docPaździernik 2015
download 
Reklamacja Transkrypt
Październik 2015
CENA 5,00 ZŁ (w tym 5% VAT) NR 10 (491) PAŹDZIERNIK 2015 MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ROK ZAŁOŻENIA 1963 ROK KS. LEONA HEYKEGO www.miesiecznikpomerania.pl Numer wydano dzięki dotacji Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego. Dofinansowano ze środków Miasta Gdańska W W NUMERZE: NUMERZE: Opowieść losach Polski 33 Na pôłnimoKaszub KrzysztofMajkòwsczi Korda Dariusz 55 Nie stać nas omnibusów na piękno? do Pesa Duo Od konnych Z Krzysztofem Wojcieszykiem, dyrektorem SławomirLewandowski Pomorskiego Biura Planowania Regionalnego, Dariusz Majkowski 8 rozmawiał Teatr Szekspirowski z widokiem na gwiazdy 9 GrażynaAntoniewicz Jesz pòczekómë Pioter Dzekanowsczi 10 Jubilatka Politechnika 10 Czy Kaszuby są jeszcze piękne? MartaSzagżdowicz Łukasz Grzędzicki 12 jem zacząc diskùsjã 11 Chcôł Kaszëbizna w stolëcë Pioter Léssnawa, Dariusz Majkòwsczi kg 14 Kolej bliska i daleka 12 Kazimierz Kaszubi wOstrowski Gdańsku. Gdańsk stolicą Kaszub? – raz jeszcze! 14 JózefBorzyszkowski Kòléj krótkò a dalek Tłóm. Iwóna Makùrôt 17 Chëcz Działonazôd się w Gdańsku 16 doma ZTeresaJuńska-Subocz Piotrã Kapczińsczim gôdôł Pioter Léssnawa 18 na Pomorzu 18 Najliczniejszy Pòmión skòwrónka – Renata Gleinert Edmund Szczesiak TómkFópka 21 Pożegnanie Komandora OżywiająSzczesiak przeszłość 20 Edmund MarekAdamkowicz 22 Zéńdzenia ù Méstra Jana. Jón Trepczik w ùbecczich zôpiskach do 1956 r. (dzél 5) 22 Brzôd kònkùrsu Drzéżdżona Słôwk Fòrmella StanisłôwJanke 24 Blaski i cienie II Rzeczypospolitej 23 Stanisław Salmonowicz Na zdrowié wejrowsczich szewców 26 rd Kaszubi na Pomorzu Zachodnim na przestrzeni wieków (część 3) Tacewnô Szultka pòzwa „Grif ”. Wòjcech Czedrowsczi 24 Zygmunt w papiorach bezpieczi (dz. 2) 31 SłôwkFòrmella Tylko kamienne tablice Jacek Borkowicz 26 Kaszëbsczi Zapachy mieszane, czyli o Coco Chanel 32 dlô wszëtczich. Ùczba 47 StanisławSalmonowicz Róman Drzéżdżón, Danuta Pioch 34 Wzdłuż wybrzeża 28 Młodokaszuba, żołnierz, starosta (cz. 1) Marta Szagżdowicz MarianHirsz I–VIII Najô Ùczba 30 Na kùńc Eùropë i jesz dali… 35 ZTomaszãPlichtãgôdôDarkMajkòwsczi Òdkrëcé w cëskanim diskã sj 32 Ùczba 37. Kaszëbsczi króm 35 RómanDrzéżdżón,DanutaPioch Klisze Ziemensa rd 34 Terpy stworzyły Fryzów JacekBorkowicz 36 „Wiadomości I–VIII Najô Ùczba Wejherowskie” Piotr Schmandt 35 Nim Jô jem kòmédiantã 41 pójda na plachandry ZeZbigniewãJankòwsczimgôdôStanisłôwJanke Maria Pająkowska-Kensik 42 doswiôdczeniów i nowéUczby ùdbë 39 Wëmiana Dzień Edukacji, czyli po naszamu Red. MariaPająkowska-Kensik 43 Karaòke pò kaszëbskù. Ùdba w robòce Mirosława Möller 39 Tomôsz Fópka 44 Szkoła Z drugiej ręki 46 prawdziwy koniec wojny 40 To „Gdynia” w Holandii Sławomir Lewandowski AndrzejBusler 47 Listy 42 Żyją w niewygasłej pamięci 48 KazimierzOstrowski Zrozumieć Mazury. Uniwersytet Waldemar Mierzwa 42 Czi Żëjąjawabi niewëgasłi pamiãcë 50 żam nie je gapami futrowana? Tłóm.DanutaPioch Zyta Wejer 50 Kaszub. Marchwiónka 44 Szmaczi Biég za zdrowim Zyta Górnô BògumiłaCërockô 51 Lektury 46 Wiérztą żëcé pisóné 56 MayaGielniak,tłóm.BòżenaÙgòwskô Wiedno je czas na òdrodã Kôrbiónka z Arturã Jabłońsczim 48 Ùroczëzna Zrozumieć w Mazury. Pobożność 57 Płótowie WaldemarMierzwa Red. 57 A Kara Mùstafa nogòwôł a flot 50 Z drugiej ręki P.D. 58 cygło 51 Przeczidłé Listy Andrzéj Kraùze, Pioter Léssnawa 