Biofuel Cities- PL

Nr. 4 Kwiecień 2008
kwartalnik
Od Redakcji
JOHN NEEFT,
SENTERNOVEM
Temat numeru
Spis treści
Biopaliwa i rozwój zrównowaŜony
[email protected] W ostatnich tygodniach i miesiącach uwaga me-
Drodzy czytelnicy,
Komisja Europejska w proponowanej najnowszej dyrektywie zapowiedziała chęć
ustalenia minimalnych wymagań dotyczących
wartości
kryteriów
dla
„zrównowaŜonych”* biopaliw. Niektóre
państwa europejskie juŜ wprowadzają monitorowanie „zrównowaŜonych”* biopaliw,
inne chcą Ŝeby wymagane udziały biopaliw
nie były zwiększane dopóki nie będzie
moŜna zapewnić „zrównowaŜenia” produktu końcowego. Najnowsze publikacje (np.
Sciencexpress oraz tajny ale znany raport
Joint Research Centre (JRC) Komisji Europejskiej) podkreślają, Ŝe zalety biopaliw
mogą być mniejsze niŜ poprzednio sądzono i zainteresowanie mediów jest większe
niŜ dotychczas. Reasumując naleŜy stwierdzić, Ŝe „zrównowaŜenie” biopaliw jest
obecnie GORĄCYM tematem.
Dlatego jesteśmy szczęśliwi, Ŝe w czwartym numerze Kwartalnika Biofuel Cities
moŜemy przedstawić kluczowe zagadnienia „zrównowaŜenia” biopaliw. Przygotowując ten numer przeprowadziliśmy wywiady z dwoma specjalistami w tej dziedzinie:
Dr. Jacqueline Cramer obecnie holenderski Minister Środowiska, poprzednio była
odpowiedzialna za opracowanie „kryteriów
Cramer”, które są znane i stosowane na
całym świecie.
Dr. André Faaij jest ekspertem w zakresie
„zrównowaŜonej” produkcji biomasy i biopaliw oraz zagadnień dotyczących ich potencjału i handlu nimi.
Ten kwartalnik od pierwszej do ostatniej
strony jest pełen ciekawych artykułów wywiadów i wiadomości Tak więc nie będę
dłuŜej zajmował czasu wstępem, zakończę
w tym miejscu a wy przekonajcie się sami
czytając dalej!
dialna oraz publiczna debata skoncentrowały się
na potencjalnych zagroŜeniach związanych z produkcją biopaliw (na duŜą skalę). Opinie są zróŜnicowane a dyskusja jest najczęściej oparta nie
tylko na faktach, ale równieŜ na emocjach . Nawet w środowisku naukowym zdania są podzielone. NiezaleŜnie od tych wątpliwości, politycy starają się uzgodnić kryteria „zrównowaŜonego rozwoju” oraz wprowadzać je na poziomie europejskim i krajowym. Celem tego artykułu jest odpowiedzenie na kilka podstawowych pytań dotyczących biopaliw i rozwoju zrównowaŜonego.
Pierwsza obawa związana ze wzrostem zapotrzebowania na surowiec do produkcji biopaliw dotyczy dostępnej ziemi rolnej. Zwiększone zapotrzebowanie na surowiec moŜe pośrednio lub bezpośrednio, prowadzić do przekształcenia lasów lub
innych ekosystemów na tereny plantacyjne i ziemię uprawną. Takie zmiany uŜytkowania gleby
często powodują tak duŜe uwolnienie węgla z
gleby i uprawy, Ŝe oszczędności CO2 wynikające
ze stosowania biopaliw są negatywne. Co więcej
zmiany uŜytkowania ziemi mogą prowadzić do
straty waŜnych siedlisk fauny i flory, oraz wyginięcia rzadkich gatunków. Dodatkowo uprawa
biomasy moŜe prowadzić do degradacji gleby i
systemów wodnych.
Inną waŜną obawą jest konkurencja pomiędzy
biopaliwami i Ŝywnością. Zwiększone zapotrzebowanie na produkty rolne prowadzi do wzrostu
cen Ŝywności. Biopaliwa przyczyniają się do tego.
Innymi waŜnymi czynnikami wpływającymi na
wzrost cen Ŝywności to wzrost populacji, zwiększone spoŜycie mięsa oraz niekorzystne zbiory.
KaŜdy zgodzi się, Ŝe biomasa wykorzystywana do
produkcji biopaliw musi być wytwarzana w sposób odpowiedni. Ale co to jest odpowiedni sposób
lub zrównowaŜony? Nie ma ustalonej definicji
więc lista kryteriów „zrównowaŜonego rozwoju”
moŜe być róŜna. Ogólnie kryteria te mogą być
podzielone na dwie kategorie: środowiskowe i
społeczne.
Strona 2
• Biopaliwa i rozwój zrównowaŜony
• SenterNovem
Strona 3
• Wywiad z Holenderskim
Ministrem Ochrony Środowiska Dr. J.M.Cramer:
Jak zrównowaŜone są
biopaliwa?
Punkt widzenia polityki
Strona 4
• Wywiad z Dr. A.P.C. Faaij:
Jak zrównowaŜone są
biopaliwa?
Punkt widzenia nauki
Strona 5
• Więcej na temat
biopaliw i rozwoju
zrównowaŜonego
Strona 6
• Ocena cyklu Ŝycia paliw
odnawialnych
• Więcej informacji nt. LCA
• Postęp prac:
Polska Platforma Biopaliw
Plany dot. Norm dla Biopaliw Nabierają Kształtu
Strona 7
Strona 2
• Od wydawcy
• Postęp prac: VOICE
Strona 8
• Biofuel Cities -Nowości
• Kalendarz wydarzeń
*”zrównowaŜone” biopaliwa - biopaliwa produkowane zgodnie z wymaganiami rozwoju zrównowaŜonego
Miłej lektury!
