docMaj 2013 - Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie
download 
Reklamacja Transkrypt
Maj 2013 - Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie
Maj 2013 www.cdr.gov.pl http://cc.cdr.gov.pl/ http://www.agroturystyka.edu.pl/ http://www.produktyregionalne.edu.pl/ http://www.leaderatorium.pl/ http://www.agroportal.agro.pl/ szkolenia METODYKA DORADZTWA EKOLOGIA I ŚRODOWISKO EKONOMIKA ROLNICTWA imprezy zewnętrzne prawo Proces grupowy (Sylwia Filas CDR O/Kraków) Proces grupowy to ogół zjawisk oraz interakcji zachodzących w trakcie rozwoju grupy. Można go analizować na poziomie strukturalnym – analiza elementów sk łado w yc h ora z w uj ęc iu d ynam ic zn ym – obs erwacja zachodzących w czasie zmian. A r t yk u ł p r e z e n t u j e w i e d z ę z zakresu kontrolowania dynamiki grupy. „Podstawową umiejętnością każdego trenera jest praca z grupą: rozumienie tego, co się w niej dzieje oraz wykorzystywanie jej dynamiki do osiągania celów szkoleniowych” e-Biuletyn wydawany jest przez Centrum Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Brwinowie Zachęcamy do zamieszczania w e-Biuletynie artykułów, ciekawych informacji i ofert. Jeśli są Państwo zainteresowani otrzymywaniem e-Biuletynu Informacyjnego drogą elektroniczną, prosimy o zgłoszenia na adres: [email protected] lub tel. 22/729 66 34 w. 132 CENTRUM DORADZTWA ROLNICZEGO W BRWINOWIE 05-840 Brwinów, ul. Pszczelińska 99, tel. 22 729 66 34 do 38 szkolenia CDR 2 Konferencje, szkolenia, warsztaty organizowane przez CDR NAZWA WYDARZENIA/ DATA ZGŁOSZENIA FORMA EDUKACYJNA I MIEJSCE I INFORMACJE CDR O/Kraków Spółdzielnie w Programie Leader i Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich /szkolenie/ Produkty regionalne i tradycyjne szansą rozwoju wsi dolnośląskiej /szkolenie/ Systemy jakości żywności /szkolenie/ 3-5, 10-12, 17-19, 24-26 Marta Starmach maja [email protected] 6-8 maja Elżbieta Kmita-Dziasek, 12/ 424 05 09 12/ 424 05 23/26 [email protected] 22-24 maja Klaudia Kieljan 12/ 424 05 13 [email protected] Szlakiem zagród edukacyjnych /wizyta studyjna/ 24-26 maja Elżbieta Kmita-Dziasek, 12/ 424 05 23/26 [email protected] Wybrane grupy produktów w systemach jakości żywności i sprzedaży okazjonalnej /szkolenie/ 23-24 maja VI Ogólnopolskie Warsztaty Metodyki Doradztwa dla kierowników Działu Metodyki Doradztwa, Szkoleń i Wydawnictw 26-29 maja Teresa Sędzik 12 424 05 06 [email protected] Jolanta Brudnik 12/ 424 05 24 [email protected] szkolenia CDR 3 Konferencje, szkolenia, warsztaty organizowane przez CDR NAZWA WYDARZENIA/ DATA ZGŁOSZENIA FORMA EDUKACYJNA I MIEJSCE I INFORMACJE CDR O/Poznań Obsługa oprogramowania dla wydawnictw – INDESIGN, PHOTOSHOP, elementy kalibracji stanowiska grafika komputerowego /szkolenie/ 21-23 maja Alicja Zygmanowska 61/823 20 81 wew.163 [email protected] CDR O/Radom Targi EKOGALA 24-26 maja Anna Litwinow 48/ 365 69 39 w.309 [email protected] Ekologiczna produkcja akwakultury /szkolenie/ II dekada maja Anna Litwinow 48/ 365 69 39 w.309 [email protected] 4 imprezy zewnętrzne Imprezy promocyjne, konferencje szkolenia, warsztaty organizowane przez WODR Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Warszawie www.modr.mazowsze.pl miejsce/kontakt 19 maja Goszczyńskie Sady Drogą do Sukcesu MODR Warszawa, Odział Radom, TZD Grójec tel. 48/ 664 43 62, 48/ 664 32 31 26 maja Regionalna Wystawa Zwierząt Hodowlanych „Święto Mleka” MODR Warszawa, Odział Ostrołęka, TZD Maków Maz. tel. 29/ 717 13 97, 517 157 750 [email protected] 26 maja XXII Giełda Rolnicza MODR Warszawa Oddział Płock tel. 24/ 262 97 72 w. 15 [email protected] Marzec 2013 Świętokrzyski Ośrodek Doradztwa Rolniczego zs. w Częstochowie www.sodr.pl organizator/kontakt maj Redyk ŚODR w Częstochowie, O/ Bielsko Biała, tel. 33/814 45 41, [email protected] Podlaski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Szepietowie organizator/kontakt www.podr.pl 25-26 maja Zielona Gala i Podlaskie Targi Budownictwa Wiejskiego PODR w Szepietowie, Agroarena Szepietowo, Sekcja Produkcja Zwierzęca tel. 86/ 275 89 16 [email protected] 5 imprezy zewnętrzne Imprezy promocyjne, konferencje szkolenia, warsztaty organizowane przez WODR Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Gdańsku www.podr.pl 18-19 maja Targi Rolno Kwiatowe w Strzelinie miejsce/kontakt PODR w Gdańsku, Oddział w Strzelinie tel. 601 395 830 [email protected] Wielkopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Poznaniu www.wodr.pl miejsce/kontakt 18 -19 maja Regionalne Targi Rolnicze Gołaszyn – Wiosna 2013 WODR w Poznaniu, CWE Gołaszyn Dolnośląski Ośrodek Doradztwa Rolniczego we Wrocławiu tel. 723 678 062, [email protected] marzec 2013 miejsce/kontakt www.dodr.pl DODR we Wrocławiu, PZD Chojnów maj Dzień Pola Andrzej Olszański [email protected] 76/ 818 84 00 Lubuski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Kalsku miejsce/kontakt www.lodr.pl 25 - 26 maja XXII Targi Rolnicze „Lubniewice 2013” impreza promocyjno-handlowa Łódzki Ośrodek Doradztwa Rolniczego zs. w Bratoszewicach LODR Kalsk , Oddział Lubniewice tel. 95/ 755 76 14, 95/ 755 76 15, fax. 95/ 755 71 79, [email protected] organizator/kontakt www.lodr-bratoszewice.pl 25-26 maja XXIII Targi Rolniczo-Ogrodnicze w Kościerzynie ŁODR zs. w Bratoszewicach, Oddział w Kościerzynie tel. 43/ 821 31 13, kom. 519 301 021 [email protected] 6 imprezy zewnętrzne Imprezy promocyjne, konferencje szkolenia, warsztaty organizowane przez WODR Opolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Łosiowie organizator/kontakt www.oodr.pl 11-12 maja Międzynarodowe Targi Ogrodnicze – „Wiosna Kwiatów” OODR Łosiów, Dział Ekonomiki i Przedsiębiorczości tel. 77 / 412 53 27 wew.242, [email protected] 11-12 maja Wojewódzki Zlot Klubów 4H 11-12 maja Kiermasz Wiosenny, promocja produktu tradycyjnego i lokalnego OODR Łosiów, Dział Rozwoju Obszarów Wiejskich, Odnawialnych Źródeł Energii tel. 77/ 4125 297 [email protected] OODR Łosiów, Dział Wiejskiego Gospodarstwa Domowego i Agroturystyki tel. 77/ 412 53 27 wew.259 [email protected] marzec 2013 11-12 maja Promocja produktów gospodarstw ekologicznych podczas Targów „Wiosna Kwiatów” OODR Łosiów, Dział Rozwoju Obszarów Wiejskich, Ekologii, Ochrony Środowiska tel. 77/ 4125 297, [email protected] maj Konferencja Euro Raps OODR Łosiów, Dział Systemów Produkcji Rolnej Standardów Jakościowych i Doświadczalnictwa tel. 77 / 412 53 27 wew.228 [email protected] maj Konkurs Wiedzy o Regionie ,,Nasze Korzenie’’ OODR Łosiów, Dział Wiejskiego Gospodarstwa Domowego i Agroturystyki tel. 77/ 412 53 27 wew.259 [email protected] Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Minikowie www.kpodr.pl 12 maja Targi Turystyczno- Ogrodnicze „Lato na Wsi” miejsce/kontakt K-PODR w Minikowie tel. 52/ 386 72 23, [email protected] METODYKA DORADZTWA 7 Proces grupowy Autor: Sylwia Filas, CDR O/Kraków Wstęp Warunkiem niezbędnym do przygotowania dobrego programu szkoleniowego jest wiedza i rozumienie zagadnień merytorycznych. Natomiast do tego, by móc je efektywnie przeprowadzić niezbędna jest wiedza i praktyczne umiejętności z zakresu kontrolowania dynamiki grupy. „Podstawową umiejętnością każdego trenera jest praca z grupą: rozumienie tego, co się w niej dzieje oraz wykorzystywanie jej dynamiki do osiągania celów szkoleniowych”(1). Proces grupowy Proces grupowy to ogół zjawisk oraz interakcji zachodzących w trakcie rozwoju grupy. Proces grupowy można analizować na poziomie strukturalnym – analiza elementów składowych oraz w ujęciu dynamicznym – obserwacja zachodzących w czasie zmian. Rys. 1 Całościowe ujęcie procesu grupowego (2) 1. M. Kossowska, I. Sołtysińska, Szkolenia pracowników a rozwój organizacji, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2006, s. 96 2. Ibidem, s. 97 METODYKA DORADZTWA Proces grupowy Strukturalne elementy procesu grupowego to: cele i normy grupy; przywództwo; spójność; rzutowanie dawnych doświadczeń i stosunków na obecnie zachodzące interakcje; tworzenie się podgrup; wzajemne relacje jednostek i grupy. Dynamika grupy to jej rozwój w czasie. Przystępując do rozważań na temat procesu grupowego należy pamiętać o tym, iż każda grupa edukacyjna rozwija się na dwóch płaszczyznach: pracy związanej z realizacją celu (wykonanie określonego zadania); struktury społecznej (kształtowanie wzajemnych interakcji przez członków grupy). Analizując rozwój grupy należy więc brać pod uwagę dwa elementy: treść i proces (3). Rys. 2 Analiza treści i procesu Praca na treści zależy od merytorycznego przygotowania prowadzącego. Zawartość merytoryczna szkolenia jest opracowywana na etapie pisania programu. Praca na procesie wymaga umiejętności psychologicznych. Przebieg i rezultat szkolenia to wynik interakcji treści i procesu grupowego. Proces grupowy w ujęciu strukturalnym Analiza interakcji w grupie Analiza interakcji w procesie grupowym jest zadaniem trudnym ze względu na ich ilość. Pomocny jest w tym model integracyjny Hartleya, który zakłada 3 poziomy analizy interakcji (4): 1. poziom zadań i sposobów postępowania (jawna organizacja grupy) - dotyczy zadań, które grupa ma wykonać i sposobów ich realizacji; 3. Ibidem, s. 96 4. Ibidem, s. 98-99 8 METODYKA DORADZTWA Proces grupowy 2. „podziemny świat” wzajemnych relacji – dotyczy wzorców sympatii i antypatii, zachwytów, resentymentów i wszystkich innych więzi emocjonalnych łączących poszczególnych członków grupy; 3. kontekst – składa się na niego tło społeczne i kulturowe, zarówno w odniesieniu do członków grupy, jak i otoczenia, w którym funkcjonuje. Poniżej kilka słów na temat poszczególnych elementów procesu grupowego. Cele Cel grupy jest czynnikiem motywującym jak i integrującym jej członków – pod warunkiem, iż jest przez grupę akceptowany i taktowany jako własny. By tak się stało warto przedyskutować z uczestnikami zakładane cele – pozwolić im podjąć decyzję co do ich istotności i sposobu realizacji. Pozwala to na uniknięcie