Nowe stanowiska naziemków białawego Albatrellus ovinus

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 96–102, 2008.
MARCIN S. WILGA
Katedra Pojazdów i Maszyn Roboczych Politechniki Gdańskiej
80-952 Gdańsk, ul. Narutowicza 11/12
e-mail: [email protected]
Nowe stanowiska naziemków
białawego Albatrellus ovinus, zielonawego A. cristatus
i ceglastego A. confluens (macromycetes)
w Lasach Oliwskich (Trójmiejski Park Krajobrazowy)
Naziemki, czyli bielaczki (Albatrellus, syn. Scutiger) należą do klasy podstawczaków (Basidiomycetes) i do rodziny żagwiowatych (Polyporaceae) (Gumińska, Wojewoda 1985,
Wojewoda 2003); rzadziej włącza się je do rodziny porzycowatych Poriaceae (Svrček, Vančura 1993). Są to grzyby naziemne, niekiedy przyczepione do drewna bądź korzeni znajdujących
się w glebie, lub wyjątkowo nadrzewne wywołujące w drewnie
białą zgniliznę. Tworzą jednoroczny, kapeluszowaty owocnik
z trzonem, wyrastający pojedynczo lub w wiązkach. Zarodniki
są krótko elipsoidalne do prawie kulistych, wyjątkowo prawie
wrzecionowate, o ścianach cienkich lub nieco zgrubiałych, gładkich, amyloidalnych lub nieamyloidalnych (Domański 1974).
Rodzaj naziemek jest reprezentowany w Polsce przez 5 gatunków. W Lasach Oliwskich dotychczas stwierdzono 3 gatunki
z tego rodzaju: naziemka białawego, zielonawego i ceglastego.
Naziemek białawy Albatrellus ovinus (Schaeff.) Kotl. &
Pouzar (zwany także bielaczkiem owczym) należy w Polsce do
grzybów rzadkich. Został wpisany na krajową czerwoną listę gatunków zagrożonych wyginięciem i umieszczony w kategorii „wymierające” – E (Wojewoda, Ławrynowicz 2006).
Występuje w lasach szpilkowych oraz mieszanych z udziałem
świerka pospolitego Picea abies, prawdopodobnie jest symbion96
Nowe stanowiska naziemków
tem drzew iglastych zwłaszcza jodeł Abies (Domański i in.
1967, Wojewoda 2003). Owocniki, wyrastające zwykle w skupieniach, są często ze sobą zrośnięte nasadami. Bujakiewicz
(2003) wymienia go jako relikt puszczański. W Lasach Oliwskich
gatunek został stwierdzony w Dolinie Zielonej, gdzie wyrasta
pod dojrzałymi okazami sosny pospolitej Pinus sylvestris, będącej domieszką na siedlisku kwaśnej buczyny niżowej Luzulo pilosae-Fagetum (Wilga 2004a) (leg. M. Wilga, KRA – sine num.).
W Trójmiejskim Parku Krajobrazowym znane jest stanowisko
tego gatunku także w rejonie Bieszkowic (pow. wejherowski,
oddz. 250 leśnictwa Piekiełko, obręb Gniewowo, nadl. Gdańsk);
naziemek białawy wyrósł tam w bliskości rzadkiej bokówki białej Pleurocybella porrigens [V] (por. Wilga 2005b). Wystąpiono
z propozycją ochrony siedliska, na którym rosną wymienione
grzyby.
Nowe stanowisko zostało stwierdzone we wrześniu 2006 r.
w oddziale 122 leśnictwa Matemblewo, należącym do obrębu
Oliwa i nadleśnictwa Gdańsk (kwadrat DA80 w siatce ATPOL).