Owoc Jatrophy © VWP
www.biofuel-cities.eu
Własna prezentacja
SenterNovem
SenterNovem jest agencją holenderskiego Ministerstwa Gospodarki, którego celem jest promowanie zrównowaŜonego rozwoju i innowacji, zarówno w kraju jak i poza granicami. SenterNovem słuŜy przedsiębiorstwom,
instytutom naukowym i jednostkom
rządowym radą, informacją oraz finansowym wsparciem. Agencja współpracuje z kilkoma ministerstwami holenderskimi, międzynarodowymi organizacjami takimi jak Komisja Europejska, Międzynarodowa Agencja Atomistyki (IEA) oraz rządami zagranicznymi. Projekty są podzielone na cztery
grupy tematyczne: wspieranie innowacji, przeciwdziałanie zmianom klimatycznym, zrównowaŜona energia i
poprawa stanu środowiska. W obszarze biopaliw SenterNovem koordynuje
projekt GAVE, zlecony przez trzy holenderskie ministerstwa (ministerstwo
planowania przestrzennego, budownictwa i środowiska, ministerstwo gospodarki oraz ministerstwo transportu
robót publicznych i gospodarki wodnej). Holenderski skrót GAVE oznacza
nośniki energii płynnych i gazowych
neutralnych dla klimatu, projekt aktywnie wspiera rząd w dąŜeniu do
osiągnięcia narodowych i europejskich
celów biopaliwowych w sposób zrównowaŜony. Wszyscy zainteresowani
uzyskują informację na temat
Biopaliwa i rozwój zrównowaŜony
ciąg dalszy ze strony 1
Kryteria środowiskowe zawierają:
• redukcja emisji gazów cieplarnianych
netto z całego łańcucha produkcyjnego w porównaniu do referencyjnego
paliwa kopalnego.
• brak negatywnego wpływu na: waŜne
zbiorniki węgla w uprawie i glebie;
chronienie naturalnego ekosystemu i
róŜnorodności biologicznej; gleba,
woda i powietrze.
Kryteria społeczne to:
• brak zagroŜenia dla lokalnych dostaw
biomasy na cele Ŝywnościowe i inne.
• zgodność z międzynarodowymi i krajowymi regulacjami dotyczącymi
praw człowieka, własności ziemi, warunków pracy, wkład w społeczny i
ekonomiczny rozwój społeczności
lokalnej, obszarów wiejskich i tamtejszej wspólnoty mieszkańców.
Uprawa mieszana © VWP
2
Szereg z pośród wymienionych powyŜej kryteriów moŜe być analizowanych
na poziomie pojedynczego przedsiębiorstwa. Jednak niektóre waŜne efekty
produkcji biopaliw stają się widoczne w
skali krajowej lub regionalnej. Są to
głównie efekty wynikające pośrednio ze
zmiany uŜytkowania gruntów, co oznacza Ŝe zwiększone obciąŜenie gruntów
rolnych związane z biopaliwami prowadzi do konwersji uŜytkowania ziemi
poprzez kilka pośrednich etapów. Na
przykład olej rzepakowy z Europy uŜywany do produkcji biopaliw prowadzi
do zmniejszenia ilości oleju roślinnego
dla europejskiego przemysłu spoŜywczego. Brakująca ilość jest pokrywana przez zwiększony import oleju
palmowego, który powoduje przekształcanie lasów tropikalnych w plantacje palm. Prawidłowe uwzględnienie
tych efektów pośrednich jest obowiązkiem rządów i organizacji międzynarodowych.
Skąd wiemy, Ŝe biopaliwa, które tankujemy do naszego samochodu są produkowane zgodnie z wymaganiami rozwoju zrównowaŜonego? Najprościej
byłoby Ŝeby rafinerie dostarczyły informacje o „zrównowaŜoności” ich paliw,
jednak wiąŜe się to z koniecznością
opracowania jednolitego systemu gromadzącego wszystkie informacje o poszczególnych etapach w całym łańcuchu produkcyjnym. Rodzi się następne
pytanie – dlaczego wszyscy mieliby to
robić? Na końcu łańcucha rafinerie są
odpowiedzialne za jakość produktu finalnego i biopaliwa. W jakiś sposób
naleŜałoby zachęcić te rafinerie do dostarczania odpowiednich informacji nt
zrównowaŜonej produkcji ich paliw,
najnowszych osiągnięć i spotykają się
regularnie wymieniając informacje
poprzez platformę, dni współpracy
oraz inne często organizowane działania.
Więcej informacji o SenterNovem
lub programie GAVE znajdziecie:
www.senternovem.org
www.senternovem.nl/gave
albo poprzez zapotrzebowanie społeczne, ich własną odpowiedzialność wobec
społeczeństwa lub wymusić poprzez
działania rządu. To ostatnie moŜe być
najbardziej atrakcyjne dla przemysłu
poniewaŜ pozwoli zachować przedsiębiorcom konkurencyjność, wprowadzając jednolite zasady.
Algal zdjęcie bioreaktora
© David Lockie, www.LowCarbonEconomy.com
Rządy mają kilka mechanizmów stymulujących lub wymuszających produkcję
biopaliw w sposób zrównowaŜony. Rozwiązania polityczne są róŜnorodne: normy z obowiązkowymi minimalnymi wymaganiami, obowiązkowy raport dla
rafinerii nt zrównowaŜoności ich produktów końcowych lub regulacje wspierające dobrowolne raportowanie. W UE niektóre państwa, mianowicie Anglia,
Niemcy i Holandia rozpoczęły dyskusję,
a nawet wdraŜają minimum wymagań
dotyczących zrównowaŜonej produkcji.
Propozycja nowej dyrektywy UE nt. promocji wykorzystania energii ze źródeł
odnawialnych równieŜ ustala wymagania dotyczące zrównowaŜoności, które
powinny być spełnione w 2010 r. przez
wszystkie 27 państw członkowskich.
Strona 3
kwartalnik
Wywiad z Dr. J.M.Cramer, Minister Środowiska Holandii
Jak zrównowaŜone są biopaliwa?
Punkt widzenia polityki
Wywiad przeprowadzili
Marieke Harteveld i Per
Godfroij, SenterNovem
Nr. 4 Kwiecień 2008
uwagę w ramach projektu dyrektywy dotyczącej odnawialnych źródeł
energii, jak na razie nie istnieją.
Proponując minimalne wymagania
zrównowaŜoności Komisja Europejska zrobiła duŜy krok naprzód.
Dr J.M. Kramer jest Ministrem Budownictwa, Planowania przestrzennego i Środo- M. Harteveld/P. Godfroij: Media
wiska Królestwa Holandii. Jest odpowiedzialna m.in. za politykę rządu dotyczącą
duŜo piszą o ryzyku jakie wiąŜe
biopaliw. Zanim dołączyła do rządu w 2007 r. była przewodniczącą komisji odposię z produkcją i wykorzystywiedzialnej za stworzenie kryteriów zrównowaŜonego wykorzystania biomasy.