53 Klëka Lektury 61 57 Symùlator Pamiętajmynadmòrsczégò o Żeromskim –kùrortu piewcy morza 66 JerzyNacel Pioter Léssnawa 67 kaszubskie książki 59 Najważniejsze Pusta noc w Kanadzie Dušan Paždjerski AleksandraKurowska-Susdorf 67 Działo się w Gdańsku Klëka Juńska-Subocz 62 Teresa 68 Imigrańtowie 66 X Konkurs „Moja pomorska rodzina” Rómk Drzéżdżónk KrzysztofKowalkowski 67 Po czim pòznac artistã TómkFópka Òbkłôdka III Mòje serakòjsczé miesące Jarosłôw Kroplewsczi 68 Pëlckòwsczi meloman RómkDrzéżdżónk POMERANIA RUJAN 20152014 POMERANIA LËSTOPADNIK Od redaktora Piękno krajobrazu często przegrywa z brakiem pieniędzy. Na szczęście zdjęcie na okładce to fotomontaż, i gdański ratusz będziemy mogli podziwiać bez przeszkód, jednak wiele innych miejsc na Pomorzu jest już oszpeconych wielkimi reklamami lub budynkami zupełnie niepasującymi do otoczenia. Często nawet w parkach krajobrazowych nie widać troski o piękne widoki, a w miejscach, gdzie presja inwestorów jest najsilniejsza, szkody są już chyba nieodwracalne (Nadmorski i Kaszubski Park Krajobrazowy). Być może jakieś zmiany przyniesie Ustawa o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, która obowiązuje od 11 września. Jej projekt 2 lata temu ówczesny prezydent Bronisław Komorowski podpisał na Kaszubach, w Charzykowach. Eksperci mają do niej wiele zastrzeżeń, ale dużo będzie zależało od naszych samorządowców. Mogą wykorzystać kolejne narzędzie prawne do walki m.in. z nieestetycznymi reklamami albo stwierdzić, że ich na to nie stać. Tyle że jeśli nie zajmiemy się tym problemem w najbliższym czasie, to wkrótce turyści, na których zarabia wiele pomorskich miast i gmin, zaczną jeździć gdzie indziej – w miejsca, gdzie wciąż krajobraz nie jest oszpecony. I jeszcze jeden smutny temat z październikowej „Pomeranii”. 27 sierpnia pożegnaliśmy w Gdańsku Eugeniusza Gutfrańskiego. Jak pisze o nim redaktor Edmund Szczesiak: „legendę – już za życia – pomorskiego, ale i krajowego kajakarstwa turystycznego”, człowieka niezwykle zasłużonego choćby dla Kaszubskiego Spływu Kajakowego Śladami Remusa. Zachęcamy do lektury wspomnienia o tym wielkim miłośniku kaszubskiego krajobrazu. Pamiętajmy o takich ludziach. Dariusz Majkowski PRENUMERATA Pomerania z dostawą do domu! Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 28 1020 1811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: red.pomerania@ wp.pl • Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: [email protected] lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 – czynna w dni robocze w godzinach 7–17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. 2 ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31 e-mail: [email protected] REDAKTOR NACZELNY Dariusz Majkowski ZASTĘPCZYNI RED. NACZ. Bogumiła Cirocka ZESPÓŁ REDAKCYJNY (WSPÓŁPRACOWNICY) Piotr Machola (redaktor techniczny) Marika Jocz (Najô Ùczba) KOLEGIUM REDAKCYJNE Edmund Szczesiak (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Piotr Dziekanowski Aleksander Gosk Ewa Górska Stanisław Janke Wiktor Pepliński Bogdan Wiśniewski Tomasz Żuroch-Piechowski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Iwona Makurat FOT. NA OKŁADCE Maciej Stanke WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20–23 DRUK Wydawnictwo Bernardinum Sp. z o.o. ul. Bpa Dominika 11 83-130 Pelplin Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. Wszystkie materiały objęte są prawem autorskim. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 Z ŻËCÔ ZRZESZENIÔ Na pôłnim Kaszub 12 séwnika w Spòdleczny Szkòle nr 7 w Chònicach pòtkelë sã nôleżnicë Przédny Radzëznë Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Nôwôżniészima témama jich òbradów bëłë: òchrona kaszëbsczégò krôjòbrazu i przëjimniãcé ùchwôlënkù w sprawie welacjów do Sejmù i Senatu. D A R I U S Z M A J KÒ W S C Z I Zéńdzenié Radzëznë bëło dlô chònic czich Kaszëbów wiôldżim swiãt ã. Przed dwiérzama czekałë na ùczãs tników dzecë w lëdowëch ruchnach i pò kaszëbskù witałë wszëtczich, co wchôdelë bënë. W szkòle òstôł przë rëchtowóny wëstôwk na wdôr znónëch Kaszëbów, a òbradë òtemkł bùrméster miasta Arseniusz Finster. Całoscë pilo wałë wëszëznë partu z przédniczką Janiną Kòsedowską i ji pòprzédcą Wło dzmierzã Łangòwsczim. Na zalë béł téż zasłużony dlô Chòniców i całégò Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô regionalista, gazétnik, wespółrobòtnik najégò cządnika Kazmiérz Òstrowsczi. Pò wëbranim prezydium zéńdzeniô (Paweł Wajlonis, Bògdón Wisniewsczi, Joanna Turzińskô) i kòmisjów (skrutacjowi, ùchwôlënków i wniosków) zaczął sã nôwôżniészi dzél programù, jaczi tikôł sã òchronë pòmòrsczégò krôjòbrazu. Òrãdzã do zajimniãcô sã tą témą bëło weńdzenié w żëcé tpzw. krôjòbrazowégò ùstawù (ùstôw ò zmianie niechtërnëch ùstawów w związkù ze zmòcnienim nôrzãdzy òchronë krôjòbrazu), jaczi òbòwiązywô òd 11 séwnika latoségò rokù. Wiãcy na témã tegò dokùmeńtu piszemë na starnach 5–9. Nôprzôdka direktor Pòmòrsczégò Bióra Regionalnégò Planowaniô Krësztof Wòjceszik przedstawił dzysdniowé przepisë w tim òbrëmienim i pòkôzôł òdjimczi z przikładama dewastacje kaszëbsczégò krôjmalënkù. Pò nim wëstąpiła przédniczka Môlowégò Rëbacczégò Karna Mòrénka Grażina POMERANIA RUJAN 2015 Wera-Malatińskô, jakô kôrbiła ò dzejanim rezerwatu biosferë „Bory Tucholskie”. Òbczas diskùsje nôleżnicë Przédny Radzëznë pitelë m.jin. ò prawné mòżlëwòtë chronieniô krôjòbrazu i przedstôwielë rozmajité lëché przi kładë fónksnérowaniô pòmòrsczich parków, òsoblëwie Kaszëbsczégò Krôjò brazowégò Parkù. Òbczas zéńdzeniô Przédny Radzëznë w Chònicach òstało téż ùchwôloné sta nowiszcze Zrzeszeniô w sprawie ruja nowëch welacjów do Sejmù a Senatu. Hewò jegò zamkłosc: Urzeczywistnianie celów zapisanych w statucie Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego wymaga szerokiej aktywności członków naszego stowarzyszenia. Jednym z ważnych narzędzi działania na rzecz osiągnięcia tych celów jest uczestniczenie w życiu politycznym, gdzie pod pojęciem polityki rozumiemy roztropną troskę o dobro wspólne. Każdy z nas jako obywatel odpowiedzialny jest za kształt społeczeństwa i państwa, w którym żyjemy. Każdy więc powinien przede wszystkim zdać sobie sprawę z tego, że udział w wyborach stanowi jego obowiązek. Nieuczestniczenie w głosowaniu jest poważnym zaniedbaniem, rezygnacją z prawa i godności osoby ludzkiej, zaniedbaniem niosącym negatywne konsekwencje dla niego osobiście i dla całej społeczności. Z tego powodu apelujemy do członków i sympatyków Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego o aktywny udział w wyborach do Sejmu i Senatu zarządzonych na 25 października 2015 r., a struktury Zrzeszenia zobowiązujemy do podejmowania 3 Z ŻËCÔ ZRZESZENIÔ emocjach, rezygnując z działań na rzecz podejmowania merytorycznej debaty publicznej. Negatywne