Kilkanaście owocników wyrosło na zboczu skarpy przy leśnym
dukcie, pod dojrzałymi świerkami (gatunek dominujący); domieszkę w drzewostanie stanowią sosna pospolita oraz buk
zwyczajny Fagus sylvatica. Gleba pokryta jest tu opadłym igliwiem, a niezwykle ubogie runo składa się głównie z mchów,
m.in. bielistki sinej Leucobryum glaucum (pod ochroną częściową; Rozporządzenie 2004). Wśród innych gatunków grzybów
wielkoowocnikowych można wymienić monetnicę plamistą
Rhodocollybia maculata, krowiaka aksamitnego Paxillus atrotomentosus, lisówkę pomarańczową Hygrophoropsis aurantiaca, pięknoroga największego Calocera viscosa, wodnichę oliwkowobiałą Hygrophorus olivaceoalbus, muchomora jadowitego
Amanita virosa [V]; w pobliżu miejsca występowania omawianego gatunku wcześniej stwierdzono maczużnika nasięźrzałowego Cordyceps ophioglossoides oraz pępówkę pofałdowaną
Omphalina umbellifera, zaliczaną do porostów (Wilga 2004b);
oba taksony umieszczono w kategorii „rzadki” [R] na polskiej
czerwonej liście (Wojewoda, Ławrynowicz 2006).
Naziemek zielonawy Albatrellus cristatus (Schaeff.) Kotl.
& Pouzar (syn. bielaczek grzebieniasty) na obszarze Lasów
Oliwskich został stwierdzony na kilku stanowiskach. Pierwsze
97
M.S. Wilga
odnotowano w Dębim Żlebie, stanowiącym odnogę doliny
Samborowo (Wilga 2000), kolejne w dolinie potoku Strzyża oraz
w nowo utworzonym rezerwacie przyrody „Wąwóz Huzarów” w
rejonie Doliny Kociego Rowu (Wilga 2005a). Gatunek wyrasta
w drzewostanach liściastych oraz mieszanych z udziałem sosny
pospolitej oraz świerka, często pod dojrzałymi bukami i dębami Quercus robur (por. Wojewoda 2003). W Lasach Oliwskich
omawiany gatunek preferuje pobocza dróg oraz mszyste skarpy;
występuje także w litych buczynach – Luzulo pilosae-Fagetum
i Galio odorati-Fagetum, oraz zdegradowanych tutejszych grądach Stellario holosteae-Carpinetum betuli. Naziemek zielonawy
został umieszczony w kategorii „wymierające” [E] na polskiej
czerwonej liście makrogrzybów (Wojewoda, Ławrynowicz
2006).
Nowe stanowisko naziemka zielonawego stwierdzono 10.IX
2006 r. w Dolinie Zielonej, w oddziale 118 leśnictwa Renuszewo,
obręb Oliwa, nadleśnictwo Gdańsk (kwadrat ATPOL DA80).
Skupienie kilkunastu zrośniętych ze sobą owocników wyrosło
na poboczu duktu wiodącego dnem doliny (ryc. 1). Dominuje
tu uboga postać żyznej buczyny niżowej, w której nasadzono
świerk pospolity, przechodzącej dalej w grąd gwiazdnicowy
i następnie w niewielki powierzchniowo łęg olszowy w odmianie
źródliskowej. W skąpym runie rośnie kilkanaście pospolitych
roślin naczyniowych, takich jak: gajowiec żółty Galeobdolon
luteum, fiołek Rivina Viola riviniana i szczawik zajęczy Oxalis
acetosella. Kilka lat temu rósł tu czerniec gronkowy Actaea spicata, który zanikł wskutek zmian w środowisku (zabiegi gospodarcze – zrywka drewna); jest on wymieniany na liście ginących i zagrożonych roślin naczyniowych Pomorza Gdańskiego
i zaliczony do kategorii LC – najmniejszej troski (Markowski,
Buliński 2004). Przy samym dnie doliny rośnie kilka okazałych grabów Carpinus betulus – pod jednym z nich od dekady owocnikuje rzadka w kraju żagiew wielogłowa (ż. okółkowa)
Polyporus umbellatus (Wilga 2004a) – kategoria „narażone’ [V]
na polskiej czerwonej liście macromycetes. W wymienionym
łęgu stwierdzono m.in. górski gatunek, jakim jest tojeść gajowa
Lysimachia nemorum.
Naziemek ceglasty Albatrellus confluens (Alb. & Schwein.)
Kotl. & Pouzar (syn. bielaczek pozrastany) był podawany
98
Nowe stanowiska naziemków
Ryc. 1. Naziemek zielonawy w Dolinie Zielonej w Lasach Oliwskich (10.
IX 2006 r., fot. M.S. Wilga).