©VROM,
Minister
Budownictwa,
Planowanie
Przestrzennego i
Środowiska Holandii
M.
Harteveld/Per Godfroij: Jaka
jest, według Pani, rola biopaliw
w sektorze transportowym?
J.M Cramer: Wykorzystanie biopaliw w
transporcie jest częścią długoterminowej polityki energetycznej, która
zakłada zmianę systemu energetycznego w kierunku zrównowaŜonego wykorzystania surowców oraz
zmniejszenia wykorzystania surowców węglowych. Aby przeciwdziałać
zmianom klimatu musimy znacząco
zredukować emisje gazów cieplarnianych. W tym celu powinniśmy
wykorzystać wszelkie dostępne sposoby, a biopaliwa są jednym z nich.
W perspektywie krótkoterminowej
biopaliwa są głównym paliwem alternatywnym dla sektora transportu.
M.
waniem biopaliw. Na przykład o
konkurowaniu pomiędzy produkcją surowców na cele spoŜywcze i biopaliw, o negatywnym wpływie na bioróŜnorodność i emisjach CO2 związanych
ze zmianą wykorzystania powierzchni uprawowej. Jak Pani
ocenia to ryzyko?
Harteveld/Per Godfroij: W
styczniu tego roku Komisja Europejska przedstawiła projekt
dyrektywy, która m.in. zakłada
wzrost udziału biopaliw do 10% w roku 2020 i wprowadzenie
kryteriów
zrównowaŜoności.
Jaki jest Pani pogląd w tej
J.M. Cramer: Jestem świadoma dyssprawie?
kusji jaka dotyczy problemu zrówJ.M Cramer: Zwiększenie wykorzynowaŜonej produkcji i wykorzystystania biopaliw jest niezbędne do
wania biopaliw. Widzę zagroŜenia i
redukcji emisji gazów cieplarniauwaŜam, Ŝe ostroŜność w tym tenych przez sektor transportu w
macie jest niezbędna. Ale waŜne
Europie. Myślę, Ŝe załoŜenie osiąteŜ jest czy dyskusja na temat biognięcia celu 10% jest rozsądne,
paliw oparta jest o faktyczny stan
ale musi być na bieŜąco oceniane z
rzeczy. Kilka lat temu biopaliwa
perspektywy zrównowaŜonego rozpostrzegano jako „dobre”, teraz
woju. Jestem zadowolona, Ŝe prouwaŜane są za „złe”. Nie jest to tak
jekt dyrektywy zawiera standardy
proste. Wykorzystanie biopaliw
oszczędności surowców węglowych,
wiąŜe się z ze zmianami dotyczącyochrony jego zasobów oraz ochromi środowiska i gospodarki. Musiny bioróŜnorodności. Jednocześnie,
my zapobiec sytuacji w której, pooczekuję bardziej ambitnych rozzytywne efekty wykorzystania biowiązań dotyczących zrównowaŜopaliw zniweczy stosowanie niewłanego rozwoju, zapewniających najściwych metod produkcji. Jestem
lepsze wykorzystanie biopaliw. Z
pewna, Ŝe moŜna temu zapobiec
drugiej strony kryteria zrównowapodejmując odpowiednie decyzje.
Ŝonego rozwoju dotyczące handlu
Strona 4
międzynarodowego, brane pod
Biopaliwa i rozwój zrównowaŜony
ciąg dalsze ze strony 2
W celu określenia zrównowaŜonej produkcji biopaliw na końcu łańcucha produkcyjnego naleŜy opracować system
certyfikacji. Przede wszystkim naleŜy
zdefiniować kryteria zrównowaŜonej
produkcji. Następnie kaŜdy etap produkcji powinien być oceniony wg tych
kryteriów, tzn. wszyscy występujący w
łańcuchu produkcyjnym powinni wykazać, Ŝe ich produkt spełnia ustalone
kryteria. MoŜna to zrobić poprzez audyt
procesu produkcji lub poprzez stosowanie istniejących systemów certyfikacji
np. system FSC (Rada Gospodarki Leśnej) lub RSPO (okrągły stół nt. zrównowaŜonej produkcji oleju palmowego). Jeśli istniejące systemy certyfikacji nie uwzględniają wszystkich
istotnych kryteriów, naleŜy włączyć
brakujące kryteria. W praktyce kryteria te powinny dotyczyć całego łańcucha produkcji tzn. rolników (produkcja
surowca), transportu i konwersji
(produkcja biopaliwa). Zgodność z kryteriami będzie nagradzana certyfikatem dla producenta, który moŜe być
dla rafinerii dowodem, Ŝe ich biopaliwa
są produkowane w zrównowaŜony sposób.
Per Godfroij & Marieke Harteveld,
SenterNovem, Holandia.
Kontakt:
[email protected] &
[email protected]
3
www.biofuel-cities.eu
Wywiad z Dr. A.P.C.Faaij
Jak zrównowaŜone są biopaliwa?
Punkt widzenia nauki
Wywiad z Dr. A.P.C.Faaij
przeprowadzili Marieke
Harteveld i Per Godfroij,
SenterNovem
M. Harteveld/P. Godfroij: Media duŜo
piszą o ryzyku jakie wiąŜe się z
produkcją i wykorzystywaniem biopaliw. Na przykład o konkurowaniu
pomiędzy produkcją surowców na
cele spoŜywcze i biopaliwowe, o
negatywnym wpływie na bioróŜnorodność i emisjach CO2 związanych
ze
zmianą
wykorzystania
powierzchni uprawowej. Jaki jest Pana pogląd na tę sprawę?
Dr A.P.C Faij jest profesorem i koordynatorem badań
energetycznych w Copernicus Institute for Sistainable
Development na uniwersytecie w Utrechcie, w Holandii.
Obszar jego badań obejmuje systemy energetyczne,
analizy i modelowanie, boenergię i inne odnawialne
Dr. A.P.C. Faij: Teoretycznie światowy
źródła energii, rynek i międzynarodowy obrót bioenerpotencjał produkcji Ŝywności pozwala
gią, wykorzystanie powierzchni upraw, ocenę systewyŜywić populację ludzi na poziomie 40
mów bioenergetycznych pod kątem ich trwałości, altermiliardów. Do roku 2050 spodziewany
natywne paliwa transportowe, bilans gazów cieplarniajest wzrost populacji do 9 miliardów.
nych, politykę energetyczną i badawczą.