wielu nieporozumień i rozczarowań. Cele szkoleniowe powinny być realistycznie formułowane i dostosowane do potrzeb konkretnej grupy szkoleniowej. Do precyzyjnego zdefiniowania celów grupy można wykorzystać popularną technikę SMART, zgodnie z którą cel powinien być: 9 METODYKA DORADZTWA 10 Proces grupowy prosty – jasno, precyzyjnie sformułowany, jego rozumienie musi być oczywiste dla wszystkich uczestników; mierzalny – tak sformułowany, aby można było liczbowo lub za pomocą innego wskaźnika wyrazić stopień jego realizacji; osiągalny – realistyczny do osiągnięcia w danych warunkach, zbyt ambitny demotywuje; istotny – musi być ważny dla uczestników, musi ich motywować, powinien być najistotniejszy dla rozwiązania danego problemu; określony w czasie – dokładnie określony termin, w jakim zamierzamy go osiągnąć – perspektywa czasowa pozwala na racjonalne rozłożenie sił. Do wyznaczania celów pomocna może też być metoda 6W (5): Normy Normy to podstawowe zasady formułowane przez grupę, określające co jej członkowie powinni robić, a czego nie powinni – to obowiązujący w danej grupie wzór zachowania. Ustaleniu norm służy kontrakt zawierany na początku szkolenia. Jest on niezmiernie przydatnym narzędziem, gdyż w razie problemów można się powołać na jego ustalenia. Kontrakt: powinien być formułowany przez wszystkich uczestników grupy; obowiązuje każdego - również prowadzącego szkolenie; dla wszystkich ma być jasny i zrozumiały; 5. A. Kozak, Proces grupowy. Poradnik dla trenerów, nauczycieli i wykładowców, Wydawnictwo HELION, Gliwice 2010, s. 44 METODYKA DORADZTWA 11 Proces grupowy może być modyfikowany na każdym etapie szkolenia; powinien wisieć przez cały czas trwania spotkania w widocznym miejscu. Normy, które warto w nim sprecyzować mogą dotyczyć m.in.: punktualnego przychodzenia na zajęcia; sposobu wyrażania uczuć, opinii; zasad uczestnictwa, realizacji zadań. Struktura i status Struktura to względnie trwały wzorzec wzajemnych stosunków pomiędzy członkami grupy. Pozycja w strukturze jest wyznaczana na podstawie atutów danej osoby bądź posiadanych przez nią zasobów. Struktura może dotyczyć: statusu władzy (kto ma wpływ na decyzje grupy) przywództwa (kto kieruje pracami grupy) ról (kto pełni jaką rolę) Status(miejsce, pozycja) to wyraz prestiżu, jakim cieszy się dana osoba w swoim otoczeniu. Status jest związany z rolami, obowiązkami i rytuałami, które odróżniają nas od siebie. Bardzo często przyczynia się do zajmowania określonego miejsca w strukturze, a tym samym możliwości wywierania wpływu na pozostałych członków grupy. Role Każdy uczestnik przyjmuje w grupie określone role. Rola to społecznie określony wzorzec zachowania – jest formą odzwierciedlania potrzeb i mechanizmów ich zaspokajania. Role jakie pełnią uczestnicy w zespole są determinowane zarówno czynnikami osobistymi (wartości, postawy, motywacje, zdolności, osobowość, nawykowy sposób działania) jak i warunkami określonymi przez zadanie i pozycję zajmowaną w grupie. Role są więc specyficzne dla danej grupy – mogą się zmieniać w zależności od środowiska. W każdej grupie przyjmujemy jedną, preferowaną przez nas rolę. W literaturze przedmiotu istnieje wiele różnych sposobów klasyfikacji ról. Role jakie mogą pełnić członkowie grup to (6): role zadaniowe– łączą się bezpośrednio z zadaniem jakie ma zrealizować grupa i dotyczą praktycznych funkcji sprawowanych przez jej członków: 6. T-KIT Zasadnicze elementy szkolenia. Pakiet szkoleniowy, MENiS, Warszawa 2003, A. Kozak, op. cit. s. 16-17; M. Kossowska, I. Sołtysińska, op. cit. s. 105-110 s. 95-96; METODYKA DORADZTWA 12 Proces grupowy role indywidualne - tzw. przeszkadzające, blokujące – związane są z realizacją własnych, jednostkowych celów, bez zwracania uwagi na dobro wspólne: role społeczne – związane z budowaniem atmosfery w grupie: METODYKA DORADZTWA 13 Proces grupowy Proces grupowy w ujęciu dynamicznym Proces grupowy ma swoją dynamikę. Elementy dynamiki grupy powiązane z postępem procesu szkoleniowego to: fazy rozwoju grupy; poziom energii i atmosfera w grupie; napięcie w grupie; zjawisko oporu. Fazy rozwoju grupy W literaturze opisuje się cztery fazy rozwoju grupy: 1. formowanie; 2. ścieranie; 3. normowanie; 4. działanie. Rys. 7 Fazy rozwoju grupy – charakterystyczne zachowania uczestników Szczegółową analizę poszczególnych faz (typowe zachowania uczestników oraz zadania dla prowadzącego) prezentuję poniżej. Tab.2 Faza I - formowanie FORMOWANIE – udział i akceptacja TREŚĆ grupa zastanawia się jakich potrzebuje informacji, by móc zrealizować zadanie i jak je pozyskać STYL ZACHOWANIA: zaleca się dyrektywny styl zachowania METODYKA DORADZTWA 14 Proces grupowy PROCES GŁÓWNE ZADANIA: wzajemne poznawanie się, „testowanie „granic” - sprawdzanie akceptowanych sposobów działania i reagowania informowanie grupy o czekających ją decyzje komu zaufać przez uczestników problemów na zewnątrz - okazywanie zadowolenia z uczestnictwa, wewnętrznie – lęk i niepewność wskazywanie i podkreślanie dobrych zdają się na lidera (trenera) – testują jego możliwości w zakresie kontrolowania grupy (istnieje duże ryzyko utraty zaufania - jego reakcje na zachowania poszczególnych osób) zadaniach wyjaśnianie wątpliwości uważne traktowanie zgłaszanych pomysłów stwarzanie możliwości wypowiedzenia się wszystkim uczestnikom aktywne słuchanie – parafrazowanie powstrzymywanie wypowiedzi nie mających związku z zadaniem dbanie o dobry przepływ informacji ustalenie kontraktu Tab.3 Faza II – ścieranie się UCZESTNICY PROWADZĄCY GRUPĘ ŚCIERANIE SIĘ – wyjaśnianie i przynależność TREŚĆ reakcje emocjonalne na wymagania stawiane przez zadania i (lub) trenera sprzeciw wobec zadań, podważanie zasadności ich wykonywania – opór PROCES wzmożona aktywność, komunikacja konflikty, tarcia walka o miejsce w grupie, wpływy, zwolenników wypracowanie struktury grupy i wzorców interakcji ujawnianie emocji (sympatie i antypatie) w stosunku do konkretnych osób (również trenera) STYL ZACHOWANIA: zmniejszenie dyrektywności umożliwienie grupie samodzielnej pracy – zachęcanie i inspirowanie do działania („jak to widzicie?”, „co proponujecie w zamian?”, „co myślicie?”) GŁÓWNE ZADANIA: rozpoznawanie psychospołecznej sytuacji w grupie i wpływanie na nią – konieczność interweniowania w sposób wywarzony i stosowny do sytuacji - obserwowanie ludzkich zachowań - cierpliwość i wyrozumiałość - autentyzm w relacjach - trzeźwość myślenia - trafność wyciągania wniosków - rzeczywisty szacunek dla innych - dostrzeganie dobrych cech u innych - łagodzenie napięć uczenie poprawnej komunikacji - otwarta komunikacja - stwarzanie możliwości wyrażania negatywnych uczuć - podkreślanie znaczenia różnic i odrębności dbanie o ustalone normy METODYKA DORADZTWA 15 Proces grupowy Tab.4 Faza III – normowanie UCZESTNICY PROWADZĄCY GRUPĘ NORMOWANIE – zaangażowanie i wsparcie TREŚĆ STYL ZACHOWANIA: otwarta wymiana opinii na temat zadania wskazywanie działań i zachowań potrzebnych do realizacji wyznaczonych celów (kreatywność) odpowiedzialność za zadanie – stają się niezależni od lidera (mimo, iż korzystają z jego wiedzy i umiejętności) PROCES wzajemna akceptacja ról budowanie relacji partnerskich (szacunek, zaufanie, wsparcie, dobre porozumienie) GŁÓWNE ZADANIA: zapewnienie uczestnikom prawa do własnej przestrzeni w grupie i wyrażania siebie – asertywna komunikacja wdrożenie zasad wyrażania konstruktywnej krytyki spójność grupy, poczucie tożsamości jedność celów dbanie o równowagę między wsparciem a konfrontacjami współpraca normy grupowe Tab.5 Faza IV – działanie UCZESTNICY PROWADZĄCY GRUPĘ DZIAŁANIE – osiągnięcia i duma TREŚĆ STYL ZACHOWANIA: dążenie do wykonania zadania koordynowanie pracy („proponuję, aby każdy sam wyznaczył …”) konstruktywne rozwiązania (generowanie nowych pomysłów) moderowanie pracy grupy PROCES przyjęcie ról, które pozwalają efektywne zakończenie zadania na GŁÓWNE ZADANIA: proponowanie form pracy, które zapewnią jak największą różnorodność poglądów, doświadczeń i postaw uczestników Poziom energii Aby grupa pracowała efektywnie niezbędne jest utrzymywanie właściwego poziomu energii. Jest to ważne zarówno ze względu na możliwość przyswajania treści merytorycznych jak i dla samego klimatu panującego wśród uczestników. Poziom energii uczestnika przejawia się w jego nastrój, poziom energii grupy to panująca w niej atmosfera – „klimat”. METODYKA DORADZTWA 16 Proces grupowy Rys. 8 Czynniki budujące pozytywną atmosferę Sposobem na utrzymanie odpowiedniego poziomu energii w grupie są ćwiczenia energetyzujące bądź relaksacyjne. sytuacje w pracy grupy Mówiąc o trudnych sytuacjach należy pamiętać o tym, iż pewne zachowania w grupie pojawiają się niezależnie od zachowań trenera – są bowiem efektem rozwoju grupy. „Nie można więc za wszelką cenę unikać <niepożądanych> zachowań – szczególnie tych na pozór destruktywnych i emocjogennych. Ich pojawienie się jest oznaką, że grupa przechodzi na wyższy, bardziej zaawansowany poziom działania”(7). Osoba prowadząca grupę „powinna być nie tylko świadoma, skąd biorą się pewne typowe dla poszczególnych faz zachowania, ale powinna z jednej strony cierpliwie czekać na kolejną fazę, a z drugiej – stymulować pojawienie się zachowań pożądanych dla efektywnej pracy”(8). Niechęć uczestników do wykonywania zadań, podważanie instrukcji lub decyzji, brak zgody na to co się dzieje podczas szkolenia (przerywanie, milczenie, długie monologi) – brzmi znajomo… To przejawy oporu, z którymi spotyka się każdy prowadzący szkolenia. Mimo, iż jest zjawiskiem powszechnym, nie można go w żadnym wypadku bagatelizować - trzeba umieć go identyfikować i sobie z nim radzić. Aby sobie z nim radzić, trzeba wiedzieć z czego wynika. Pojawienie się ról (zachowań) przeszkadzających (blokujących) w tym oporu ze strony indywidualnych uczestników szkolenia 7. M. Kossowska, I. Sołtysińska, op. cit. s. 121 8. Ibidem, s. 123 METODYKA DORADZTWA 17 Proces