skutki mediatyzacji, w sytuacji, gdy mamy do czynienia z coraz słabiej wyedukowanym politycznie społeczeństwem, budzą niepokój co do przyszłości prawidłowego funkcjonowania instytucji demokratycznego państwa. Bezkrytyczne przyjmowanie przez odbiorców spłyconego i filtrowanego przekazu medialnego utrudnia, a nawet uniemożliwia wyborcom realną ocenę sytuacji. Z tego też powodu w nadchodzących latach większą wagę powinniśmy również jako środowisko Zrzeszenia przywiązywać do promowania wychowania obywatelskiego, a od naszych reprezentantów w parlamencie wymagać większego zainteresowania prodziałań sprzyjających zwiększeniu frekwencji wyborczej na Pomorzu. Zdajemy sobie sprawę z tego, że zadaniem partii politycznych jest wyrażenie aspiracji społeczeństwa obywatelskiego i dawanie obywatelom możliwości współuczestnictwa w decyzjach politycznych kształtujących ład państwowy. Wyrażając potrzebę urzeczywistniania celów statutowych Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, stwierdzamy, że trudno znaleźć ugrupowanie polityczne, które w pełni dawałoby szanse na realizację idei kaszubsko-pomorskiej i którego założenia programowe oraz praktyka działania odpowiadałyby oczekiwaniom ogółu społeczności zrzeszonej. Z tego względu Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie nie będzie udzielało w wyborach parlamentarnych 2015 r. poparcia żadnemu z komitetów wyborczych. Zauważamy jednak, że z list różnych ugrupowań politycznych o mandat posła i senatora ubiegać się będą członkowie naszej organizacji, którzy swoją pracą i zaangażowaniem od lat przyczyniają się do pomnażania dorobku środowiska kaszubsko-pomorskiego. Przypominając, że każdy z nas ma swobodę wyboru opcji politycznej, prosimy członków Zrzeszenia o głosowanie na kandydatów związanych ze środowiskiem Zrzeszenia, na ludzi, których mogliśmy już poznać i sprawdzić w działaniach na płaszczyźnie społeczno-kulturalnej. Głosując na kandydatów wywodzących się z naszego środowiska, dla którego szczególnie ważny jest kaszubsko-pomorski regionalizm, oczekujemy, że będą oni nas godnie reprezentowali. 4 Liczymy, że osiągnięcia naszej społeczności z ostatnich dekad, które zawdzięczamy wytrwałej pracy wielu pasjonatów i społeczników, takie jak na przykład zjednoczenie Kaszub w granicach jednego województwa czy przyznanie językowi kaszubskiemu statusu jedynego języka regionalnego w Polsce, będą rozwijane i wzbogacane. Zobowiązujemy do tego członków Zrzeszenia, na których będziemy głosować 25 października 2015 r. Jesteśmy przekonani, że odwoływanie się przez polityków do wartości wypływających z dziedzictwa kaszubsko-pomorskiego wzmacnia polską państwowość. Z niepokojem zauważamy, że partie polityczne coraz częściej koncentrują się tylko na public relations i grze na blemem mediów publicznych i sposobem, w jaki pełnią swoją misję. Wôrt jesz dodac, że nôleżnicë Ra dzëznë kôrbilë ò placu, gdze w przińd nym rokù òdbãdze sã Zjôzd Kaszëbów. Nick jesz nie òstało do kùńca ùdbóné, ale zdôwô sã, że dzysdnia nôwiãkszé szanse na bëcé òrganizatorã mają Wdzydze i tameczné Mùzeùm – Kaszëbsczi Etnograficzny Park, jaczé mdze w 2016 r. swiãtowało 110. roczëznã pòwstaniô. Òbczas zéńdzeniô wëstąpilë téż przedstôwcowie partów z pôłniowëch Kaszub i z Tëchòlsczich Bòrów, chtërny zaprezentowelë infòrmacjã ò swòjich dzejaniach w slédnym czasu. Òdj. DM POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 