Konkurencja pomiędzy produkcją Ŝywności i biopaliw ma mniejsze znaczenie
M. Harteveld/P. Godfroij: Jaki jest
i jednocześnie pozytywnie wpłynie na
w kontekście dyskusji na temat barPana pogląd na rolę biopaliw w
zmiany klimatyczne. W przeciwieńdziej zrównowaŜonej i efektywnej prostwie do sektora produkcji energii
sektorze transpotu?
dukcji biomasy i produktów Ŝywnościoelektrycznej (i cieplnej) w sektorze
Dr. A.P.C. Faij: Biomasa ma duŜy powych. Patrząc na obecny poziom protransportowym, gdzie ropa naftowa
tencjał techniczo-ekonomiczny. Wedukcji biomasy na cele eneregetyczne,
jest jedynym (i kosztownym) surowdług obecnego stanu wiedzy produkktóry wynosi 0,5% całkowitej produkcji
cem, istnieją ograniczone moŜliwości
cja biomasy moŜe zaspokić około 1/3
Ŝywności, problemy wynikają głównie
pogodzenia emisji i zapotrzebowania
zapotrzebowania na energię. Wykoze wzrostu zapotrzebowania na Ŝywna energię. Zatem wydaje się, Ŝe biorzystanie biomasy oraz innych odnaność i niedoinwestowania rolnictwa.
masa stanie się waŜniejszym surowwialnych źródeł energii, a takŜe sysDyskusja na temat biopaliw powinna
cem energetycznym dla sektora transtemów odzyskiwania i magazynowazapoczątkować debatę na temat zrówportowego niŜ dla sektora produkcji
nia CO2 i energii jądrowej jest nienowaŜonej produkcji Ŝywności i wykoenergii elektrycznej.
zbędne do pokrycia zapotrzebowania
rzystania powierzchni uprawnej.
na energię
Strona 5
ciąg dalszy ze strony 3
Wywiad z Dr. J.M.Cramer,
Minister Środowiska Holandii
Jak zrównowaŜone są biopaliwa?
Punkt widzenia polityki
M. Harteveld/P. Godfroij: Jakie negatywne działania mogą zagraŜać rozwojowi wykorzystania biopaliw?
J.M. Cramer: Sprawą podstawową wydaje się być stosowanie kryteriów zrównowaŜoności w stosunku do biopaliw.
Dwa lata temu w Holandii stworzyliśmy
sześć podstawowych kryteriów, które
pozwalają, by biopaliwa były alternatywnym „zielonym” źródłem energii.
Pierwszym krokiem było zaproponowanie w dyrektywie dotyczącej odnawialnych źródeł energii wymagań odnośnie
zrównowaŜonej produkcji i wykorzystania biopaliw. Szczerze mówiąc, jakość
powinna być stawiana na pierwszym
miejscu przed ilością. Cel 10% udziału
biopaliw w rynku powinien być osiągnięty wyłącznie w sposób zrównowaŜony.
Standardy zaproponowane przez Komisję Europejską są dobrym początkiem,
ale z upływem czasu powinny być one
coraz wyŜsze. Będzie to dobrym impulsem dla przedsiębiorstw by wspierać
innowacje na tym polu.
4
Co jest takŜe waŜne, nagle znaleźliśmy
sposób na wykorzystanie ziemi uprawnej
i konkurencję z produkcją Ŝywności. Programy monitorujące pomogą określić
negatywne efekty i wypracować odpowiednie rozwiązania w tym zakresie.
Odpowiedzialne planowanie wykorzystania powierzchni uprawnej jest tu kluczowe. Wspólnie z holenderskim ministrem
rozwoju aktywnie współpracujemy z krajami rozwijającymi się, jak Mozambik i
Indonezja, by sprawdzić jakie moŜliwości
rozwoju dają produkcja i wykorzystanie
biopaliw oraz jak w praktyce wygląda
stosowanie kryteriów zrównowaŜonego
rozwoju.
M. Harteveld/P. Godfroij: Oczekuje
się, Ŝe produkcja i wykorzystanie
biopaliw drugiej generacji będzie
bardziej korzystne w aspekcie zrównowaŜonego rozwoju. Jak moŜna
stymulować ich rozwój?
J.M. Cramer: Innowacje są tu podstawą i
chcę je wspierać wszędzie, gdzie jest to
moŜliwe. Jednym z pomysłów jest
wspieranie biopaliw pod kątem ich wpływu na redukcję gazów cieplarnianych.
Biorąc pod uwagę badania nad biopaliwami drugiej generacji, powinniśmy
wspólnie w Europie skoncentować się
na ich mocnych stronach. Nie powinniśmy teŜ brać pod uwagę tylko biopaliw
drugiej generacji.
WaŜne jest teŜ wspieranie obecnych
sprawdzonych procesów produkcji biopaliw w krótkiej perspektywie
M. Harteveld/P. Godfroij: Jakie kroki
powinni podjąć europejscy udziałowcy rynku biopaliw aby zapewnić
zrównowaŜoność?
J.M. Cramer: Biopaliwa oferują przedsiębiorcom nowe moŜliwości. Zarówno w
Europie, jak i w krajach rozwijających
się. MoŜliwości te powinny zostać wykorzystane w sposób odpowiedzialny.
Przedsiębiorstwa biora teŜ na siebie
odpowiedzialność w aspekcie społecznym. W związku z tym waŜne jest aby
przedsiębiorstwa i rządy wspólnie pracowały nad zrównowaŜonymi metodami
produkcji biopaliw. Tam gdzie rządy
często muszą przestrzegać restrykcyjnego prawa handlu międzynarodowego,
to prywatne firmy mają więcej moŜliwości zastosowania kryteriów zrównowaŜonego rozwoju. Oczekuję, Ŝe wezmą
za to odpowiedzialność.
Kontakt:
[email protected]
[email protected]
kwartalnik
ciąg dalszy ze strony 4
Wywiad z Dr. A.P.C.Faaij
Jak zrównowaŜone są biopaliwa?
Punkt widzenia nauki
M. Harteveld/P. Godfroij: Jakie negatywne działania mogą zagraŜać
rozwojowi
wykorzystania
biopaliw?
jednocześnie rozwój rolnictwa, bioenergii i wykorzystania gruntów.