grupowy nie jest jedynie „odosobnionym przejawem dziwactwa poszczególnych osób”(9), lecz sygnałem braku równowagi między zasadniczymi elementami szkolenia. Jest efektem braku zaspokojenia ich potrzeb (przede wszystkim potrzeby bezpieczeństwa) lub naruszonych schematów postępowania. Pamiętajmy, iż w szkolenie wpisana jest zmiana i konieczność odnalezienia się w nowej – nieznanej przynajmniej na początku – sytuacji. Każdy z nas różnie sobie z tym radzi. Osoby dorosłe w sytuacji zadaniowej odczuwają liczne lęki i obawy, które w konsekwencji mogą rodzić opór przed funkcjonowaniem w grupie. Rys. 10 Obawy ludzi dorosłych w sytuacji zadaniowej Ponadto, nie jesteśmy „czystą tablicą” – wchodząc w nowe relacje (grupy) niesiemy ze sobą bagaż często negatywnych doświadczeń w innych grupach z przeszłości. Opór może przyjmować różne formy. Rys. 11 Formy oporu grupowego (10) 9. T-KIT Zasadnicze elementy szkolenia. Pakiet szkoleniowy, s. 97 10. M. Kossowska, I. Sołtysińska, op. cit. s. 130 METODYKA DORADZTWA 18 Proces grupowy Każda osoba prowadząca szkolenie musi pamiętać, iż opór to normalna reakcja towarzysząca rozwojowi; naturalny mechanizm samoobrony – „broni przed zbyt wielkim otwarciem, nadmiarem przeżyć, redukuje lęk i niepokój”(11). Jak sobie radzić z oporem? Po pierwsze - opór trzeba szanować. Po drugie – trzeba na niego reagować. Mimo iż w każdym procesie w grupie, fazy spontaniczności przeplatają się z fazami stagnacji, stagnacja wynikająca z lęku lub oporu może prowadzić do kryzysu i konfliktu(12). Nie należy więc udawać, że nie ma problemu, że „tak będzie lepiej”, bo … może być jeszcze gorzej. Brak reakcji ze strony prowadzącego i uczestników na to, co się dzieje na sali szkoleniowej to wynik mylnego przekonania, że jakikolwiek sprzeciw jest zagrożeniem dla spójności i dobrej atmosfery. W rzeczywistości osoby, które wyrażają swoje opory, sprzeciw, swoje niezadowolenie i sceptycyzm tak naprawdę pomagają prowadzącemu. „Ich niechęć czy opór wyrażane w postaci trudnych pytań czy podważania niektórych kwestii popycha grupę do przodu, niejako zmusza do działania”(13). Reagować tzn. stworzyć warunki do bezpośredniego wyrażania przez uczestników własnej opinii. Prowadzący winien zadawać pytania nakłaniające uczestników do aktywności: co chcielibyście? czego oczekujecie? co możemy zrobić, aby poprawić sytuację? co chcielibyście zmienić? co wam się nie podoba? Zakończenie Umiejętność pracy z grupą, analizy procesu grupowego i kierowania nim, to jedna z umiejętności psychologicznych niezbędnych do realizacji szkolenia. Pozostałe to: umiejętność budowania partnerskich relacji z grupą; aktywne słuchanie; analityczne myślenie. Umiejętności pozwalające przygotować szkolenie to tzw. umiejętności techniczne: opracowanie programu odpowiadającego potrzebom; dobór właściwych metod; przygotowanie prezentacji i materiałów szkoleniowych. 11.Ibidem, s. 130 12. A. Kozak, op. cit., s. 55 13. Ibidem, s. 55 19 EKOLOGIA I ŚRODOWISKO Ochrona kukurydzy przed ważniejszymi agrofagami w gospodarstwie ekologicznym Opracował: Tomasz Stachowicz, CDR O/Radom Mechaniczne zwalczanie chwastów Metody mechanicznego odchwaszczania rozpoczyna się wiele wcześniej przed siewem kukurydzy. Najbardziej dogodnym momentem rozpoczęcia walki z chwastami jest podorywka wykonana jak najwcześniej po zbiorze przedplonu. Podorywka powinna być płytka, wykonana na głębokość 5-7 cm. Tak wykonany zabieg ogranicza straty wilgoci w glebie, niszczy juz rosnące chwasty oraz pobudza nasiona do kiełkowania. W celu uniknięcia strat wody jak najszybciej po podorywce należy pole zabronować. W miarę wschodów chwastów można stosować kultywator lub ciężkie brony. Po orce zimowej wykonanej na głębokość 25-30 cm należy pozostawić wysztorcowane skiby. Część nasion chwastów zostaje przemieszczona w głąb, co uniemożliwia im wschody, natomiast część zwłaszcza nasion roślin jarych, kiełkuje i ginie w trakcie występowania niskich temperatur podczas zimy. Wiosną w momencie, gdy warunki wilgotnościowo glebowe pozwalają na wjazd sprzętu bez groźby zniszczenia struktury gleby należy przystąpić do bronowania. Czynność ta zmniejsza parowanie w efekcie dochodzi do szybszego nagrzania gleby, co w efekcie pobudza kolejne nasiona do kiełkowania. Ponowne bronowanie niszczy wschodzące chwasty. Po wschodach chwasty w rzędach oraz ich bezpośrednim sąsiedztwie niszczone są ręcznie, a w międzyrzędziach opielaczami. Skuteczne pielenie to wyrywanie lub motyczenie młodych chwastów. Usuwanie chwastów zaawansowanych w rozwoju grozi uszkodzeniem systemu korzeniowego młodej kukurydzy. Pielenie i mechaniczne odchwaszczanie najlepiej wykonać podczas przeciętnego uwilgotnienia gleby. Usuwanie chwastów z przesuszonej gleby niszczy jej strukturę i może być przyczyną uszkodzenia, a nawet wyrwania roślin kukurydzy. Pielenie podczas silnego uwilgotnienia gleby powoduje wtórne ukorzenianie się chwastów. W badaniach M. Staniak; Księżak, J. ; Bojarszczuk, J. (IUNG-PIB Puławy), których celem była ocena stopnia zachwaszczenia kukurydzy uprawianej ekologicznie, zanotowano najmniej chwastów na obiektach, na których stosowano pielnik szczotkowy i obsypnik. 20 EKOLOGIA I ŚRODOWISKO OCHRONA KUKURYDZY PRZED WAŻNIEJSZYMI AGROFAGAMI W GOSPODARSTWIE EKOLOGICZNYM Wysokość dawki nawożenia organicznego nie wpłynęła znacząco na zróżnicowanie liczebności i składu gatunkowego chwastów. W optymalnych warunkach wilgotnościowych zastosowanie samej pielęgnacji mechanicznej w tym doświadczeniu wpłynęło na zniszczenie chwastów w ok. 77%,, co należy uznać za skuteczną metodę odchwaszczania w warunkach rolnictwa ekologicznego Masa chwastów w kukurydzy w zależności od sposobu pielęgnacji i dawki nawożenia organicznego (g/m2) (tydzień po ostatnim zabiegu mechanicznym) wg. Staniak, M. ; Księżak, J. ; Bojarszczuk, J. (IUNG-PIB Puławy) Sposób pielęgnacji A-kontrola B-pielnik szczotkowy C-opielacz D-pielnik + obsypnik Zielona masa Sucha masa Dawka obornika ( t/ha) 20 1946 564 907 126 40 1637 774 702 161 20 293 76 110 15 40 276 113 98 24 Masa chwastów w kukurydzy w zależności od sposobu pielęgnacji i dawki nawożenia organicznego (g/m2) (przed zbiorem) wg. Staniak, M. ; Księżak, J. ; Bojarszczuk, J. (IUNG-PIB Puławy) Sposób pielęgnacji A-kontrola B-pielnik szczotkowy C-opielacz D-pielnik + obsypnik Zielona masa Sucha masa Dawka obornika ( t/ha) 20 40 20 40 1840 1695 814 655 738 503 234 201 1055 708 398 241 497 265 195 105 Występowanie chwastów tydzień po ostatnim zabiegu mechanicznym jak i przed zbiorem było silnie ograniczone zastosowanymi zabiegami mechanicznymi. Sucha masa chwastów najmniejsza była na obiekcie na którym do pielęgnacji kukurydzy zastosowano 3 razy pielnik szczotkowy lub 2 razy pielnik szczotkowy oraz obsypnik przy wysokości 25-30 cm roślin. Zaniechanie pielęgnacji mechanicznej w uprawie kukurydzy nie zależnie od dawki nawożenia organicznego spowodowało zmniejszenie plony suchej masy odpowiednio o około 39%. Ochrona kukurydzy przed chorobami Szacuje się, że choroby kukurydzy co roku są przyczyną spadku wysokości plonu sięgającego w niektórych latach nawet 30 %, jak również pogorszenia jego jakości. Wczesne porażenie roślin przez grzyby i bakterie powoduje zdrobnienie ziarna, a także znaczne pogorszenie wartości paszowej oraz jakości paszy uzyskiwanej z kukurydzy. W ostatnich latach w Polsce problem stanowiły: fuzarioza kolb, zgnilizna korzeni i zgorzel podstawy łodygi, głownia guzowata i głownia pyląca kukurydzy. 21 EKOLOGIA I ŚRODOWISKO OCHRONA KUKURYDZY PRZED WAŻNIEJSZYMI AGROFAGAMI W GOSPODARSTWIE EKOLOGICZNYM Choroby te odpowiedzialne były za straty ilościowe plonu sięgające miejscowo 30 i więcej procent oraz za znaczne pogorszenie jego jakości wynikające z obecności mikotoksyn. W celu ograniczenia wysokości strat w plonach kukurydzy powodowanych przez choroby, konieczne jest łączne stosowanie wielu metod zapobiegania ich występowaniu oraz zwalczania sprawców chorób. Podstawowe znaczenie ma dobór odmian mniej podatnych na choroby, a także na szkodniki które uszkadzając rośliny ułatwiają wnikanie patogenów do komórek. Dużą rolę spełnia optymalna agrotechnika. Bardzo wskazana jest uprawa kukurydzy w zmianowaniu z innymi roślinami. Zachowanie płodozmianu pozwala obniżyć nasilenie wielu chorób: zgnilizny korzeni i zgorzeli podstawy łodygi, głowni guzowatej, głowni pylącej i drobnej plamistości liści. Gdy tylko pozwala na to temperatura gleby wskazany jest dość wczesny siew kukurydzy. Staranna uprawa roli, optymalne nawożenie i terminowe wykonanie niezbędnych zabiegów pielęgnacyjnych stwarzają roślinie sprzyjające warunki wzrostu. Wówczas kukurydza może łatwiej „uciec” przed silniejszym atakiem niektórych patogenów. Łatwiej też przezwycięża skutki opanowania przez zgorzel siewek i inne choroby oraz zerowania szkodników. Bardzo ważnym zabiegiem dla utrzymania dobrej zdrowotności roślin jest zwalczanie chwastów, bowiem na wielu gatunkach mogą rozwijać się patogeniczne dla kukurydzy grzyby i bakterie. Pod koniec czerwca i w lipcu wskazane jest wycinanie narośli głowni guzowatej (jeśli nasilenie tej choroby jest duże), a także wiech i kolb opanowanych przez głownię pylącą. Porażone organy roślin trzeba usuwać z plantacji i zniszczyć (spalić). Po zbiorze kukurydzy słomę należy nisko skosić i pociąć na drobną sieczkę. Na ścierń trzeba zastosować rozdrabniacz resztek, który zniszczy mechanicznie część zarodników grzybów chorobotwórczych. Rozdrobnione resztki pożniwne należy głęboko przyorać, by pozostałe zarodniki grzybów i bakterie nie mogły wiosną wydostać się na powierzchnię gleby. Wskazana jest bieżąca kontrola występowania chorób wykonywana przez rolnika. W tym celu trzeba raz w tygodniu poddawać dokładnym oględzinom kilkanaście (kilkadziesiąt) kolejnych roślin w rzędzie w pięciu miejscach plantacji. Wyniki obserwacji własnych będą bardzo pomocne przy podejmowaniu decyzji o potrzebie zabiegów mechanicznych oraz ułatwią decyzję dotyczącą zwalczania szkodników. Ochrona kukurydzy przed szkodnikami Na plantacjach kukurydzy w Polsce stwierdza się żerowanie ponad 30 gatunków szkodników, wśród których dominującą grupę stanowią owady. Poważne szkody gospodarcze powoduje jedynie kilka z nich, pozostałe natomiast przyczyniają się głównie do pogorszenia zdrowotności roślin, ułatwiając patogenom wnikanie do wnętrza tkanek. Do najważniejszych szkodników kukurydzy zalicza się obecnie: drutowce, pędraki, rolnice, ploniarkę zbożówkę, mszyce, omacnicę prosowiankę i stonkę kukurydzianą, która jest organizmem kwarantannowym. Wśród metod zwalczania bardzo ważne miejsce zajmuje dobór odmian mniej podatnych na szkodniki. W kukurydzy odmiany takie są przydatne do ograniczania szkodliwości głównie ploniarki zbożówki, stonki kukurydzianej oraz omacnicy prosowianki. W przypadku ploniarki zbożówki odmiany takie powinny dodatkowo cechować się szybkim wzrostem na początku wegetacji (stają się mniej atrakcyjne dla samic składających jaja), a ich blaszki liściowe powinny być jak najbardziej ustawione w pozycji pionowej i o jak najgładszej powierzchni, co ułatwia osypywanie się jaj na glebę np.: podczas deszczu. 