CHROŃMY KRAJOBRAZ Takich tradycyjnych chat zostało na Kaszubach bardzo niewiele Nie stać nas na piękno? Z Krzysztofem Wojcieszykiem, dyrektorem Pomorskiego Biura Planowania Regionalnego, rozmawiamy m.in. o tzw. ustawie krajobrazowej oraz parkach krajobrazowych na Pomorzu. Podczas obrad Rady Naczelnej Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Chojnicach zaczął pan swoje wystąpienie od kontrowersyjnego stwierdzenia, że nie stać nas na miłość do krajobrazu... Jest to oczywiście przekorne stwierdzenie, ale niestety wynika z moich bolesnych doświadczeń jako planisty i mieszkańca różnych miast Pomorza. Kiedy zachowanie piękna krajobrazu wymaga wyrzeczeń, często padają argumenty: nas na to nie stać, bo potrzebujemy pieniędzy od inwestora, potrzebujemy POMERANIA RUJAN 2015 pieniędzy od reklamodawcy, bez tych środków nie wystarczy nam na to, by dofinansować opiekę socjalną, by wesprzeć przedsiębiorców, szkoły, żeby poprawić infrastrukturę komunalną i kulturalną w gminach. Wydaje się samorządowcom, że te pieniądze są tak niezbędne, że machają ręką na krajobraz. Poniekąd te władze rozumiem, bo sam kiedyś byłem burmistrzem, i wiem, jak trudna jest sytuacja włodarzy gminy. Na szczęście przybywa stowarzyszeń społecznych, które z determinacją dbają o ochronę krajobrazu. Często dysponują one doskonałymi prawnikami i w dużej mierze dzięki nim krajobraz kaszubski może być wciąż powodem do dumy. A może po prostu samorządowcy nie dojrzeli do tego, by dostrzec, że kraj obraz jest istotną wartością? W części gmin, tych najuboższych, nie ma dość pieniędzy, żeby zatrudnić fachowców od planowania przestrzennego. Trzeba przy tym pamiętać, że pierwszy lepszy inwestor dysponujący 5 CHROŃMY KRAJOBRAZ Taka zabudowa wzrusza czy degustuje? dobrym prawnikiem świetnie sobie poradzi z prawnikiem gminnym, który najprawdopodobniej pracuje tylko na cząstkę etatu i na ogół nie ma szans w starciu z najlepszymi. Są też takie gminy, gdzie po prostu nie ma świadomości, nie ma edukacji i nie ma wiedzy, że krajobraz jest cenną wartością. A przecież każdy z nas odczuwa negatywne skutki dysharmonii w swoim otoczeniu. Fachowcy wypowiadają się na ten temat jednoznacznie: osoby żyjące w zdegradowanym otoczeniu są mniej wydajne w pracy oraz mniej skuteczne w życiu społecznym. I wreszcie, jest trzecia grupa gmin, może lepiej powiedzieć wprost: zamożnych miast, w których istnieje kult inwestora. Kiedy planista przestrzenny w przygotowywanym dokumencie zawiera ograniczenia dla inwestorów, włodarze tych miast stwierdzają: „inwestor nie lubi słowa ograniczenia”. Rok 2012 był rokiem krajobrazu Pomorza. Czy dzięki tej inicjatywie coś się zmieniło w myśleniu mieszkańców naszego województwa? Na pewno coś się zmieniło. Szkoda, że po zakończeniu tego roku nie zostały przeprowadzone badania socjologiczne, dzięki którym moglibyśmy się 6 dowiedzieć, jak bardzo świadomość wartości przestrzeni rośnie, ale na pewno było to bardzo dobra inicjatywa. Dobrze przemyślana i przeprowadzona. Nawet nie wiedząc, jak dokładnie się przełożyła na myślenie i postawy naszych mieszkańców, mam pewność, że wywarła pozytywny wpływ. Kiedy mówimy o ochronie krajobrazu kaszubskiego, to co tak właściwie mamy na myśli? Czym jest krajobraz kaszubski? Krajobraz to harmonijne połączenie wytworów natury i działalności człowieka. Z kolei krajobraz kaszubski to przede wszystkim