M. Harteveld/P. Godfroij: Oczekuje
się, Ŝe produkcja i wykorzystanie biopaliw drugiej generacji
będzie bardziej korzystne w
przypadku aspektów związanych ze zrównowaŜonym rozwojem. Jak moŜna stymulować
ich rozwój?
Dr. A.P.C. Faij: WaŜną sprawą jest
wzrost poziomu produkcji energii Dr. A.P.C. Faij: Rozwój biopaliw drunetto z hektara poprzez poprawę
giej generacji jest bardzo waŜny.
procesów uprawy i wybór najbardziej
MoŜe on być stymulowany poprzez
efektywnych pod tym względem rowytyczenie jasnych celów dotycząślin (np. wieloletnie rośliny uprawiacych emiesji CO2 i wykorzystania
ne na nieuŜytkach w celu produkcji
powierzchni uprawowej. WaŜne jest
biopaliw drugiej generacji). Poprawa
takŜe wsparcie władz rządowych w
efektywności światowej produkcji
przypadku najbardziej obiecujących
rolniczej moŜe spowodować większą
technologii oraz ścisła współpraca
presję uprawy na coraz większych
przemysłu i rządu na etapie ich wypowierzchniach. Słabiej rozwinięte
korzystania w procesach przemyregiony mogą skorzystać na poprasłowych. Kluczowa jest tu stabilna,
wie efektywności. Ogólnie, produkcja
długoterminowa polityka minimalibioenergii daje regionom wiejskim
zująca ryzyko inwestycyjne. MoŜe
moŜliwość poprawy metod zarządzato zaowocować szybkim wprowania glebą i wodą. Zmnieszając ubódzeniem na rynek kluczowych techstwo regionów wiejskich przyczynia
nologii produkcji (np. do roku
się teŜ do ochrony zasobów leśnych
2010).
oraz gleb, a takŜe wpływa na poprawę procesów rolniczych. Dodatkowo M. Harteveld/P. Godfroij: W styczniu Komisja Europejska przedwładze rządowe powinny tworzyć
stawiła
projekt
dyrektywy
odpowiednią politykę aby wzmocnić
zwiększającej
udział
biopaliw
w
makroefekty zintegrowanej produkcji
Europie do 10% w roku 2020 i
biomasy i Ŝywności. NajwaŜniejszym
wprowadzającej kryteria zrówaspektem takiej polityki powinno być
nowaŜonego wykorzystania. Jak
planowanie przestrzenne oraz zbilanPan ocenia ten projekt?
sowana strategia biorąca pod uwagę
Nr. 4 Kwiecień 2008
Dr. A.P.C. Faij: To dobrze, Ŝe Komisja
Europejska zaproponowała kryteria
zrównowaŜonego
wykorzystania,
jednak cały projekt nadal nakłada
pewne ograniczenia. Większą uwagę naleŜy skupić na makroefektach
(włączając efekty pośrednie) i moŜliwościach zebrania doświadczeń.
Do roku 2020 najwięcej doświadczeń zdobędziemy w zakresie zrównowaŜonego wykorzystania biomasy. Zatem rozszerzy się nasza wiedza w aspekcie przełoŜenia wymagań jakie stawiamy biopaliwom na
ich rozwój i wykorzystanie.
M.
Harteveld/P. Godfroij: Jakie
kroki powinni podjąć europejscy
udziałowcy rynku biopaliw aby
zapewnić zrównowaŜoność?
Dr. A.P.C. Faij: Ludzie związani z rynkiem powinni przejąć aktywną rolę i
pokazywać
władzom
rządowym
swoje zaangaŜowanie biorąc pod
uwagę jak waŜny jest zrównowaŜony rozwój. Mogą oni podejmować
własne inicjatywy i tworzyć niezbędne systemy i rozwiązania. Mogą teŜ jasno pokazać jakie są potrzeby aby inwestycje w technologie
i rolnictwo były opłacalne. Polityka i
rynek powinny mieć wspólne cele
aby moŜna było osiągnąć sukces.
Kontakt:
[email protected]
[email protected]
Więcej informacji na temat biopaliw i rozwoju zrównowaŜonego
Publikacje
• Refuel (2008): Eses on the track, mind
on the horizon. From inconvienient rapeseed to clean wood: a European road map
for biofuels.
www.refuel.eu
• Doornbosch, R. & Steenblik, R. commisioned by OECD - (2007): Biofuels: Is the cure worse than the disease?
www.oecd.org
• Dutch Project group „Sustainable production of biomass” (2006): Criteria
for sustainable biomass production.
www.senternovem.nl
• Ecofys for WWF International (2007):
Towards a harmonised sustainable biomass certification scheme.
www.panda.org
• European Commission (2008): Renewable Energy Directive, proposal.
www.ec.europa.eu
• Fresco L.O. (2007): Biomass, ford &
sustainability: Is there a dilemma?
www.rabobank.com
• Mouse of Commons, Environmental
Audit Committee (2008): Are biofuels
sustainable?
www.publications.parliament.uk
www.lowcvp.org.uk
• Worldwatch Institute (2007): Biofuels
for transport. Globar Potential and Implications for Sustainable Agriculture and
Energy in the XXl century. For more information: www.worldwatch.org
• WWF (2006): Sustainability standards
for bioenergy. www.wwf.de
Web-sites
• JTRC - Joint Transport Research Centre (2007): The Environmental Certification of Biofuels.
www.internationaltransportforum.org
• Round Table of Sustainable Biofuels:
• Renewable Fuels Agency (2008): Gu-
• GBEP, Globar Bioenergy Partnership:
idance on Biofuels Sustainability Reporting. www.dtf.gov.uk
• Van Dam et al. (2007): Overwiew of
recent developments in sustainable biomass certification.
www.cgse.epfl.ch
www.globalbioenergy.org
• German „platform sustainable bioenergy”: www.plattform-nachhaltigebioenergie.de
5
www.biofuel-cities.eu
Ocena Cyklu śycia Paliw Odnawialnych
Celem analizy cyklu Ŝycia (LCA) jest
określenie oddziaływania produktu na
środowisko w całym łańcuchu wytwórczym. W ostatnich latach powstało kilka
raportów badających i porównujących
róŜne rodzaje paliw kopalnych i odnawialnych. W niektórych krajach Np.. W
Szwajcarii analizy LCA są podstawą do
zmniejszania opłat akcyzowych dla paliw.