Fig. 1. Albatrellus cristatus in the Dolina Zielona valley (10 September
2006, photo by M.S. Wilga).
z rejonu Gdańska-Oliwy wcześniej przez Wojewodę (2003).
Prawdopodobnie nowe stanowisko znaleziono 7.IX 2006 r. w
Dębim Żlebie (odnoga doliny Samborowo), w oddziale 121 leśnictwa Matemblewo, obr. Oliwa, nadleśnictwo Gdańsk (kwadrat ATPOL DA80). Owocniki wyrosły gromadnie w kwaśnej
dąbrowie Fago-Quercetum petraeae z domieszką sosny pospolitej. Runo jest tu różnorodne gatunkowo. Występują m.in. taksony chronione: naparstnica wielkokwiatowa Digitalis grandiflora [NT – gatunek bliski zagrożenia na Pomorzu Gdańskim;
Markowski, Buliński 2004], przylaszczka pospolita Hepatica
nobilis, gnieźnik leśny Neottia nidus-avis [NT – bliski zagrożenia
na Pomorzu Gdańskim] oraz kilka okazów wawrzynka wilczełyko Daphne mezereum [LC – najmniejszej troski na Pomorzu
Gdańskim], dawniej także podkolan biały Platanthera bifolia
[VU – narażony na Pomorzu Gdańskim], objęte ochroną częściową: turówka leśna Hierochloë australis [VU na Pomorzu
99
M.S. Wilga
Gdańskim] oraz konwalia majowa Convallaria majalis. Z pospolitszych roślin można wymienić traganka szerokolistnego
Astragallus glycyphyllos, wykę leśną Vicia sylvatica, konwalijkę dwulistną Maianthemum bifolium oraz dzwonka brzoskwiniolistnego Campanula persicifolia. Tutejsza mikobiota jest
niezwykle bogata; stwierdzono m.in. chronionego siedzunia
sosnowego Sparassis crispa (Rozporządzenie 2004b), borowiki – szlachetnego Boletus edulis, usiatkowanego B. reticulatus,
sosnowego B. pinophilus, ponurego B. luridus oraz żółtoporego
B. calopus [R]; ostatni gatunek jest częstszy w górach. Rosną
tu także gałęziaki – groniasty Ramaria botrytis [E] i żółty R. flava [R], pieprznik jadalny Cantharellus cibarius oraz pieprznik
wyblakły C. pallens, gołąbek złotawy Russula aurea, gąska tygrysia Tricholoma pardinum. W 1996 r. stwierdzono chronionego gwiazdosza rudawego Geastrum rufescens [E] (Wilga 2000,
por. Wojewoda, Ławrynowicz 2006); w następnych latach
nie zauważono jego owocników. Stwierdzono tu także naziemka
zielonawego Albatrellus cristatus (por. Wilga 2000). W warstwie
runa obficie występuje chroniony porost – pawężnica łuseczkowata Peltigera praetextata. Przez kilka lat w miejscach wypalania gałęzi pojawiał się wątrobowiec porostnica wielokształtna
Marchantia polymorpha.
Pomimo dużej odmienności w budowie owocników wymienionych naziemków w stosunku do powszechnie zbieranych
jadalnych gatunków macromycetes, są one bardzo często niszczone przez zbieraczy grzybów. Jest to następstwo niskiej kultury i braku poszanowania środowiska lasu oraz niedostatecznej
znajomości gatunków grzybów rosnących w Lasach Oliwskich.
Umieszczenie wymienionych w opracowaniu przedstawicieli
rodzaju Albatrellus na czerwonej liście grzybów wielkoowocnikowych w kategorii „wymierające” [E] jest następstwem ich
wyraźnego, dynamicznego ustępowania z leśnych środowisk
na terenie Polski w wyniku nasilającej się antropopresji (por.
Wojewoda, Ławrynowicz 2006).
Owocniki opisanych naziemków z nowych stanowisk w
Lasach Oliwskich zostały przesłane w formie eksykatów do zbiorów Instytutu Botaniki im. W. Szafera w Krakowie (KRAM-F).
100
Nowe stanowiska naziemków
SUMMARY
Wilga M.S. New sites of Albatrellus ovinus, A. cristatus and A. confluens
(macromycetes) in the Lasy Oliwskie Forest (the Trójmiejski Park
Krajobrazowy area of protected lanscape, N Poland).