walory natury: zróżnicowana rzeźba terenu, przepiękne kompozycje jezior, łąk i lasów, które oglądane z siodełka roweru albo nawet z okna samochodu są źródłem wielu wzruszeń. Skromna zabudowa, wykonana z lokalnie dostępnych materiałów, harmonijnie wkomponowana w otoczenie, jaką dziś możemy zobaczyć właściwie tylko w skansenach… Natomiast jeżeli w tym przepięknym harmonijnym kraj obrazie zaczynają powstawać budynki niemające nic wspólnego z tymi, które stały na Kaszubach w XIX w. czy na pocz. XX w., tylko wytwory postmodernistycznych tendencji, budynki, których właściciele chcą zaimponować swoim bogactwem, to ludzie nie chcą już tego oglądać, bo to nie wzrusza, tylko degustuje. Trzeba jednoznacznie powiedzieć, że pierwszą potrzebą jest powstrzymanie lawinowo narastającej zabudowy. Mamy w województwie pomorskim 7 parków krajobrazowych. Dlaczego większość nie spełnia swojej funkcji? Przejeżdżając przez np. Kaszubski Park Krajobrazowy, nie sposób uwierzyć, że ktoś tam dba o krajobraz. Narzędzia ochrony krajobrazu są na dzień dzisiejszy niedoskonałe. Na 7 parków krajobrazowych 5 nie posiada tzw. planów ochrony, czyli dokumentu, który określa, jak powinna wyglądać gospodarka przestrzenna na terenie parku, gdzie może być realizowana zabudowa, w jakim kształcie. Dodajmy jednak, że plan ochrony jeszcze niczego nie gwarantuje. Nie jest on bowiem tzw. prawem miejscowym i nie działa wprost. Dopiero w momencie, kiedy powstaje miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, jego twórcy mają obowiązek uwzględnienia tych postanowień, które zostały zapisane w planie ochrony. Czyli plan ochrony bez planu miejscowego niewiele daje? POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 CHROŃMY KRAJOBRAZ Niestety. Ale nawet tak niedoskonałej formy ochrony krajobrazu nie mamy aż w 5 parkach. Kilka lat temu była daleko zaawansowana koncepcja sporządzenia za pieniądze Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska planów dla 4 parków krajobrazowych w naszym województwie. Okazało się jednak, że wiceminister środowiska zakwestionował słuszność wydawania tych pieniędzy. I znów wracamy do pytania, czy stać nas na ochronę, skoro ministrowie wprost stwierdzają, że nie. Uzasadnienie było takie, że plan ochrony w obecnym kształcie jest narzędziem niedoskonałym i nawet jeśli powstanie, to nie wywoła tych skutków, jakie byśmy oczekiwali. Zgadzam się ze zdaniem wiceministra, ale nie można wylewać dziecka z kąpielą. Ten projekt mógł być poligonem doświadczalnym przygotowywania takich planów ochrony, które okażą się znacznie skuteczniejsze niż obecnie istniejące narzędzia. Utrącono to jednak u samej podstawy, plany nie powstały, czas leci, a jak twierdzą wysocy urzędnicy państwowi, „w ministerstwie dojrzewa świadomość potrzeby zmiany”. Nie wiemy, czy zanim dojrzeje, to jeszcze cokolwiek zostanie z naszego krajobrazu kaszubskiego. zdaniem po prostu nie stać nas na tę konwencję. Chcą zająć się krajobrazem, kiedy będziemy już mieli rozbudowaną infrastrukturę, drogi itp. Tylko że wtedy będzie za późno. Przejdźmy do ustawy krajobrazowej, która weszła w życie 11 września tego roku (Ustawa o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu). Zapisano w niej m.in. możliwość podejmowania przez Radę Gminy uchwały o zasadach i warunkach sytuowania obiektów małej architektury, tablic i urządzeń reklamowych. Niektórzy wiążą z nią duże