KaŜdy typ paliwa (etanol, metanol, diesel, olej, paliwo syntetyczne lub gaz)
moŜe być wytworzony z odnawialnych
zasobów w sposób przyjazny dla środowiska - w zaleŜności od stosowanych
surowców i technologii produkcji. Większość oddziaływań na środowisko jest
związana z rolniczą produkcją wybranych
surowców. Oddziaływanie na środowisko
związane z procesem konwersji i dystrybucją/transportem
jest
zazwyczaj
znacznie mniejsze. Analizy LCA pokazują
Ŝe dla większości paliw odnawialnych
istnieje związek pomiędzy redukcją emisji gazów szklarniowych (GHG) i zmniejszeniem obciąŜeń dla środowiska. W
przypadku wielu biopaliw emisje GHG
mogą być zmniejszone o ponad 30%.
Jednak dla innych wskaźników większość
ze ścieŜek przetwarzanania charakteryzuje się większymi obciąŜeniami dla środowiska niŜ wykorzystywanie ropy. W
przypadku rolnictwa w krajach tropikalnych wycinanie i wypalanie lasów moŜe
powodować zwiększenie zanieczyszczenia powietrza oraz wpływać na róŜnorodność biologiczną. W klimacie umiarkowanym intensywne wykorzystanie ziemi,
nawozy, pestycydy oraz mechaniczne
przygotowanie gleby prowadzą do emisji
metali cięŜkich oraz innych toksycznych
substancji, które powodują większe obciąŜenie niŜ paliwa kopalne. Dlatego naleŜy minimalizować oddziaływanie biopaliw na środowisko stosując właściwe miary.
Postęp prac
Polska Platforma Biopaliw
W dniu 16 marca 2006 roku w Warszawie,
została powołana Polska Platforma Technologiczna Biopaliw i Biokomponentów. Funkcję
koordynatora Platformy pełni Instytut Paliw i
Energii Odnawialnej.
Wspomniane raporty pokazują równieŜ,
Ŝe obliczenia tylko emisji CO2 w tzw.
analizach well-to-wheel są niewystarczające do porównywania wszystkich obciąŜeń środowiskowych paliw odnawialnych
i paliw kopalnych. Dlatego w analizach
LCA naleŜy uwzględnić róŜne typy
wskaźników oraz pełen cykl Ŝycia. Istotnym problemem jest poszukiwanie najlepszego typu paliwa, ale być moŜe waŜniejsze jest spojrzenie na efektywność
paliwa oraz zmniejszenie zuŜycia paliwa.
Polska Platforma Technologiczna Biopaliw i
Biokomponentów została utworzona przez
jednostki
badawczo-rozwojowe
statutowo
zajmujące się problematyką, produkcji biopaliw oraz surowców i komponentów biopaliwowych, co stwarza moŜliwość kompleksowego
rozwiązywania istotnych problemów z zakresu
wdraŜania biopaliw i symulacji produkcji biokomponentów w polskiej gospodarce paliwowo-energetycznej, w zgodności z wymaganiami stosownych dyrektyw UE.
Niels Jungbluth, ESU-services Ltd.,
Szwajcaria
Polska Platforma Technologiczna o tym zakresie problemowym została powołana jako
pierwsza w Unii Europejskiej. Europejska
Platforma Technologiczna Biopaliw i Biokomponentów została utworzona w dniu 8 czerwca 2006 roku, a w skład jej Komitetu Sterującego Polskiej Platformy, prof. dr hab Andrzej
Kulczycki. Koordynator Platformy dr inŜ.
Krzysztof Biernat.
Więcej informacji na stronie:
www.esu-services.ch/bioenergy.htm &
www.esu-services.ch/renew.htm
Działania Polskiej Platformy Technologicznej
Biopaliw i Biokomponentów mają za zadanie
doprowadzić do istotnego podniesienia konkurencyjności polskiej gospodarki w obszarze
produkcji i wykorzystywania biokomponentów
i biopaliw, między innymi przez budowę pomostu pomiędzy przemysłem a nauką, poprzez realizację prac naukowo badawczych,
rozwojowych i studialnych.
Więcej informacji na stronie:
www.pptbib.pl
Więcej na temat (LCA)
Jungbluth N. et al. (2007a): Life
Cycle Inventories of Bioenergy.
Ecoinvent report No. 17, v2.0. ESUservices, Uster, CH:
www.ecoinvent.org
Jungbluth N. et al. (2007b): Life
Cycle Assessment of BtL-fuel production: Final Report. RENEW - Renewable Fuels for Advanced Powertrains, Sixth Framework Programme, Deliverable: D5.2.15. ESUservices, User: www.esuservices.ch/renew.htm
Zah R. et al. (2007):
Ökobilanzierung von Energieprodukten: Ökologische Bewertung von
6
Biotreibstoffen. Schlussbericht. Abteilung Technologie und Gesellschaft, Empa im Auftrag des Bundesamtes für Energie, des
Bundesamtes für Umwelt und des
Bundesamtes für Landwirtschaft,
Bern: www.bfe.admin.ch/
energie/00588/00589/00644/
index.html?lang=de&msgid=12653
Jungbluth et al. (2008):
Ökobilanz von Energieprodukten:
Life Cycle Assesment of BiomassTo-Liquid Fuels: www.esuservices.ch/cms/index.php?
id=153&L=1&L=0
Plany dot. Norm dla Biopaliw
Nabierają Kształtu
Rozpoczęto pilotaŜową fazę wdraŜania
globalnego schematu certyfikacji.
W ramach projektu współfinansowanego
przez Niemieckie Federalne Ministerstwo Rolnictwa, śywności i Ochrony Konsumenta
(BMVEL) oraz Agencję Zasobów Odnawialnych
(FNR) konsorcjum koordynowane przez méo
Corporate Development Ltd. Opracowało koncepcję systemu certyfikacji dla biopaliw i biomasy. Wyniki przedstawiono w 2007 roku.
Strona 7
kwartalnik Nr. 4
Na podstawie wykonanej pracy teoretycznej rozpoczęto realizację dwuletniej fazy pilotaŜowej wdraŜającej i
testującej wykonalność międzynarodowego systemu certyfikacji. W tej
fazie uwzględniane będą róŜne uprawy (drewno, pszenica, kukurydza,
buraki cukrowe, rzepak, palma, soja
oraz trzcina cukrowa) z róŜnych regionów (EU, USA, Malezja, Indonezja, Argentyna i Brzylia). W ramach
projektu opracowana będzie metoda
certyfikacji zapewniająca zgodność z
rozwojem zrównowaŜonym w całym
łańcuchu produkcji, zweryfikowane
będą emisje GHG, minimalne wymagania zostaną określone i wdroŜone.
