu prawdziwym
człowiekiem; tam stajemy się braćmi
i wszystko co brzydkie i błahe opuszcza nas”.
Egmont Websky (1827-1905) – urodzony w Głuszycy
niemiecki przedsiębiorca, współwłaściciel zakładów włókienniczych „Websky, Hartmann & Wiesen AG” w Walimiu, jeden
z twórców prawa socjalnego w Niemczech, członek parlamentu II Rzeszy Niemieckiej. Wraz z ojcem prowadził nowoczesną tkalnię lnu i bawełny. W swoim zakładzie wprowadził
wiele rozwiązań socjalnych dla pracowników. Każdy z nich
miał ubezpieczenie zdrowotne, kobiety mogły przez 6 tygodni
po porodzie pobierać pełne wynagrodzenie i przebywać z
dzieckiem. Świadczenia rozszerzył także o ubezpieczenie
158
Ludzie związani z terenem Parku
wypadkowe oraz fundusz świadczeń na wypadek śmierci.
Uruchomił także szkołę dla dzieci pracowników oraz dom
wczasowy i przytułek dla ubogich, gdzie pracownicy mogli
wypoczywać i znaleźć opiekę. Problem mieszkaniowy pracowników rozwiązał poprzez budowę domów i udzielanie
pożyczek na zakup mieszkań dla swoich pracowników. Swoje
doświadczenia związane ze wsparciem socjalnym pracowników jako dwukrotny członek parlamentu przeniósł do ustawodawstwa niemieckiego, które stało się wzorem dla innych
krajów. W 1881 r. był inicjatorem pierwszej Śląskiej Wystawy
Rzemiosła i Przemysłu we Wrocławiu, która okazała się
ogromnym sukcesem. Był także założycielem otwartego w
1899 r. Śląskiego Muzeum Rzemiosł i Starożytności we Wrocławiu. W tym mieście Egmont Websky zmarł w 1905 r.
Carl Wiesen (1834-1897) – niemiecki przedsiębiorca i
działacz na rzecz rozwoju turystyki w Górach Sowich, przewodniczący walimskiego oddziału Towarzystwa Gór Sowich
(EGV – Eulengebirgsverein Waltersdorf). Był współwłaścicielem zakładów włókienniczych „Websky, Hartmann & Wiesen
AG” w Walimiu, a także inicjatorem budowy schroniska pod
Wielką Sową (ob. schronisko „Sowa”). Na ten cel przekazał
zakupioną przez siebie ziemię w górnej części Sokolca. Wraz z
innymi działaczami towarzystwa turystycznego promował
turystykę i dbał o rozwój zagospodarowania turystycznego
poprzez wspieranie budowy schronisk i wież widokowych.
Rok po jego śmierci na szlaku do Przełęczy Sokolej w stronę
Wielkiej Sowy, w pobliżu schroniska Sowa postawiono kamienny obelisk z tablicą upamiętniającą Carla Wiesena, ufundowany przez EGV z wdzięczności za jego zasługi na rzecz
towarzystwa. Na obelisku umieszczono napis, którego tłumaczenie brzmi: „Na pamiątkę oddanemu miłośnikowi naszych
gór, Carlowi Wiesenowi”. W 2002 r. pomnik został poddany
renowacji.
159
Literatura
1. Dolnośląski Zespół Parków Krajobrazowych. Parki
krajobrazowe województwa dolnośląskiego. wyd. Eko-Graf,
Wrocław 2004.
2. Gottfried T., Matraj M., Ogrodowczyk A., Zając K., Zaleśna A., Operat ochrony zwierząt. Plan ochrony Parku Krajobrazowego Gór Sowich. Warszawa, Wrocław 2010.
3. Gubański J., Operat ochrony walorów kulturowych.
Plan ochrony Parku Krajobrazowego Gór Sowich. Warszawa,
Wrocław 2010.
4. Halama M., Szczepańska K., Świerkosz K., Wierzcholska S., Operat ochrony szaty roślinnej. Plan ochrony Parku
Krajobrazowego Gór Sowich. Warszawa, Wrocław 2010.
5. Kraśnicki S., Operat ochrony walorów przyrody nieożywionej i gleb. Plan ochrony Parku Krajobrazowego Gór
Sowich. Warszawa, Wrocław 2010.
6. Maciejczyk T., Coś więcej niż Góry Sowie. Przewodnik
po ziemi dzierżoniowskiej. wyd. PolskaTurystyczna.pl/ Amistad, Kraków 2010.
7. Pludro K., Legendy Gór Sowich, wyd. Towarzystwo
Przyjaciół Bielawy, Bielawa 2001.
8. Przerwa T., Śnieżek T, W cieniu Wielkiej Sowy. Srebrnogórska Oficyna Wydawnicza, Dzierżoniów 2006.
9. Staffa Marek (red.), Słownik geografii turystycznej Sudetów, t. 10, Góry Wałbrzyskie, Pogórze Wałbrzyskie, Pogórze Bolkowskie. wyd. I-BIS, Wrocław 2005.
10. Staffa Marek (red.), Słownik geografii turystycznej Sudetów, t. 11, Góry Sowie. wyd. I-BIS, Wrocław 1995.
11. Staffa Marek (red.), Słownik geografii turystycznej Sudetów, t. 20, Masyw Ślęży, Równina Świdnicka, Kotlina Dzierżoniowska. wyd. I-BIS, Wrocław 2005.
12. Śnieżek Tomasz, Góry Sowie. Przewodnik. Oficyna
Rewasz, Pruszków 2012.
13. Potocki J., Plan ochrony Parku Krajobrazowego Gór
Sowich. Operat zagospodarowania turystycznego. Warszawa,
Wrocław 2010.
160
Literatura
Mapy:
1. Dolnośląska mapa ochrony przyrody. Skala 1:330000,
Studio Plan, Wrocław 2010.
2. Góry Sowie. Kompleks Riese. Mapa turystyczna. skala
1:35000, Wydawnictwo Turystyczne Plan, Jelenia Góra 2013.
3. Góry Sowie. Mapa turystyczna. skala 1 :40000, Wydawnictwo Kartograficzne Compass, Kraków 2011.
161
Spis treści
Wstęp…………………………………………………...
Część ogólna……………………………………….......
Zasięg przestrzenny i tematyczny przewodnika……
Park krajobrazowy jako forma ochrony przyrody....
Położenie i granice………………………………….
Budowa geologiczna i gleby………………………..
Rzeźba terenu, krajobraz……………………………
Klimat……………………………………………….
Wody powierzchniowe……………………………..
Lasy, zbiorowiska łąkowe…………………………..
Rośliny, grzyby, mszaki i porosty…………………..
Zwierzęta……………………………………………
Formy ochrony przyrody…………………………...
Z dziejów – walory kulturowe………………………..
Ważniejsze miejscowości w Parku i okolicy…………
Szlaki turystyczne, ścieżki dydaktyczne…………......
Ludzie związani z terenem Park……………………...
Literatura………………………………………………
3
5
5
5
10
12
17
22
23
25
30
34
42
60
84
141
156
160
162

Park Krajobrazowy Gór Sowich - LandProjekt Architektura Krajobrazu

Transkrypt

Podobne dokumenty