22 EKOLOGIA I ŚRODOWISKO OCHRONA KUKURYDZY PRZED WAŻNIEJSZYMI AGROFAGAMI W GOSPODARSTWIE EKOLOGICZNYM Progi szkodliwości dla wybranych szkodników kukurydzy Szkodnik Drutowce Termin obserwacji przed siewem Próg zgrożenia 2-8 larw na m2 Lenie Mszyce po wschodach od kwitnienia 10 larw na m2 300 mszyc na roślinie Omacnica prosowianka faza wiechowania 6-8 złóż jaj na 100 roślinach lub gdy w poprzednim roku było uszkodzonych 15% roslin kukurydzy uprawianej na ziarno albo 30-40% uszkodzonych roslin uprawianych na kiszonkę i CCM Ploniarka zbożówka od wschodów do 4 liści 1 larwa na roślinę lub uszkodzenie 15% roślin wschody 1 gąsienica na 2 m2 pola stadium 5-6 liści 1-2 gąsienice po III wylince na m2 pola Rolnice Przy ograniczaniu szkodliwości larw stonki kukurydzianej ważne jest aby poszczególne mieszańce cechowały się szybkim wzrostem i wytwarzaniem rozbudowanego i mocnego systemu korzeniowego, w tym dużej liczby korzeni podporowych. Gąsienica omacnicy prosowianki żerująca w łodydze kukurydzy Gąsienica omacnicy prosowianki żerująca na wiesze Złamanie łodyg w wyniku żerowania omacnicy prosowianki Jeżeli natomiast roślinom zagraża omacnica prosowianka, wówczas w rejonach jej masowego występowania należy unikać uprawy odmian najwcześniejszych, które są bardziej podatne na uszkodzenia aniżeli mieszańce średniopóźne. Odmiany takie można jednak wykorzystać do obsiewu np.: pasów brzeżnych plantacji, które będą stanowiły niejako pas buforowy na którym nalatujące samice złożą większą część jaj. Niezależnie jednak od zwalczanego gatunku szkodnika każdy mieszaniec kukurydzy musi być dostosowany do uprawy w lokalnych warunkach glebowo-klimatycznych, zwłaszcza pod kątem wczesności. Do metod niechemicznych zalicza się również ochronę biologiczną. Ma ona jednak zastosowanie tylko w kukurydzy i tylko do zwalczania jednego gatunku tj. omacnicy prosowianki. Metoda ta polega na wyłożeniu biopreparatów zawierających pasożyta jaj motyli zwanego kruszynkiem (Trichogramma spp.). Pewnym elementem walki biologicznej jest także dbanie o naturalnie występujących wrogów naturalnych wielu szkodników w uprawach kukurydzy. Do takich wrogów zalicza się przede wszystkim: chrząszcze z rodziny biegaczowatych, kusaki, pająki, biedronkowate, złotookowate, bzygowate oraz inne pasożytnicze muchówki, błonkówki, pluskwiaki itp. Można to uczynić poprzez pozostawianie oczek wodnych, nie osuszanie terenów wilgotnych nie użytkowanych rolniczo, pozostawianie zarośli śródpolnych, zachowanie niewielkiego rezerwuaru chwastów. 23 EKOLOGIA I ŚRODOWISKO OCHRONA KUKURYDZY PRZED WAŻNIEJSZYMI AGROFAGAMI W GOSPODARSTWIE EKOLOGICZNYM Najważniejsze zabiegi ograniczania szkodliwości wybranych szkodników występujących w zasiewach kukurydzy zbilansowane nawożenie azotowe, Szkod- Niechemiczne ograniczanie liczebności izolacja przestrzenna (od roślin zbonik i szkodliwości Mszyce żowych, czeremchy, dzikich i ogrodowych róż, wiązu), wczesny siew, zwalczanie chwastów, agrotechnika, płodozmian, izolacja przestrzenna (od ubiegłorocznych ściernisk kukurydzianych, od kukurydzy cukrowej), zbilansowane nawożenie, wczesny siew, zwalczanie chwastów, dobór Omacpodorywki, izolacja przestrzenna odmian mniej podatnych na uszkodzenie, nica (od zbóż ozimych, łąk, pastwisk), unikanie wysiewu odmian bardzo wczePloprosozbilansowane nawożenie, wczesny snych w rejonach licznego występowaniarka wianka siew, uprawa odmian mniej podatnia szkodnika, terminowy zbiór plonu, zbonych, wysiew odmian o intensywniszczenie resztek pożniwnych, głęboka żówka nym wzroście początkowym, orka zimowa, wiosenne talerzowanie, zwalczanie chwastów, stosowanie kruszynka – Trichogramma (metoda biologiczna), agrotechnika, płodozmian, izolacja przestrzenna (od roślin zbożowych, kapustowatych), wczesny siew, zwalczanie Rolnice chwastów, zwiększenie normy wysiewu ziarna, zwiększenie nawożenia, terminowy zbiór plonu, niszczenie resztek pożniwnych, głęboka orka zimowa, Lenie izolacja przestrzenna od roślin zbożowych, wczesny siew ziarna, zwiększenie normy wysiewu ziarna agrotechnika, płodozmian, izolacja przestrzenna (od roślin zbożowych, nieużytków, łąk), zrównoważone Wciornawożenie, wczesny siew, zwalnastki czanie chwastów, wykaszanie traw wokół pola, niszczenie resztek pożniwnych, głęboka orka, Metoda agrotechniczna - unikanie uprawy kukurydzy po kukurydzy lub innych roślinach zbożowych i przestrzeganie dostatecznie dużej izolacji przestrzennej między tegoroczną i ubiegłoroczną plantacją kukurydzy znacznie ułatwia i zmniejsza koszty zwalczania takich szkodników jak omacnica prosowianka i ploniarka zbożówka. Usuwanie z pól chwastów i ich resztek ogranicza występowanie omacnicy prosowianki oraz groźnych ostatnio rolnic. Staranna uprawa roli powinna stwarzać warunki sprzyjające szybkiemu rozwojowi roślin, aby mogły „uciec” przed atakiem niektórych szkodników, np. ploniarką zbożówką. Bardzo ważnym zabiegiem dla utrzymania dobrej zdrowotności roślin jest zwalczanie chwastów naplantacjach, a w ich sąsiedztwie także chwastów grubołodygowych, w których mogą zimować gąsienice omacnicy prosowianki. 24 EKOLOGIA I ŚRODOWISKO OCHRONA KUKURYDZY PRZED WAŻNIEJSZYMI AGROFAGAMI W GOSPODARSTWIE EKOLOGICZNYM Stosując odpowiednie zabiegi uprawowo-pielęgnacyjne oraz optymalne nawożenie, trzeba stworzyć roślinom warunki wzrostu, aby mogły łatwiej przezwyciężać skutki żerowania larw ploniarki zbożówki, mszyc, przylżeńców i innych szkodników. Po zbiorze kukurydzy słomę należy nisko skosić i pociąć na drobne części, zwracając przy tym uwagę, aby w czasie wykonywania tej czynności wiatr nie przenosił resztek pożniwnych na sąsiednie pola, zwłaszcza na te, na których w następnym roku ma być uprawiana kukurydza. Bezpośrednio po zbiorze należy zastosować rozdrabniacz resztek ścierni, który zniszczy znaczną ilość gąsienic omacnicy prosowianki. Następnie resztki pożniwne trzeba głęboko przyorać, by pozostałe gąsienice nie mogły wydostać się na powierzchnię gleby. Na podstawie poniżej zamieszczonej literatury Opracował. T. Stachowicz. CDR O/ W Radomiu Księżak J., Staniak M., Bojarszczuk J. 2011.Ocena plonowania kukurydzy uprawianej systemem ekologicznym w zależności od sposobu pielęgnacji i dawki nawożenia organicznego „Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering” 2011, Vol. 56(3) Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa -PIB, Zakład Uprawy Roślin Pastewnych ul. Czartoryskich 8, 24-100 Puławy. Staniak M., Księżak J., Bojarszczuk J Zachwaszczenie kukurydzy w ekologicznym systemie „Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering” 2011, Vol. 56(4) Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Czartoryskich 8, 24-100 Puławy. Opracowanie zbiorcze pod redakcją Kaniuczak Z., Pruszyński S 2009.Metodyka Integrowanej produkcji kukurydzy. Zatwierdzona na podstawie art. 5 ust. 3 pkt 2 ustawy z dnia 18 grudnia 2003 r. o ochronie roślin(tekst jednolity Dz.U. z 2008 r. Nr 133, poz. 849 ze zm.) przez Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa 25 EKOLOGIA I ŚRODOWISKO Ekologiczne metody ochrony roślin przed chwastami, chorobami i szkodnikami Opracowała: Magdalena Kibler, CDR O/Radom Ochrona roślin w rolnictwie ekologicznym nie opiera się na zamianie środków chemicznych na biologiczne. Jej celem jest podwyższanie zdrowotności roślin. Uprawa roślin w gospodarstwie ekologicznym polega na ograniczaniu i zwalczaniu szkodliwego oddziaływania agrofagów i czyników chorobotwórczych. W przypadku masowego wystąpienia chorób dopuszcza się stosowanie niektórych środków. Ochrona przed chwastami należy do podstawowych zabiegów w ekologicznej uprawie roślin, nie dąży się tu do całkowitego wyeliminowania chwastów z pól uprawnych. Celem zabiegów ograniczających liczebność chwastów jest zachowanie niezbędnej kontroli nad ich występowaniem. Często najprostszy sposób ograniczenia zachwaszczenia polega na ustaleniu jego przyczyn i ich usunięciu, a nie na zwalczania objawów. Chwasty występujące w niewielkim nasileniu nie mają szkodliwego wpływu na plon. Źródłem zachwaszczenia mogą być sąsiednie pola, obornik, mogą być przeniesione przez człowieka lub zwierzęta. Chwastami mogą być rośliny uprawne, które dostały się na plantację przypadkowo lub zostały po poprzedniej uprawie (chrzan – odrosty, ziemniak – małe bulwy, cebula – cebulki, koper ogrodowy – nasiona). Szkodliwość chwastów przejawia się szczególnie poprzez konkurencję o dostępną wodę, składniki pokarmowe, światło, miejsce – przez przerastanie gleby korzeniami. Może wystąpić również ujemna allelopatia, chwasty wydzielają substancje hamujące kiełkowanie nasion. W uprawie warzyw krytyczny okres konkurencji chwastów występuje w pierwszej połowie sezonu