Andreas Schütte, dyrektor FNR powiedział: „Wierzę, Ŝe ten projekt jest
obecnie najbardziej zaawansowaną
propozycją wykazania zgodności z
wymaganiami rozwoju zrównowaŜonego”.
Włoszech jest zwolniony z akcyzy
jeśli jest stosowany w transporcie
rolniczym (np. traktory), natomiast
wytwarzanie energii w małych systemach (poniŜej 1 MWe) w oparciu o
lokalne produkowane paliwo (w promieniu 70km.) będzie dofinansowane
30 centów/ kWh.
Wybudowano i uruchomiono małą
prasę do tłoczenia oleju na zimno.
Olej jest produkowany z wysokowydajnych odmian słonecznika (84%
m/m zawartości kwasu tłuszczowego). Pierwsza partia oleju słonecznikowego jest niemal zgodna z normą
DIN 51605, a olej uzyskany poprzez
specjalnie zaprojektowany system
ekstrakcji/ filtracji ma bardzo dobre
właściwości: liczba cetanowa 48,
wartość liczba jodowa 85g jodu/
100g, stabilność oksydacyjna (23h).
Więcej informacji:
www.fnr-server.de/cms35/AktuelleNachricht.995+M5a35dc35bb3.o.html
VOICE (Inicjatywa Oleju
Roślinnego dla Czystego
Środowiska) Projekt
LIFE- Environment 2006
Projekt VOICE
(Inicjatywa Oleju Roślinnego dla Czystego
Środowiska) finansowany przez Komisje Europejską, DG–
Environment, jest inicjatywą demonstrującą wykorzystanie czystego oleju roślinnego w rozproszonej generacji energii i transporcie w celu redukcji emisji GHG.
Od wydawcy
Kwartalnik Biofuel Cities wydawany jest w ramach działania koordynacyjnego Biofuel Cities
European Partnership. Chcemy informować Państwa na bieŜąco o postępach projektu, mającego
na celu szersze wdroŜenie biopaliw do powszechnego uŜytku na terenie całej Europy. Bezpłatne
kopie kwartalnika dostępne są w:
SenterNovem
PO Box 8242, 3505 RE Utrech, The Netherlands,
[email protected], fax +31 30 231 6491
Wydawca
International Network
For Environmental Management e.V. (INEM)
Prezes: Ludwig Karg www.inem.org
Redaktorzy
Sabine Conrad Vivien Führ oraz Dr Michael Stöhr,
B.A.U.M. Consult GmbH,
Gotzinger Str. 48/50 81371 München,
Germany / INEM e.V. (copy-editors):
Stefanie Lay, Director Information Services,
Mark Hidson, Director Sustainable Procurement,
i Clara Leonard, ICLEI European Secretariat;
Dr John Neeft, Koordynator projektu Biofuel Cities,
Marieke Harteveld i Per Godfroij, SenterNovem.
Podziękowania
Publikacja ta jest częścią Biofuel Cities European
Partnership. Działania te finansowane są z funduszy 6ego Programu Ramowego Unii Europejskiej i
znajdują się w obszarze działalności programu
„Alternative motor fuels: Biofuel Cities”
Zdecentralizowana prasa oleju zainstalowana
dla projektu VOICE
© CREAR
Olej będzie testowany w silnikach 5
kWe i 50kWe oraz w silnik traktora i
w 30kWe mikroturbinie gazowej. Do
celów badawczych będzie równieŜ
dostosowany system produkcji ciepła
w szklarni i szkole.
Konsorcjum VOICE jest kierowane
przez Centrum Badań Energii Odnawialnej Uniwersytetu w Florencji.
Partnerzy projektu: Province of Florence, ARSIA (Toskańska Agencja
Innowacji w Rolnictwie), Coldiretti i
Confederazione Italiana Agricoltori
Della Toscana— CIA (związek rolników), International Solar Energy Society— Sekcja Włoska, IFEU
(Niemcy) i nowy Uniwersytet Lizboński FCT-UNL (Portugalia), oraz firmy
Itacol SPA (Włochy), Shap SPA
(Włochy), BAUM (Niemcy), VWP
(Niemcy).
Pole doświadczalne w Toskanii © CREAR
Celem projektu jest opracowanie i
zademonstrowanie potencjału czystego oleju roślinnego we Włoszech,
na cele kogeneracji i transportu rolniczego. Obecnie olej roślinny we
Kwiecień 2008
W celu uzyskania większej ilości
informacji proszę kontaktować
się z:
[email protected]
Kwestie prawne
Prawa autorskie publikowanych artykułów naleŜą
do ich autorów a informacje zawarte w publikacjach nie mogą być przetwarzane ani publicznie
udostępniane bez zgody autorów. Jednocześnie
wydawcy informują, iŜ opinie zawarte w artykułach
nie musza pokrywać się ze zdaniem przedstawicieli
Komisji Europejskiej oraz Konsorcjum realizującego projekt Biofuel Cities European Partneship.
Copyright
© 2008, International Network for Environmental Management e.V. (INEM),
Hamburg, Germany.
Wszystkie prawa są zastrzeŜone. śadna część
tej publikacji nie moŜe być kopiowana bez
pisemnego zezwolenia INEM e.V.
Zapraszamy do dyskusji
Konsorcjum Biofuel Cities dąŜy do zapewnienia odpowiednich i przyjaznych dla
uŜytkownika usług produktów, zarówno w
zakresie informacji jak i formy ich prezentacji. PomóŜcie nam poprawić naszą pracę
zgodnie z Waszymi potrzebami i Ŝyczeniami! Będziemy starannie wykorzystywać
wszystkie wasze komentarze i propozycje,
proszę prześlijcie je na adres:
[email protected]
7
www.biofuel-cities.eu
Biofuel Cities - Nowości
Biofuel Cities wyjazd studyjny
uŜytkowników do Grazu
15 uczestników z 11 europejskich państw
poznało drogę “od patelni do baku” w trakcie
2-ego wyjazdu studyjnego Biofuel Cities dla
uŜytkowników biopaliw zorganizowanego w
Graz (Austria) pod koniec stycznia.