nadzieje... Niestety, ta ustawa jest obarczona dwoma grzechami pierworodnymi. Pierwszy miał miejsce przy jej poczęciu. Autorem ustawy jest urzędnik, który nie sprawdził się na stanowisku ministerialnym, i postanowił w jakiś sposób odkupić swoją winę czy zrealizować swoje zamierzenia pod skrzydłami prezydenta Bronisława Komorowskiego. I nie byłoby w tym nic złego, gdyby nie błąd, który miał miejsce przy tworzeniu tej ustawy – tzn. chodzi o to, że była to ustawa przedwyborcza. Leżała sobie spokojnie w komisjach, procedowano nad nią mniej lub bardziej intensywnie, natomiast kampania prezydencka spowodowała, że ustawa ta została wyciągnięta, szybko przegłosowana, przyjęta i w pośpiechu podpisana, żeby stanowić argument na rzecz aktywności prezydenta. Osoby, które nie są prawnikami i to dobrymi, będą mieć kłopoty ze zrozumieniem jej przesłania, natomiast nie mam najmniejszej wątpliwości, że sprawni prawnicy, którzy służą korporacjom, bogatym inwestorom, są w stanie poradzić sobie z tą ustawą bardzo szybko. Chciałbym, żeby szybko powstały skuteczne narzędzia ochrony krajobrazu i przestrzeni, ale w tej ustawie dopatrzyć się ich nie mogę. Ale nadzieja umiera ostatnia, może się uda. Będą zapewne gminy, którym uda się tę ustawę wykorzystać jako skuteczne narzędzie eliminowania niektórych błędów, będą też gminy, które nie zrobią nic. Nie jest to uniwersalne narzędzie, które mogłoby w przeciągu kilku lat choćby powstrzymać i odwrócić negatywne tendencje dominujące w planowaniu przestrzennym. Które z parków są w najgorszym stanie? Na pewno najgorzej jest w Nadmorskim. Tam mamy największą presję inwestorów i największe szkody. Drugi w kolejności jest Kaszubski. Gdzie zatem jest lepiej? Nieźle wygląda Mierzeja Wiślana (z wyjątkiem miasta Krynica Morska, które jest dramatycznym przykładem dewastacji krajobrazu), nie najgorzej jest w dwóch parkach, które mają plany ochrony: Dolina Słupi i Wdzydzki Park Krajobrazowy. Ogólnie – im dalej od Trójmiasta, tym lepiej… W 2004 r. Polska ratyfikowała Europejską Konwencję Krajobrazową z 2000 r. Jak urzędnicy tłumaczą, że w cywilizowanym kraju czekamy już od 11 lat, które minęły od ratyfikacji, na wprowadzenie jej w życie? W ogóle się nie tłumaczą. Przykłady działań urzędników od najniższego do najwyższego szczebla pokazują, że ich POMERANIA RUJAN 2015 A można tak... 7 CHROŃMY KRAJOBRAZ Sądzi pan zatem, że ustawa krajobra zowa nie spowoduje zniknięcia z naszego krajobrazu szpecących go reklam? Nie znikną. Fachowcy już teraz wskazują na widoczne błędy tej ustawy, które mogą skutkować procesami odwoławczymi – wśród nich jest zapis wskazujący na możliwość działania ustawy „wstecz”, co jest w polskim prawie wykluczone. Poza tym gminy już przed ustawą mogły regulować kwestię reklam na swoim terenie, ale po prostu się na to nie decydowały. Ale teraz podjęcie uchwały reklamowej da samorządom możliwość pobierania opłat. To prawda. Prawdopodobnie wiele gmin zechce wyciągnąć rękę po te pieniądze. Samorządowcy znów staną przed dylematem: jeżeli będą chcieli uporządkować przestrzeń i wyeliminować większość reklam, to pozbawią się możliwych opłat. Natomiast jeżeli będą Autobiografie prof. Brunona Synaka Bezsens i sens choroby nieodwracalnej Moja kaszubska stegna 35 zł 35 zł www.KaszubskaKsiazka.pl Zamówienia telefoniczne pod numerem 607 904 846 [email protected] 8 chcieli na takiej uchwale reklamowej