wegetacyjnego. Duże zachwaszczenie w początkowym okresie wzrostu roślin warzywnych powoduje straty w plonie, dlatego należy zapobiegać występowaniu chwastów poprzez wykonywanie zabiegów profilaktycznych: wybór gatunku i odmiany mało wrażliwej na zachwaszczenie, dobór terminu i techniki siewu zapewniający szybkie i wyrównane wschody, wysiew materiału siewnego zdrowego i dorodnego, wolnego od chwastów, warzyw z rozsady, odpowiednie zmianowanie, zboża ozime – resztki zbóż mają działanie allelopatyczne hamują rozwój chwastów, uprawa roślin w szerokich międzyrzędziach, ściółkowanie (ściółki syntetyczne lub organiczne), syntetyczne najczęściej stosowane dla warzyw ciepłolubnych, ściółkuje się rzędy wysadzanych roślin, a w międzyrzędziach pielenie mechaniczne. Ściółki organiczne (słoma, przekompostowane trociny lub żywa ściółka i żywa ściółka z przeznaczeniem na mulcz). Ściółki ograniczają zachwaszczenie oraz w trakcie suszy zmniejszają temperaturą gleby a zwiększają wilgotność powietrza w jej otoczeniu. Działania bezpośrednio ograniczające zachwaszczenie to metody mechanicznego zwalczania chwastów. Zwalczanie chwastów szczególnie wieloletnich odbywa się w uprawkach pożniwnych. Na przykład, aby zwalczyć perz można wykorzystać orkę lub kilkakrotne talerzowanie pola na krzyż, bądź uprawę pola glebogryzarką. Rozłogi i korzenie można 26 EKOLOGIA I ŚRODOWISKO Ekologiczne metody ochrony roślin przed chwastami, chorobami i szkodnikami W celu niszczenia chwastów jednorocznych wykonuje się podorywkę płytką a następnie bronowanie, podorywkę można zastąpić talerzowaniem lub płytką glebogryzarką. Zespół uprawek przedsiewnych zmniejsza liczebność chwastów. Uprawki zaczyna się od włókowania, aby pobudzić nasiona chwastów do wzrostu, następnie stosuje się bronowanie, kultywatorowanie lub uprawę narzędziami rotacyjnymi, które niszczą wschody chwastów. W ostatnich latach można zaobserwować znaczny postęp we wprowadzaniu nowych narzędzi przeznaczonych do mechanicznego zwalczania chwastów. Obecnie w dość powszechnym użyciu, szczególnie w produkcji ekologicznej jest druciana brona chwastownik (zgrzebło). Bronowanie tym narzędziem w takich uprawach jak burak, marchew i inne rośliny uprawiane w szerokiej rozstawie zaleca się wzdłuż rzędów odwróconą stroną długich zębów, w odróżnieniu od zabiegów przedwschodowych prowadzonych stroną krótkich zębów wzdłuż lub w poprzek rzędów. Bronę taką można zastąpić broną sprężynującą spulchniacz – chwastownik w zabiegach przedwschodowych, a szczególnie po wschodach i sadzeniu roślin. Zaleca się bronować rośliny dobrze ukorzenione. W roślinach uprawianych w szerokiej rozstawie rzędów, na przykład w pomidorze mogą być używane różnego rodzaju opielacze zaopatrzone w elementy pielące, takie jak gęsiostópki i noże kątowe lub inne elementy odchwaszczające. Narzędzia umożliwiające niszczenie chwastów bardzo blisko rzędów, a nawet w rzędach roślin to między innymi pielniki szczotkowe, palcowe, torsyjne, pneumatyczne. Do podstawowych wad mechanicznego odchwaszczania należy zaliczyć krótkotrwałe działanie. Narzędzia pracujące między roślinami mogą też roznosić choroby i powodować mechaniczne uszkodzenia. Zabiegi mechaniczne są energochłonne, a częste ich wykonywanie, bez uzasadnionej potrzeby powoduje przesuszenie, przyspieszoną mineralizację materii organicznej i degradację gleby. Z badań przeprowadzonych przez Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa wynika, że najskuteczniejszym i najmniej zależnym w swym działaniu od warunków atmosferycznych i glebowych zespołem do usuwania zachwaszczenia jest wypalarka płomieniowa. Stwierdzono również, iż zwiększenie czasu działania płomienia na glebę i wydłużenie czasu wykonania zabiegu od uformowania redlin zwiększają skuteczność zabiegu tzn. na obrobionym pasie wschodzi mniej chwastów. Jedną z najczęstszych przyczyn wzrostu znaczenia wielu agrofagów uważa się uprawę tych samych gatunków roślin na dużych powierzchniach rok po roku. Taki system prowadzi do nagromadzenia nicieni oraz szkodników i maksymalnego wykorzystania składników pokarmowych, przez co rośliny stają się coraz słabsze. Przeciwdziałanie tym niekorzystnym zjawiskom jest możliwe dzięki niektórym działaniom: Wykorzystanie odmian odpornych lub tolerancyjnych na uszkodzenia powodowane przez szkodnika Lokalizacja plantacji – nie powinno się zakładać upraw w pobliżu drzew i krzewów. Uprawa roli – szczególnie podorywka, orka, bronowanie i kultywatorowanie przyczynia się do obniżenia liczebności populacji rolnic, drutowców, pędraków, piętnówek, śmietek, pchełek, pachówki strąkóweczki, połyśnicy marchwianki, liściolubki selerowej, paciornicy 27 EKOLOGIA I ŚRODOWISKO Ekologiczne metody ochrony roślin przed chwastami, chorobami i szkodnikami Płodozmian i zmianowanie jest podstawą w ograniczeniu występowania szkodników, a przede wszystkim nicieni. Populację rasy niszczyła zjadliwego można ograniczyć poprzez wyeliminowanie z upraw roślin żywicielskich (cebula, czosnek, seler, pietruszka, bób, bobik, ziemniaki) lub uprawę roślin słabo przez niego porażanych (sałata, pomidor, groch, fasola, marchew, buraki, kapustowate, kukurydza, jęczmień, żyto). Szkodliwość mątwika burakowego ogranicza również niszczenie chwastówz rodziny kapustowatych, komosowatych i goździkowatych. Termin siewu – dobór odpowiedniego terminu sprzyja zmniejszeniu szkód powodowanych przez szkodniki, np.: przyspieszony wysiew marchwi w przypadku połyśnicy marchwianki. Podobnie w przypadku śmietki glebowej i kiełkówki atakującej tylko kiełkujący groch. Również opóźniony siew sprzyja ograniczeniu uszkodzeń przez szkodnika np.: najlepsze wschody uzyskano w uprawie fasoli wysianej po 10 czerwca, kiedy gleba była nagrzana i minęło niebezpieczeństwo żerowania śmietek. Uprawa współrzędna – uprawiając różne gatunki jednocześnie można ograniczyć liczebność występowania niektórych szkodników na roślinach uprawnych. Do roślin odstraszających szkodniki należą: aksamitka (nicienie, mączliki, miodówki), bylica piołun (pędraki, ślimaki, bielinek kapustnik, połyśnica marchwianka, pchełki na krzyżowych), czosnek i szczypiorek (mszyce i mrówki, mączniki i miodówki), cebula (pędraki), chrzan pospolity (stonka ziemniaczana), pelargonie (skoczki, pędraki), petunia zwyczajna (pędraki, mszyce i mrówki, skoczki), mięta pieprzowa i pomidor (piętnówka kapustnica, pchełki na krzyżowych). Uprawa na przemian rzędowa różnych gatunków, które zakłócają zdolność do lokalizacji roślin żywicielskich np.: uprawa marchwi z cebulą, warzyw kapustnych z roślinami motylkowatymi ogranicza występowanie połyśnicy marchwianki, wciornastka tytoniowego oraz mszycy kapuścianej i pchełek. Żywe ściółki – czyli wysiewanie rośliny towarzyszącej pomiędzy rzędy rośliny uprawnej np.: wprowadzeniem do międzyrzędzi roślin kapustnych koniczyny. Koniczyna biała w uprawie kapusty ogranicza liczebność mszycy kapuścianej, pchełek, piętnówki kapustnicy. Rośliny pułapkowe – w celu zwabienia agrofaga niepożądanego na roślinie uprawnej. Przykładem roślinnej pułapki dla tantnisia krzyżowiaczka jest jarmuż wysiewny wokół pola z kapustą, również można ograniczyć liczebności tego szkodnika wysiewając co kilka rzędów gorczycę. Rośliny barierowe – stanowią fizyczną przeszkodę dla owadów latających, aby skutecznie chroniły roślinę uprawną muszą być od niej wyższe i nie mogą być żywicielami dla fitofagów, które zagrażają roślinie uprawnej. Dla organizmów redukujących występowanie szkodników konieczne jest wprowadzenie roślin zapewniających im pożywienie, nektar i pyłek kwiatowy – głównie z rodziny krzyżowych. Od dostępności i jakości pokarmu zależy długość życia wrogów naturalnych: pasożytniczych błonkówek z rodziny gąsienicznikowatych, męczelkowatych i bleskotkowatych oraz muchówek bzygowatych i rączycowatych oraz sieciarek złotookowatych. 28 EKOLOGIA I ŚRODOWISKO Ekologiczne metody ochrony roślin przed chwastami, chorobami i szkodnikami Metody mechaniczne – do nich zaliczamy stosowanie siatek entomologicznych po wysiewie nasion lub sadzeniu rozsady, można również zastosować włókniny do przyspieszenia wschodów, co stanowi także barierę dla szkodników, ściółkowanie czarną folią w międzyrzędziach, co poprawia warunki agrotechniczne dla roślin. Zastawianie pułapek chwytnych przeciwko ślimakom, kretom i turkuciom oraz tablic lepowych do sygnalizacji i odławiania szkodnika (żółta – połyśnica marchwianka lub wyłapywania mącznika szklarniowego, niebieska do sygnalizacji i odławiania wciornastków, biała – odławianie miniarek i mszyc). Stosowanie naturalnych preparatów z roślin – mogą to być wyciągi, wywary lub gnojówki z roślin. Działanie ich na organizm człowieka nie jest do końca przebadany, należy zachować szczególną ostrożność przy stosowaniu ich w uprawie warzyw. Preparaty mogą być sporządzane z takich roślin jak: aksamitka, bez czarny, czosnek, cebula, krwawnik pospolity, lulek czarny, łopian, mniszek, ostróżka wyniosła, paproć, pokrzywa, pomidor, rabarbar, rumianek, skrzyp polny, tytoń szlachetny, wilczomlecz błotny. Warunkiem zdrowotności roślin jest zdrowa gleba, która ma zdolność hamowania rozwoju organizmów chorobotwórczych, dlatego decydującą rolę w ochronie ma niszczenie źródeł infekcji oraz stosowanie kompostu, który najskuteczniej przywraca i utrzymuję równowagę biologiczną gleby. Niszczenie źródeł infekcji polega na usuwaniu chorych części i całych roślin, usuwaniu resztek roślin pozostawionych w polu, wykonaniu podorywki i starannej orki zimowej w celu niszczenia zimujących form przetrwalnikowych oraz niszczeniu żywicieli pośrednich. W ekologicznej uprawie warzyw jedyną metodą odkażania i dezynfekcji gleby i podłoży jest metoda termiczna, polegająca na ogrzewaniu ziemi za pomocą pary wodnej (np.:w temp. 50 oC utrzymywanej przez 10min. ginie większość nicieni i grzybów chorobotwórczych). Ważnym elementem w ochronie roślin jest płodozmian z zachowaniem właściwego