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 96–102, 2008.
The new sites of three rare Albatrellus species were found in Gdańsk
Forest District in September 2006. A. ovinus (Schaeff.) Kotl. & Pouzar
was recorded in a spruce stand with pine and beech in the forest
division 122 of Matemblewo Forest Range, while A. cristatus (Schaeff.)
Kotl. & Pouzar in Galio odorati-Fagetum plant association in the Dolina
Zielona valley in 118 forest division of Renuszewo Forest Range, and A.
confluens (Alb. & Schwein.) Kotl. & Pouzar in Fago-Quercetum petraeae
in the Dębi Żleb in 121 forest division of Matemblewo Forest Range. All
these species are included into the Polish Red List of macrofungi as
near extinct species. The apparent decline in their distribution is due
to anthropogenic alteration of forests in Poland.
PIŚMIENNICTWO
Bujakiewicz A. 2003. Puszcza Białowieska ostoją rzadkich
i zagrożonych grzybów wielkoowocnikowych. Parki nar. Rez. przyr.
22: 323–346.
Domański S., Orłoś H., Skirgiełło A. 1967. Grzyby (Mycota).
Podstawczaki (Basidiomycetes), Bezblaszkowe (Aphyllophorales),
Żagwiowate II (Polyporaceae Pileatae), Szczeciniakowate II
(Mucronoporaceae Pileatae), Lakownicowate (Ganodermataceae),
Bondarcewowate (Bondarzewiaceae), Boletkowate (Boletopsidaceae),
Ozorkowate (Fistulinaceae). Inst. Botaniki PAN, Warszawa.
Domański S. 1974. Mała flora grzybów. Basidiomycetes (Podstawczaki),
Aphyllophorales
(Bezblaszkowe).
Cz.
1.
Bondarzewiaceae
(Bondercewowate), Fistulinaceae (Ozorkowate), Ganodermataceae
(Lakownicowate), Polyporaceae (Żagwiowate). PWN, Warszawa.
101
M.S. Wilga
Gumińska B., Wojewoda W. 1985. Grzyby i ich oznaczanie. Wyd. III,
PWRiL, Warszawa.
Markowski R., Buliński M. 2004. Ginące i zagrożone rośliny
naczyniowe Pomorza Gdańskiego. Acta Bot. Cassub., Monogr. 1:
1–75.
Rozporządzenie 2004a. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia
9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin
objętych ochroną. Dziennik Ustaw nr 168 (2004), poz. 1764.
Rozporządzenie 2004b. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia
9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów
objętych ochroną. Dziennik Ustaw Nr 168 (2004), poz. 1765.
Svrček M., Vančura B. 1993. Atlas grzybów. Polska Oficyna
Wydawnicza „BGW”, Warszawa.
Wilga M.S. 2000. Makrogrzyby (Macromycetes) doliny Samborowo
w Lasach Oliwskich (Trójmiejski Park Krajobrazowy). Acta Bot.
Cassub. 1: 113–118.
Wilga M.S. 2004a. Grzyby wielkoowocnikowe (macromycetes) Doliny
Zielonej (Lasy Oliwskie). Przegl. Przyr. 15, 3–4: 3–18.
Wilga M.S. 2004b. Maczużnik nasięźrzałowy Cordyceps ophioglossoides
(Ehrenb.: Fr.) Link w okolicy Gdańska (województwo pomorskie).
Chrońmy Przyr. Ojcz. 60, 5: 98–101.
Wilga M.S. 2005a. Wstępny wykaz gatunków macromycetes na
obszarze rezerwatu przyrody „Wąwóz Huzarów” w Trójmiejskim
Parku Krajobrazowym. Acta Bot. Cassub. 5: 183–186.
Wilga M.S. 2005b. Stanowisko Pleurocybella porrigens (Pers.: Fr.)
Singer (macromycetes) w Trójmiejskim Parku Krajobrazowym
(województwo pomorskie). Acta Bot. Cassub. 5: 179–182.
Wojewoda W. 2003. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów
podstawkowych Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków.
Wojewoda W., Ławrynowicz M. 2006. Czerwona lista grzybów
wielkoowocnikowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda
W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst.
Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków: 51–70.
102