„Zielnik mchów tatrzańskich” Tytusa Chałubińskiego

„Zielnik mchów tatrzańskich” Tytusa Chałubińskiego
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Zebrał Tytus Chałubiński Oznaczył Tytus Chałubiński Rewizja zbioru Ryszard Ochyra (1998) Czas powstania 1876–1885 Wymiary wysokość: pudła — 35 cm, długość: pudła — 23 cm, szerokość: pudła — 21 cm Torebki z okazami najczęściej 8­12 x 6­7 cm Preparaty mikroskopowe 7,8 x 2,8 x 0,1 cm Numer inwentarzowy B/19/MT („Zielnik mchów tatrzańskich”), B/20/MT (Preparaty mikroskopowe) Muzeum Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem Tematy góry, znane postaci, natura, napisane Prawa do obiektu Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem Prawa do wizerunków cyfrowych domena publiczna Digitalizacja RPD MIK, projekt Wirtualne Muzea Małopolski • Tagi 2D, góry, rośliny, zioła, księga, kolekcja, aparat fotograficzny Doktor Tytus Chałubiński (1820–1889), postać o szerokich horyzontach i wszechstronnych zainteresowaniach, wspaniały lekarz, z zamiłowania botanik, to człowiek legenda Zakopanego. Zasłużony dla kultury i nauki polskiej, otoczony powszechnym szacunkiem, w pamięci potomnych trwa przede wszystkim jako „odkrywca”, propagator walorów leczniczych i turystycznych Zakopanego, a także jako wielki przyjaciel górali i miłośnik Tatr. Mało kto wie, że jego zasługi dla naukowego poznania przyrody Tatr są ogromne i że był on uznanym w Europie briologiem — badaczem mchów. Tytus Chałubiński ofiarował swój zielnik mchów wraz z zielnikiem roślin naczyniowych i kolekcją skał tatrzańskich Muzeum Tatrzańskiemu w momencie jego utworzenia w 1888 roku. Zbiory botaniczne i geologiczne Tytusa Chałubińskiego oraz zbiory zoologiczne Antoniego Kocyana stały się zalążkiem przyrodniczej kolekcji Muzeum Tatrzańskiego.
Zielnik, z łac. herbarium, to kolekcja zasuszonych, odpowiednio sklasyfikowanych i opisanych roślin. Wymyślono go w XVI wieku, ale do dziś jest podstawowym dokumentem pracy botanika. Jest źródłowym, obiektywnym, niepodważalnym archiwum informacji botanicznej, która może być wielokrotnie i niezależnie weryfikowana. W roku 1998 oznaczenia zostały zrewidowane przez profesora Ryszarda Ochyrę z Instytutu Botaniki im. Władysława Szafera PAN w Krakowie.
Cały zbiór mchów zebranych w latach 1876–1885 przez Chałubińskiego zachował się w doskonałym stanie i z małymi wyjątkami zawiera wszystkie okazy cytowane w dwóch najważniejszych dziełach Chałubińskiego: Grimmieae tatrenses (1882) oraz Enumeratio muscorum frondosorum tatrensium, hucusque cognitorum (1886).
Mchy (B/19/MT) przechowywane są w małych, prostokątnych, papierowych torebkach, o różnych wymiarach w zależności od wielkości okazów, najczęściej na 8–12 cm długich i 6–7 cm szerokich. Wewnątrz znajdują się małe, odręcznie pisane, oryginalne etykiety zawierające nazwę gatunku (po łacinie), stanowisko i datę zbioru. Okazy tego samego gatunku umieszczone są w papierowych składkach o wymiarach 20 x 29 cm. Wewnątrz składek naklejony jest odpowiedni fragment spisu mchów z dzieła Enumeratio muscorum frondosorum tatrensium, hucusque cognitorum. Zbiór umieszczony jest w 14 kartonowych pudłach oklejonych czarnym płótnem introligatorskim. Zielnik mchów zawiera 2735 okazów reprezentujących 368 gatunków. Obecnie flora mchów tatrzańskich liczy około 450 gatunków. Na wartość naukową zbioru wpływa obecność w nim typów nomenklatorycznych, czyli wybranych okazów, na podstawie których zdefiniowano określone taksony (takson to na przykład gatunek, podgatunek, rodzaj).
Preparaty mikroskopowe mchów (B/20/MT) zachowały się w doskonałym stanie. Umieszczone są w sześciu księgach. Pudełka od nr 1 do 5 w czarnej, tekturowej oprawie o wymiarach 19,5 x 20,0 x 6,5 cm zawierają po 100 przegródek, wyklejone są papierem i aksamitem. Na grzbiecie wytłoczony jest złoty napis „MUSCI TATRENSES preparata”. Księga nr 6 o wymiarach 18,0 x 26,5 x 6,5 cm, oprawiona w brązowo­beżowe płótno, na grzbiecie ma wytłoczony złoty napis „Microscopische Präparate”. Każdy preparat opisany jest ręką Tytusa Chałubińskiego.