następstwa roślin, które ogranicza kontakt patogena z rośliną uprawną. Nie można uprawiać tej samej rośliny po sobie, ponieważ formy przetrwalnikowe giną w okresie 2-3 lat a nawet i dłużej 4-6 lat (kiła kapusty, parch zwykły ziemniaka, rizoktonioza oraz grzyby z rodzaju Fusarium, Verticilium, Phytium, Phytophhtora). Najlepszą metodą w ochronie roślin przed chorobami jest odpowiedni dobór odmian odpornych lub tolerancyjnych na choroby oraz dobór terminów i zabiegów pielęgnacyjnych niekorzystnych dla rozwoju chorób. Najbardziej odpowiednim terminem do siewu jest okres, który zapewni szybkie wschody roślin. Właśnie takie wschody pozwalają na zmniejszenie zagrożenia ze strony patogenów mogących powodować choroby wschodów, takie jak m.in. przed. i powschodowa zgorzel siewek. Innymi działaniami, jakie możemy wykonać to: zaprawianie nasion, stosowanie dostępnych środków dopuszczonych w rolnictwie ekologicznym oraz stosowanie wywarów lub wyciągów z roślin i preparatów mikrobiologicznych podnoszących żyzność gleby np.: EM, Trichoderma ssp. W ochronie roślin przed chorobami ważna jest uprawa roślin fitosanitarnych, które poprawiają stan sanitarny środowiska glebowego, głównie poprzez specyficzne oddziaływanie ich wydzielin korzeniowych. Wpływają na tempo rozwoju fauny i flory glebowej. Ograniczają liczebność czynników chorobotwórczych i szkodników, a stymulują rozwój pożytecznej mikroflory. Gatunki te powinny być uprawiane przede wszystkim, jako międzyplony lub poplony. 29 EKOLOGIA I ŚRODOWISKO Ekologiczne metody ochrony roślin przed chwastami, chorobami i szkodnikami Na glebach zmęczonych należałoby jednak rozważyć możliwość przemiennego wysiewania różnych roślin fitosanitarnych na zielony nawóz przynajmniej przez 1, 2 lata. Do tego typu roślin zalicza się między innymi: owies, żyto, gorczycę, kukurydzę i wcześniej rośliny bobowate. Ważne, aby nie siać rośliny fitosanitarnej należącej do tej samej rodziny botanicznej, co gatunek odpowiedzialny za powstanie zmęczenia gleby. Należy dążyć do tego, by rośliny fitosanitarne upra-wiać w mieszankach, mają one znacznie korzystniejsze działanie niż uprawa pojedynczego ga-tunku. Obecność kilku gatunków roślin tego typu stymuluje rozwój znacznie szerszej grupy mikroorganiz-mów glebowych. EKONOMIKA ROLNICTWA 30 PLANOWANIE ROZWOJU GOSPODARSTWA ROLNEGO Autor: Krzysztof Żok, Oskar Wysocki; CDR O/Poznań Część I – Założenia, wprowadzenie. Nieustanny rozwój – to słowa, które towarzyszą wszystkim przedsiębiorczym osobom w tym rolnikom. Wychodzenie naprzeciw oczekiwaniom rynku, nieustanne dopasowywanie się do panującej na nim sytuacji, szukanie swojej szansy jest obecnie nieodzownym elementem zarządzania i prowadzenia działalności. Każde planowanie wymaga określenia aktualnej sytuacji. Można to uczynić poprzez przeprowadzenie wnikliwej analizy danego podmiotu i jego zasobów. W oparciu o tę analizę można planować rozwój, czy to przedsiębiorstwa, czy gospodarstwa i wyliczać korzyści, które będą odnoszone po wprowadzeniu zmian oraz koszty ich wprowadzenia. W tym celu konieczna jest znajomość technologii i organizacji produkcji, a także poznanie instrumentów wspomagających proces zarządzania finansami. Przedmiotem niniejszej publikacji będą zagadnienia składające się na proces podejmowania decyzji rozwojowych w gospodarstwie rolnym, na który to składają się takie zagadnienia, jak: 1. Zebranie danych szczegółowych o zasobach gospodarstwa, 2. Opis, analiza i ocena sytuacji bieżącej gospodarstwa rolniczego - analiza kosztów, wielkości i efektów ekonomicznych z uwzględnieniem dostosowań gospodarstwa do wymagań UE w zakresie higieny, ochrony środowiska, dobrostanu zwierząt, 3. Przygotowanie i sformułowanie możliwych kierunków zmian rozwojowych w gospodarstwie, 4. Przygotowanie i przeanalizowanie alternatywnych rozwiązań dla gospodarstwa, 5. Wyliczenia empiryczne i porównanie możliwych wariantów rozwoju gospodarstwa. Jednym z podstawowych zadań rolnika (zarządzającego gospodarstwem) w procesie planowania jest decydowanie o przyszłej organizacji gospodarstwa. Organizacja powinna być dostosowywana do zmieniających się warunków. Warunki gospodarowania mogą kształtować się na zewnątrz gospodarstwa, poprzez tzw. czynniki zewnętrzne (na przykład zmieniające się relacje cen produktów rolniczych i środków do produkcji, zapotrzebowanie rynku na produkty gospodarstwa, itp.), lub wewnątrz gospodarstwa. Wewnątrz gospodarstwa sytuacja zmienia się np. poprzez zmianę powierzchni gruntów, zasobów pracy lub kapitału w gospodarstwie. Zmiana organizacji gospodarstwa (całego lub wybranej działalności produkcyjnej), o ile ma być bezpieczna i efektywne ekonomicznie, powinna opierać się na rzetelnie opracowanej analizie i powinno się ją podejmować według następującej procedury : rozpoznanie i sformułowanie możliwości zmian w gospodarstwie, zebranie danych i informacji o możliwych zmianach w gospodarstwie, analiza możliwości proponowanych rozwiązania w gospodarstwie, decyzja o wyborze wariantu rozwiązania, przeprowadzenie zmian zgodnie z decyzją, kontrola wyników. Ważnym elementem jest współpraca z doradcą i jego czynny udział w procesie planowania rozwoju gospodarstwa. Jednak stawianie celów i podejmowanie wszelkich decyzji leży wyłącznie EKONOMIKA ROLNICTWA 31 PLANOWANIE ROZWOJU GOSPODARSTWA ROLNEGO Doradca może pomóc zidentyfikować i nazwać problem oraz wspólnie z rolnikiem poszukiwać rozwiązania. W ramach przedstawionej procedury, projektowanie rozwoju gospodarstw jest zbieraniem danych i informacji mających służyć zlokalizowaniu problemu oraz możliwości jego rozwiązania. Analiza możliwości rozwiązania problemu służy rozważeniu wad i zalet poszczególnych wariantów rozwiązania problemu. Współpraca z doradcą rolniczym jest tu szczególnie korzystna, gdyż doradca swoją wiedzą i doświadczeniem pomaga przeanalizować problemy i uniknąć błędów przy projektowaniu różnych możliwości zmian w gospodarstwie. Istotnym elementem planowania jest poznanie wymagań stawianych inwestycjom dofinansowywanym z funduszy unijnych, które należy uwzględnić w planach rozwojowych gospodarstwa. Proces doradczy musi również uwzględniać wymagania higieny produkcji, ochrony środowiska, dobrostanu zwierząt zgodne z obowiązującymi i wdrażanymi przepisami Cross-Compliance. Mając na uwadze różne cele, można określić kilka sytuacji, dla których planowanie jest niezbędne w procesie podejmowania decyzji przez rolnika: - możliwość oceny sytuacji obecnej gospodarstwa, - realne przedstawienie możliwości inwestycyjnych gospodarstwa na podstawie analizy, - możliwość przewidywania zagrożeń dla funkcjonowania gospodarstwa i wprowadzania odpowiednich środków zaradczych. Projektowanie jest możliwe tylko wówczas, gdy znane są dane o gospodarstwie. Najlepszym źródłem danych do projektowania są zapisy rachunkowe. Księgi rachunkowe są obecnie prowadzone obowiązkowo w gospodarstwach rolniczych korzystających z niektórych kredytów preferencyjnych na zasadach określonych w "Zunifikowanym Systemie Rachunkowości Gospodarstw Rolnych". Poza tym, coraz więcej rolników rozlicza podatek VAT i prowadzi ewidencję sprzedaży i zakupów dokonywanych w gospodarstwie, a ponadto prowadzi ewidencję zabiegów w programach komputerowych itp., co znacznie ułatwia ich identyfikację i analizę. W gospodarstwach prowadzących ewidencję w oparciu o dokumenty źródłowe nie powinno być większych problemów w tym zakresie. Poza danymi o gospodarstwie, dla celów projektowania rozwoju gospodarstw niezbędna jest znajomość regionu relacji ekonomicznych w ramach całej gospodarki. Projektowanie rozwoju gospodarstw ma zastosowanie do ustalania możliwie najlepszej organizacji gospodarstwa rolnego. Decyzja o wyborze kierunku rozwoju gospodarstwa, a więc np. w zakresie zmiany prowadzonych działalności produkcyjnych, w zakresie inwestycji, w sposobie finansowania inwestycji itp., należy do rolnika (kierownika gospodarstwa) i jego rodziny. Podejmowanie takich decyzji należy do najważniejszych i najtrudniejszych zadań rolnika. Przy planowaniu rozwoju gospodarstwa chodzi nie tyle o koncentrowanie się na sprawach dotyczących bieżącej produkcji rolniczej, ale o bardziej istotne decyzje perspektywiczne, dotyczące organizacji gospodarstwa i jej zmian ze wszelkimi tego konsekwencjami. Proces podejmowania tak ważnych decyzji nie powinien dokonywać się spontanicznie, lecz na podstawie dokładnych informacji i obliczeń. Wyniki projektowania to niezbędna część informacji koniecznych do podjęcia decyzji w przypadku zmiany kierunku i skali zmian w gospodarstwie. Obliczenia muszą być tak sporządzone, żeby mogły być pomocne rolnikowi przy podejmowaniu decyzji o kierunku i skali rozwoju gospodarstwa. Pomoc przy projektowaniu rozwoju gospodarstwa rolnego, tzn. przy ustalaniu nowej organizacji gospodarstwa, należała i należy do najważniejszych zadań doradcy. EKONOMIKA ROLNICTWA 32 PLANOWANIE ROZWOJU GOSPODARSTWA ROLNEGO Rolnik i jego rodzina podejmują decyzję samodzielnie. To oni podejmują ryzyko i będą odnosili korzyści, ale i oni poniosą konsekwencje, o ile przedsięwzięcie okaże się nieudane i przyniesie straty. Doradca ma tylko pomóc przygotować wyliczenia, czyli stworzyć odpowiednie warunki ułatwiające rolnikowi i jego rodzinie podjęcie decyzji. Pomoc ta jest racjonalna jeżeli spełnione zostaną następujące warunki: a. zebrane dane o gospodarstwie są rzetelne, b. dysponuje się możliwie pełną informacją o planowanym przedsięwzięciu, c. obliczenia są pełne i dokładne, d. obliczenia są zrozumiałe dla rolnika. Rolnik podejmuje decyzje z pomocą doradcy, ale odpowiedzialność za skutki tych decyzji w głównej mierze ponosi rolnik. Doradca oczywiście również ponosi odpowiedzialność, ale jest to odpowiedzialność innego rodzaju, może w przypadku błędnych decyzji stracić autorytet jako doradca, jednak nie ponosi odpowiedzialności za skutki finansowe decyzji, które podjął rolnik, np. decyzji o zmianach w poszczególnych działalnościach produkcyjnych i w organizacji całego gospodarstwa. Doradcy powinni aktywnie uczestniczyć przy realizacji planu rozwoju gospodarstwa rolniczego, a szczególnie sprawdzaniu osiąganych wyników i ich porównywania z planami. Poprzez przygotowywanie, wspólnie z rolnikiem, analiz i alternatywnych obliczeń planistycznych doradca może dać rolnikowi podstawy do podjęcia decyzji i tym samym być pomocnym przy jej podejmowaniu. Ponadto doradca może służyć pomocą (i często musi to czynić) przy czynnościach związanych z przestawianiem produkcji i przy wprowadzaniu nowych działalności produkcyjnych. Etapy projektowania rozwoju gospodarstwa - prace nad projektowaniem rozwoju gospodarstwa składają się z trzech etapów: 1. zebranie danych o gospodarstwie – wizyta w gospodarstwie, 2. analiza sytuacji obecnej gospodarstwa i jej optymalizacja, 3. opracowanie projektu (kilka wariantów) rozwoju gospodarstwa. Szczegółowe omówienie poszczególnych etapów znajdą Państwo w kolejnych numerach biuletynu. 