Uczestnicy wyjazdu studyjnego w Graz © ICLEI
Kalendarz Wydarzeń
28 - 30 Maj 2008
Międzynarodowe Forum
Transportowe 2008
Leipzig, Niemcy
Transport i Energia: Problemy zmian
klimatu.
Międzynarodowe Forum Transportowe jest
platformą i punktem spotkań o światowym
znaczeniu dla wszystkich zainteresowanych
tematem transportu, logistyki i mobilności.
Kluczowe postacie ze świata polityki, biznesu, przemysłu i nauki spotkają się w Lipsku
Ŝeby omawiać strategiczne problemy transportu na skalę światową. ZaangaŜowanie i
uczestnictwo tak szerokiego kręgu powoduje Ŝe Międzynarodowe Forum Transportowe
jest unikalne.
Więcej informacji na stronie:
http://www.internationaltransportforum.org
1 - 4 Czerwiec 2008
4-ta Międzynarodowa Konferencja
na temat Odnawialnych Źródeł i
Biorafinerii (RRB4)
Rotterdam, Holandia
W dobie rosnącego znaczenia źródeł odnawialnych konferencja ta gromadzi naukowców, ekspertów przemysłowych, decydentów politycznych oraz przedstawicieli instytucji finansujących w celu dyskusji odnośnie
wyzwań pojawiających się podczas przechodzenia w kierunku ekonomi bazującej
na bio-produktach oraz zaprezentowanie
www.biofuel-cities.eu
8
kwartalnik Nr. 4
Miasto wybrane ze względu na swoje innowacyjne rozwiązania dotyczące wdraŜania biopaliw, z pewnością nie rozczarowało
uczestników oraz dostarczyło im moŜliwości
praktycznej nauki. Graz jest dobrze znany
w kręgach ”biopaliwowych” z powodu floty
autobusów miejskich jeŜdŜących na odpadowym oleju posmaŜalniczym. Olej ten
zbierany jest zarówno w prywatnych domach jak i w restauracjach a następnie po
przetworzeniu w lokalnej instalacji biodiesla
uŜywany jako paliwo w autobusach miejskich. Dwudniowy wyjazd studyjny pozwolił
uczestnikom zapoznać się szczegółowo z
rozwiązaniami wdroŜonymi w mieście oraz
powodami wyboru takich rozwiązań. Prezentacje były uzupełnione wizytą w instalacji biodiesla oraz moŜliwością obejrzenia
autobusów „ecodrive” w garaŜach.
Biofuel Cities chce podziękować miastu
Graz i panu Gerhardowi Ablasser za współpracę w przygotowaniu tego spotkania.
Raport z wyjazdu studyjnego będzie dostępny w najbliŜszym czasie.
nowych rozwiązań w tym obszarze. Podczas
konferencji spodziewanych jest ponad 400
międzynarodowych uczestników.
Więcej na stronie:
www.rrbconference.com
2-6 Czerwiec 2008
16-ta Europejska Konferencja
Biomasy i Wystawa
Walencja, Hiszpania
Celem międzynarodowej konferencji jest
przeprowadzenie publicznej dyskusji oraz
uświadomienie społeczności w temacie biomasy. Naukowcy, osoby z sektora przemysłowego, dostawcy, sektor finansujący i decydenci są zaproszeni do spotkania z ponad
1,500 uczestnikami.
Więcej informacji na stronie:
www.p30322.typ03server.info/
Welcom.0.4.html
4-5 czerwiec 2008
Biofuels International Expo & Conference
Rotterdam, Holandia
Biofuels International Expo & Conference
gromadząc razem dostawców wyposaŜenia i
producentów umoŜliwia efektywną dyskusję
nt. najlepszego zaspokoić rosnące w całym
świecie potrzeby biopaliwowe . Dwudniowa
wystawa i konferencja jest przeznaczona zarówno dla producentów biodiesla i bioetanolu.
Równolegle sesje będą dotyczyły takich zagadnień jak regulacje prawne najlepsze praktyki perspektywy dalszego wzrostu i trędy
rozwojowe jak równieŜ umoŜliwia dokładniejsze przyjrzenie się nowym technologiom.
Kwiecień 2008
Prezentacje i zdjęcia oraz lista uczestników są dostępne na stronie:
http://biofuel.cities.eu
3-ci Wyjazd Studyjny dla Europejskich UŜytkowników Biopaliw
- Poszukiwanie Gospodarza
Czy Twoje miasto lub region ma pokazowe
projekty w temacie biopaliw Np.: flota autobusów miejskich lub flota pojazdów komunalnych stosująca biopaliwa, lokalne przedsiębiorstwa lub grupa produkująca biopaliwo dla
lokalnego uŜytku? Czy chcecie podzielić się
swoimi doświadczeniami z innymi? Biofuel
Cities szuka gospodarza dla kolejnego 3-ciego
wyjazdu studyjnego. Jeśli jesteście zainteresowani prosimy o przesłanie listu motywacyjnego z 1 stroną opisu Waszego przedsięwzięcia do Christine Klas [email protected]. Gospodarz
będzie proszony o pomoc logistyczną przy
opracowywaniu programu i realizacji wyjazdu.
Więcej na stronie:
www.biofuelsinternationalexpo.com
lub kontakt [email protected]
10-11 czerwiec 2008
Word Biofuels Forum 2008
Praga Czechy
Gromadząc razem mieddzynarodowe audytorium decydentow z całego łańcucha przetwórczego biopaliw Word Biofuels Forum
2008 przedyskutuje podstawowe zagadnienia, wyzwania i moŜliwości globalnych rynkow biopaliw dajac uczestnikom niepowtarzalna moŜliwość uzyskania informacji na
temat najnowszych osiągnięć rozwijającego
się przemyslu.
Więcej informacji:
www.wbfevent.com
12-14 sierpień 2008
CeBiTec Sympodium Solar
Bio-Fuels 2008
Bielfeld, Niemcy
Sympozjum dotyczy podstawowych biologicznych iu technologicznych rozwiązań zmierzających do wykorzystania energii słonecznej w
procesach magazynowania bioenergii. będą
rozwniez przedstawione Ekonomiczne i społeczne aspekty produkcji energii odnawialnej . międzynarodowi i krajowi experci przedstawia stan wiedzy w pracach badawczych
dotyczących produkcji biomasy konwersji
biomasy do biometanu i produkcji biowodoru.
Wiecej informacji na stronie:
www.cebitec.uni-bielefeld.de/cebitec/
symposium/sbf2008.html