Herbarium Tytusa Chałubińskiego stanowi doskonały przykład XIX­wiecznego sposobu zielnikowania, dokładności i staranności w zabezpieczeniu oraz opisaniu zbioru. To znakomity punkt wyjścia do dalszych badań flory mchów Tatr.
Kolekcja jest przechowywana w magazynie, jej fragmenty eksponowane są tylko na wystawach czasowych.
Doktor Chałubiński odwiedził prawdopodobnie wszystkie zwiedzane w XIX wieku przez turystów tatrzańskie szczyty i przełęcze. O jego „wycieczkach bez programu” było bardzo głośno. Chałubiński wędrował po Tatrach w towarzystwie rodziny i przyjaciół, znanych artystów, literatów, naukowców. Prowadzili ich górale przewodnicy, jednocześnie muzykanci i tancerze umilający postoje i biwaki śpiewem, tańcami, dowcipnym bajaniem i gadkami przy ognisku. W trakcie tych wycieczek doktor Chałubiński wypatrywał nowych gatunków mchów, zbierał je i od razu w terenie starannie opisywał. Doktorowi często towarzyszył „przyboczny adiutant” — młody, sprytny chłopiec Józek Roj, który nosił za nim zielnik, puszki na mchy, a także sam potrafił wyszukiwać rośliny w trudnym terenie.
Historia tatrzańskich wypraw Tytusa Chałubińskiego zapisana jest nie tylko we wspomnieniach uczestników, ale także, i to bardzo szczegółowo, właśnie w zielniku. Chronologicznie ułożone miejsca zebrania mchów stanowią interesujący materiał źródłowy dla badaczy historii turystyki, a także życia Tytusa Chałubińskiego. Dane zestawione ze znanymi opisami wycieczek i z innymi materiałami archiwalnymi dają pełniejszy obraz jego wędrówek po Tatrach, bardzo dokładnie wyznaczają ich trasy. Jak wynika z własnoręcznych zapisów Chałubińskiego na metryczkach, zdobywał on nie tylko najwyższe szczyty: Gerlach, Kołowy, Lodowy, Krywań, Rysy czy Łomnicę, ale bardzo często robił bliższe wypady w Tary: na Nosal, Giewont czy Sarnią Skałkę, wędrował po wsi Zakopane wzdłuż potoku Bystrej, Cichej Wody, pod Regle, zbierał mchy na nieistniejących dzisiaj bagnach Krupówek. Jak pisał, „botaniczny interes” był dla niego wytchnieniem.|
Prezentowany zielnik mchów tatrzańskich to nie tylko materialny dowód na występowanie poszczególnych gatunków roślin w określonych miejscach, mogący służyć botanikom do przeróżnych, specjalistycznych analiz (na przykład taksonomicznych, morfologicznych, anatomicznych, badań historii flory, bioróżnorodności), ale także swoisty zapis górskich ścieżek, perci i taternickich dróg, którymi wędrował najbardziej znany lekarz XIX­wiecznej Warszawy, a później Zakopanego — Tytus Chałubiński.
Zielnik mchów tatrzańskich Tytusa Chałubińskiego jest najcenniejszą kolekcją botaniczną Muzeum Tatrzańskiego im. Dra Tytusa Chałubińskiego.
Zawiera 2735 okazów reprezentujących 368 gatunków mchów tatrzańskich. Przechowywany jest w 14 pudłach. Mchy zostały zebrane w latach 1876–1885.
Uzupełnieniem zielnika są preparaty mikroskopowe mchów wykonane przez Tytusa Chałubińskiego w trakcie oznaczania materiałów. Kolekcja liczy 600 trwałych preparatów przechowywanych w 6 księgach.
Opracowanie: Grażyna Cisło (Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem), © wszystkie prawa zastrzeżone Bibliografia:
Grażyna Cisło, Wycieczki Tytusa Chałubińskiego zapisane w zielniku mchów, „Rocznik Podhalański” 1997, t. VII;
Jacek Drobnik, Zielnik i zielnikoznawstwo, Warszawa 2007;
Ryszard Ochyra, Grażyna Cisło, Mchy w zielniku Tytusa Chałubińskiego w Muzeum Tatrzańskim w Zakopanem, „Polish Botanical Studies Guidebook” 1999, nr 22;
Barbara Petrozolin­Skowrońska, Król Tatr z Mokotowskiej 8. Portret doktora Tytusa Chałubińskiego, Warszawa 2005.