33 EKONOMIKA ROLNICTWA Porównanie wybranych gospodarstw konwencjonalnych i ekologicznych pod względem wyniku ekonomicznego Autor: Joachim Kempka, CDR O/Kraków ROLNICTWO KONWENCJONALNE I EKOLOGICZNE NA ŚWIECIE Rolnicy stoją dzisiaj przed wieloma wyzwaniami, które z jednej strony wynikają z coraz większej konkurencji oraz zapewnienia środków finansowych na rozwój gospodarstwa, z drugiej strony respektowania obowiązującego prawa. Coraz bardziej świadomi konsumenci oczekują od producentów rolnych respektowania coraz wyższych standardów ekonomicznych, etycznych oraz ekologicznych. Różne systemy produkcji rolniczej w odmienny sposób realizują poszczególne rodzaje celów. Jedne systemy produkcji zapewniają skuteczniejszą realizację celów ekonomicznych, inne celów ekologicznych, czy etycznych. Biorąc pod uwagę dwa skrajnie różniące się systemy gospodarowania możemy wyróżnić rolnictwo konwencjonalne i rolnictwo ekologiczne. Rolnictwo konwencjonalne koncentruje się przede wszystkim na skutecznej realizacji celów ekonomicznych. Natomiast rolnictwo ekologiczne, kładzie szczególny nacisk na zachowanie równowagi biologicznej w ekosystemach i zachowanie bioróżnorodności. Rolnictwo ekologiczne nawiązuje do zasad trwałego zrównoważonego rozwoju, który zapewnia zaspokojenie obecnych potrzeb społeczeństwa bez uszczerbku dla możliwości zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń. W poszczególnych systemach rolnictwa mamy do czynienia z odmienną skutecznością realizacji poszczególnych celów. Rolnictwo ekologiczne jako system bardzo restrykcyjny z punktu widzenia ochrony środowiska, co wyraża się m.in. całkowitym zakazem stosowania środków produkcji pochodzenia przemysłowego (nawozy sztuczne, środki chemicznej ochrony roślin), jest z punktu widzenia produktywności czynników produkcji systemem mniej wydajnym niż rolnictwo konwencjonalne. Z kolei rolnictwo konwencjonalne, korzystające ze środków produkcji pochodzenia przemysłowego, stanowi określone obciążenie dla środowiska naturalnego i tym samym jest mniej skuteczne pod względem osiąganych celów ekologicznych. Należy jednak zauważyć, że zarówno w rolnictwie ekologicznym, jak i rolnictwie konwencjonalnym możliwości produkcyjne (dobra prywatne) nie są jeszcze w pełni wykorzystane. Podobnie w obu systemach istnieją możliwości lepszej realizacji celów ekologicznych. Jednak możliwy wzrost efektywności ekonomicznej w rolnictwie ekologicznym jest i będzie ograniczany przez rygorystycznie ustalone wytyczne dla certyfikowanych upraw i chowu zwierząt, a w szczególności całkowity zakaz stosowania w rolnictwie nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin. Może to przeszkadzać w osiąganiu poprawy efektywności gospodarowania, a w konsekwencji ograniczenia możliwości realizowania celów ekologicznych w rolnictwie w dłuższej perspektywie. Ponieważ rolnictwo ekologiczne zakłada zachowanie zamkniętego obiegu składników pokarmowych, wykluczając możliwość ich uzupełniania z konwencjonalnych źródeł zewnętrznych. Wiele krajów sprzyja rozwojowi ekologicznych metod produkcji rolniczej, wprowadzając wspomagające ten proces wytwórczy uregulowania prawne, a także określone instrumenty finansowe. W rezultacie z roku na rok rośnie zarówno liczba gospodarstw ekologicznych, jak i powierzchnia użytków rolnych zagospodarowana metodami ekologicznymi. Rolnictwo ekologiczne jest zjawiskiem o wymiarze światowym i dotyczy, choć w różnym stopniu, rolnictwa na wszystkich kontynentach. EKONOMIKA ROLNICTWA 34 Porównanie wybranych gospodarstw konwencjonalnych i ekologicznych pod względem wyniku ekonomicznego Powierzchnia użytków rolnych pod uprawami ekologicznymi na świecie w 2007 roku wynosiła 30,5 mln ha. Oznacza to, że w porównaniu z 2000 r. nastąpił na świecie 2-krotny wzrost powierzchni zagospodarowanej metodami ekologicznymi. Szczególnie wysoką dynamikę odnotowano na kontynentach o niewielkim znaczeniu pod względem upraw ekologicznych – Afryka, Azja. W 2007 roku największy udział powierzchni użytków ekologicznych w ogólnej powierzchni użytków rolnych występował w Australii, Europie oraz Ameryce Południowej, a najmniejszy w Afryce. Zarówno w Australii, jak i w Ameryce Południowej dominującą część gruntów w uprawie ekologicznej stanowią ekstensywnie zagospodarowane pastwiska i trwałe użytki zielone. Tym samym kontynenty te nie odgrywają poważniejszej roli w światowym rynku żywności ekologicznej. Pod względem wartości produkcji ekologicznej na świecie na czołowych miejscach znajduje się Europa oraz Ameryka Północna. Wśród krajów europejskich obserwuje się zróżnicowane tendencje rozwojowe w rolnictwie ekologicznym. W Wielkiej Brytanii i Austrii od kilku lat można mówić o regresie, podczas gdy w Niemczech, czy Hiszpanii o pozytywnej dynamice rozwoju ekologicznego sposobu produkcji rolniczej. Na uwagę zasługuje odnotowany ostatnio wzrost powierzchni upraw ekologicznych w krajach Europy Środkowowschodniej. Mimo iż w Polsce dynamika jest najwyższa spośród prezentowanych krajów, to jednak odsetek użytków rolnych zagospodarowanych metodami ekologicznymi jest u nas niższy (ok. 1%) niż w Czechach (6%) czy na Węgrzech (2,1%). Polska, pomimo tego, że znajduje się w grupie krajów europejskich o niskim udziale upraw ekologicznych w ogólnej powierzchni użytków rolnych, w ostatnich latach notuje dużą dynamikę jej wzrost. Jest to związane głównie z ustanowieniem wraz z wejściem Polski do UE znaczących dopłat do powierzchni pod uprawami ekologicznymi. Dla części z nowo rejestrowanych gospodarstw ekologicznych jest to główna przesłanka podejmowania tego rodzaju produkcji. Rolnictwo konwencjonalne, wykorzystując środki produkcji pochodzenia przemysłowego, w tym nawozy sztuczne i chemiczne środki ochrony roślin oraz pasze przemysłowe, zapewnia wyższe wydajności roślin i zwierząt oraz wyższą wydajność produkcji niż rolnictwo ekologiczne. Porównując rolnictwo konwencjonalne i ekologiczne w ujęciu przestrzennym, należy przeprowadzić porównania ekonomiki gospodarstw ekologicznych i konwencjonalnych w Polsce. Wskazano na atuty i słabości rolnictwa ekologicznego w konfrontacji z rolnictwem konwencjonalnym oraz oceniono szanse i ograniczenia rozwoju ekologicznych metod produkcji. PORÓWNANIE ROLNICTWA KONWENCJONALNEGO I EKOLOGICZNEGO Rolnictwo ekologiczne jest systemem gospodarowania opartym na przestrzeganiu zasad płodozmianu, pokryciu gleby roślinami w całym okresie wegetacji, stosowaniu głównie nawozów naturalnych i organicznych z jednoczesnym ograniczeniem nawozów mineralnych oraz środków ochrony roślin, podjęciu działań mających na celu ochronę roślin, przestrzeganiu norm powierzchni oraz czystości pomieszczeń inwentarskich, wraz z określeniem dopuszczalnej obsady zwierząt na powierzchni użytków rolnych. Znacznie wyższym areałem UR dysponowały gospodarstwa w okresie przestawiania na produkcję ekologiczną (wyższy o 34% w porównaniu z ekologicznymi oraz konwencjonalnymi). Gospodarstwa nie były zróżnicowane pod względem zasobów pracy własnej. Wskaźnik bonitacji gleby wskazywał na niską jakość gleb w grupie gospodarstw ekologicznych, będących w trakcie przestawiania oraz konwencjonalnych. EKONOMIKA ROLNICTWA 35 Porównanie wybranych gospodarstw konwencjonalnych i ekologicznych pod względem wyniku ekonomicznego Nakłady pracy ogółem w gospodarstwach ekologicznych były nieznacznie wyższe (o 2%) w porównaniu z konwencjonalnymi. Gospodarstwa będące w trakcie przestawiania cechowały się niższymi nakładami pracy o 10% w porównaniu z ekologicznymi. Struktura wykształcenia rolników była odmienna w grupie gospodarstw ekologicznych oraz konwencjonalnych. Gospodarstwa ekologiczne cechowały się niższym udziałem osób z wykształceniem podstawowym oraz zasadniczym, natomiast wyższym odsetkiem osób z wykształceniem średnim oraz wyższym (o 4%) w porównaniu z gospodarstwami konwencjonalnymi. Blisko 2/3 gospodarstw w okresie przestawiania była zarządzana przez osoby z wykształceniem rolniczym. Gospodarstwa ekologiczne w porównaniu z konwencjonalnymi ponosiły mniejsze wydatki na środki ochrony roślin (ponad 6,5-krotnie) oraz na nawozy mineralne (blisko 6-krotnie). Najwyższe różnice wystąpiły w przypadku nawozów potasowych (ponad 14-krotnie), najniższe natomiast przy fosforowych (ponad 3-krotnie). Porównując gospodarstwa ekologiczne na tle całej zbiorowości FADN, widoczna jest znaczna różnica w wartość stosowanych środków do produkcji (ponad 7-krotnie niższe zużycie nawozów mineralnych oraz 10-krotnie środków ochrony roślin). By móc ocenić zrównoważenie gospodarstw, posłużono się kilkoma kryteriami środowiskowoprodukcyjnymi. Gospodarstwa ekologiczne wyróżniły się największym udziałem gospodarstw spełniających kryteria zrównoważenia (tab. 1), tj.: udział zbóż, udział ozimin, obsada zwierząt na GPP. Najwięcej gospodarstw ekologicznych spełnia jednocześnie kilka kryteriów zrównoważenia. Najmniej gospodarstw zrównoważonych wystąpiło w grupie gospodarstw konwencjonalnych. Kryterium zrównoważenia dotyczące liczby gatunków oraz obsady zwierząt na UR spełniło ponad 92% gospodarstw w badanych grupach. Przynajmniej 1 wymóg zrównoważenia spełniało blisko 2/3 gospodarstw rolnych (w grupie gospodarstw ekologicznych 71%, w okresie przestawiania 68%, konwencjonalnych 57%), natomiast 4 wymogi jednocześnie – w grupie gospodarstw ekologicznych 28%, w okresie przestawiania 24%, ogółem w całej zbiorowości FADN 15%, konwencjonalnych 9%. Gospodarstwa ekologiczne cechowały się niższą siłą ekonomiczną w porównaniu z gospodarstwami konwencjonalnymi (niższa o 30%). Opierając się na klasyfikacji gospodarstw rolnych UE, gospodarstwa ekologiczne zaliczały się do małych, konwencjonalne oraz w okresie przestawiania do średnio małych, natomiast cała zbiorowość FADN do średnio dużych. Analizowane gospodarstwa kwalifikowały się również do grupy żywotnych. Najniższe wyniki ekonomiczne uzyskały gospodarstwa ekologiczne. Ich wartość przychodów w gospodarstwie był niższy o 19% w porównaniu z konwencjonalnymi. Znacznie korzystniejsze wyniki osiągnęła najliczniejsza grupa gospodarstw, cechująca się wyższym potencjałem produkcyjnym w porównaniu z gospodarstwami ekologicznymi (PT oraz DO był wyższy 2-krotnie). Gospodarstwa ekologiczne cechowały się niższym poziomem DR/1 ha UR o 20% w porównaniu z konwencjonalnymi. Najniższym poziomem wymienionego wskaźnika, cechowały się gospodarstwa w okresie przestawiania (niższy o 37% w porównaniu do ekologicznych). Najniższym poziomem DR/1 członka rodziny cechowały się gospodarstwa ekologiczne (niższy o 14% w porównaniu z konwencjonalnymi). Również gospodarstwa ekologiczne wyróżniły się najniższą wielkością wskaźnika obrazującego relację DR i JPZ w gospodarstwie (niższy o 3% w odniesieniu do gospodarstw konwencjonalnych oraz niższy o 54% w porównaniu). 36 EKONOMIKA ROLNICTWA Porównanie wybranych gospodarstw konwencjonalnych i ekologicznych pod względem wyniku ekonomicznego EKONOMIKA GOSPODARSTW EKOLOGICZNYCH I KONWENCJONALNYCH Rolnicy prowadzący gospodarstwa ekologiczne lub chcący przekształcić gospodarstwo konwencjonalne na ekologiczne powinni mieć świadomość wzrostu kosztów agrotechniki w gospodarstwie przy mniejszym plonie. Przedstawiono kalkulacje obejmują upraw ekologicznych pszenicy ozimej i ziemniaka jadalnego. Ich agrotechnika, podobnie jak innych gatunków odbiega od klasycznych metod prowadzenia plantacji towarowych i ma znaczący wpływ na koszty i wielkość dochodu. W uprawach ekologicznych nie stosowano pestycydów i nawozów mineralny. W uprawie ziemniaka stosowano do walki ze stonką bakteryjny preparat Novodor S.C. Produkcja ekologicznej żywności wymagała prowadzenia pełnego zestawu uprawek doprawiających glebę. Chcąc określić całkowity poziom kosztów należy doliczyć koszt pracy najemnej, szczególnie przy pielęgnacji roślin. Analizując przychody i koszty, największe przychody dla upraw ekologicznych, największy wpływ na osiągnięcie dochodu mają unijne dopłaty do produkcji. W porównaniu z kosztami z upraw konwencjonalnymi, uprawy ekologiczne wymagają większych nakładów finansowych na prowadzoną produkcję ze względu, że ochronę chemiczną należy zastąpić mechaniczną czy ręczną. Sprzedawane towary z gospodarstw ekologicznych są w wyższej cenie ze względu na wyższą jakość zdrowotną produktów. Należy zauważyć, że w dochodzie brutto w gospodarstwie znaczny udział mają dopłaty bezpośrednie i środowiskowe (zboża 69%). Lp . 1 2 3 Wyszczególnienie Plon Dopłaty bezpośrednie (JPO 562,09 + UPO 327,28) Dopłata rolnośrodowiskowa 4 Razem przychody 5 Materiał siewny 6 Nawożenie NPK 7 Nawożenie organiczne 8 9 Koszt zbioru Praca najemna 10 Inne koszty: sznurek, opakowania itd. 11 Wartość produkcji ziemniaków Plon (dt) x cena (zł) Wartość produkcji pszenicy 120 dt x 80 zł 9 600 zł 30 dt x 68 zł 2040zł 1 x 562 zł 562 zł 1 x 889 zł 889 zł 1 x 790 zł 790 zł 1 x 790 zł 790 zł - 10 952 zł - 3719 zł 25 dt x 100 zł 2500 zł 2,5 dt x 80 zł 200 zł 0 0 0 0 30 t x 50 zł 1500 zł 15 t x 50 zł 750 zł 1 godz. x 290 zł 290 zł Ilość x cena (zł) 7 godz. x 130 zł 40 godz. x 10 zł 910 zł 400 zł 3 godz. x10 zł 30 zł 1 x 450 zł 450 zł 1 x 35 zł 35 zł Razem koszty - 5760 zł - 1305 zł 12 Dochód brutto bez dopłat - 3840 zł - 735 zł 13 Dochód brutto z dopłatami - 5192 zł - 2414 zł 14 Udział dopłat w dochodzie - 26% - 69% LITERATURA: Runowski Henryk 2009: Rolnictwo ekologiczne – rozwój czy regres? Wyd. SGGW, Warszawa. TOP AGRAR POLSKA nr 1/2011. 37 prawo Najnowsze Ustawy i Rozporządzenia związane z rolnictwem i obszarami wiejskimi Pozycja Treść 555 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 6 maja 2013 r. w sprawie określenia wartości standardowej na 2013 r. Dz. U. z 2013 Nr 555 554 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 maja 2013 r. w sprawie szkoleń w zakresie środków ochrony roślin. Dz. U. z 2013 Nr 554 534 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 kwietnia 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ramowego statutu wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego . Dz. U. z 2013 Nr 534 533 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 kwietnia 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków wynagradzania za pracę i przyznawania innych świadczeń związanych z pracą pracownikom jednostek doradztwa rolniczego . Dz. U. z 2013 Nr 533 521 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 22 kwietnia 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy oraz wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 . Dz. U. z 2013 Nr 521 513 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 kwietnia 2013 r. w sprawie rodzaju opakowań materiału siewnego roślin rolniczych i warzywnych, sposobu ich zabezpieczania oraz szczegółowego sposobu etykietowania i plombowania. Dz. U. z 2013 Nr 513 38 prawo Najnowsze Ustawy i Rozporządzenia związane z rolnictwem i obszarami wiejskimi Pozycja Treść 506 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 22 kwietnia 2013 r. w sprawie jednostek odpowiedzialnych za genetyczne zasoby roślin . Dz. U. z 2013 Nr 506 505 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 kwietnia 2013 r. w sprawie wymagań integrowanej ochrony roślin . Dz. U. z 2013 Nr 505 504 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 kwietnia 2013 r. w sprawie rozwiązań technicznych, jakie powinny być zastosowane podczas wykonywania zabiegów z zastosowaniem środków ochrony roślin przy użyciu sprzętu agrolotniczego. Dz. U. z 2013 Nr 504 503 Ustawa z dnia 8 marca 2013 r. o zmianie ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Dz. U. z 2013 Nr 503 501 Obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 25 lutego 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Odnowa i rozwój wsi” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013. Dz. U. z 2013 Nr 501 488 Obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 lutego 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowego sposobu przeprowadzania przez instytucję zarządzającą kontroli w odniesieniu do instytucji pośredniczących oraz operacji realizowanych w ramach programu operacyjnego „Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzeżnych obszarów rybackich 2007–2013” . Dz. U. z 2013 Nr 488 39 prawo Najnowsze Ustawy i Rozporządzenia związane z rolnictwem i obszarami wiejskimi Pozycja Treść 477 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 28 marca 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie wykazu przejść granicznych, na których może być dokonywana kontrola graniczna pasz i pasz leczniczych. Dz. U. z 2013 Nr 477 474 Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 26 marca 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o jednostkach doradztwa rolniczego. Dz. U. z 2013 Nr 474 472 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 25 marca 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie. Dz. U. z 2013 Nr 472 457 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 27 marca 2013 r. w sprawie terminów składania oraz wzoru wniosku o wydanie zgody na wprowadzenie do obrotu mieszanki dla ochrony środowiska . Dz. U. z 2013 Nr 457 452 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 kwietnia 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie integrowanej produkcji Dz. U. z 2013 Nr 452 443 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 marca 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie znakowania środków spożywczych . Dz. U. z 2013 Nr 443 434 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 marca 2013 r. w sprawie wymagań, jakie powinien spełniać projekt technologiczny zakładu, w którym ma być prowadzona działalność w zakresie produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego. Dz. U. z 2013 Nr 434 40 prawo Najnowsze Ustawy i Rozporządzenia związane z rolnictwem i obszarami wiejskimi Pozycja Treść 430 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 marca 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i trybu zmian programu operacyjnego wprowadzanych w trakcie jego realizacji . Dz. U. z 2013 Nr 430 424 Obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 19 lutego 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie warunków i wysokości wynagrodzenia za wykonywanie czynności przez lekarzy weterynarii i inne osoby wyznaczone przez powiatowego lekarza weterynarii . Dz. U. z 2013 Nr 424 416 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 7 marca 2013 r. w sprawie badania sprawności technicznej opryskiwaczy . Dz. U. z 2013 Nr 416 415 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 5 marca 2013 r. w sprawie wymagań technicznych dla opryskiwaczy. Dz. U. z 2013 Nr 415 414 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 15 marca 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie znakowania środków spożywczych. Dz. U. z 2013 Nr 414