zarobić, to dopuszczą ich jak najwięcej, odpowiednio je opodatkowując. Albo piękno, albo pieniądze. Czyli na zakończenie znów wróciliśmy do pierwszego pytania: czy nas stać? Na pewno u podstaw tej ustawy leżała troska o krajobraz, na pewno przyświecały jej dobre intencje, ale przy niedoskonałości narzędzi te dobre intencje mogą zostać wykorzystane w zły sposób. Obawiam się, że ustawodawca nie przewidział, co dobry prawnik może z tego wycisnąć. Ustawa nakłada też na samorządy wojewódzkie zadanie sporządzenia audytu krajobrazowego, który ma m.in. scharakteryzować typy krajobrazów, określić ich wartość, wskazać szczególnie cenne i ustalić zagrożenia dla krajobrazów priorytetowych. Taki audyt krajobrazowy to narzędzie, które w znacznie szerszym niż uchwała reklamowa zakresie miałoby powstrzymać degradację krajobrazu. Przypisane samorządom wojewódzkim audyty mogą jednak w ogóle nie powstać. Nie ma przepisów wykonawczych, a dotychczasowa tradycja wieloletniego ich powstawania w „ministerstwie właściwym ds. infrastruktury” rokuje jak najgorzej. Zdaniem Konwentu Marszałków RP, a także urbanistów zgromadzonych na ogólnokrajowym spotkaniu Biur Planowania w czerwcu tego roku w Poznaniu założenia przygotowania audytu krajobrazowego są tak skomplikowane, że raczej na pewno nie zostanie dotrzymany 3-letni termin jego opracowania i wdrożenia do planów zagospodarowania przestrzennego województw. Koszty ich opracowania mogą się okazać ogromne – padały kwoty milionowe. Z tych między innymi powodów największa partia opozycyjna blokiem głosowała przeciw przyjęciu ustawy. Żywot jej – w zależności od wyniku wyborów – może więc być bardzo krótki… Z K. Wojcieszykiem rozmawiał Dariusz Majkowski, fot. ze zbiorów K. Wojcieszyka POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 CHRÓŃMË KRÔJÒBRÔZ Jesz pòczekómë PIOTER DZEKANOWSCZI We wiadle ò rëchłi smiercë reklamòwi pòjudżi je wiãcy òskòmë i trzôskù jak prôwdë. Biédny ùstôw ò lepszim chronienim krôjòbrazu ni miôł letkò ju przed ùchwôlenim, a terô miast ceszëc estetów, straszi nëch, co chcelëbë na jegò spòdlim wząc sã za brzëdotã. Zôczątk zdôł sã baro nôdzejny. Tec nowé prawò miało sã brac nié leno za reklamë, ale téż pòmòc w regùlowanim niejednëch drażlëwëch inwesticjów, òsoblëwie nëch, co mòckò zmieniwają widoczi, w tim sztrómòwëch wiatraków abò bùdinków, jaczé nijak sã nie stosëją do òkòlô. To nié wszëtczim sã widzało. Naszkalowóny bez karna òd inwesticjów, temù téż pózni w dzélu pòòbcãti, projekt wëbéł równak do ùchwôleniô. Kò nawetka w taczim wąsczim ju sztôłce òbróńcë krôjòbrazu dozdrzelë pòkrok w dobrą stronã. Do tegò ù samòrządów zbùdzëła sã nôdzeja na wiãcy w swòjich miészkach, a to òd reklamòwégò płatkù. Kò nié tak chùtkò! W przeszłim tidzeniu pitôł jem jednégò ùrzãdnika z naszich strón, POMERANIA RUJAN 2015 co nowi ùstôw mòże òdjinaczëc, co dobrégò ùspòsobic. Òn równak tłomacził, że to za wczas na òbsąd. Prawie przeczëtôł nowi dokùmeńt, a wiãcy mòże mie òbjasnic dopiérkù, jak wrócy ze specjalnégò szkòleniô. Miôł jem pòżdac pôrã dni. Nie bëło radë, jem czekôł. Skòrno le przëjachôł nazôd, jesmë gôdelë, ale krótkò. Cëż jô móm cë, chłopie, rzec? – jął, a tej docygnął: Radzëlë nama, żebë sã tak chùtkò za nen ùstôw nie brac. Pòdobno je w nim fùl prawnëch wątplëwòtów, tak wiele, że to nié dlô nas, ùrzãdników z môłëch samòrządzëznów. Niech le przódë Warszawa, Gduńsk abò jiné wiôldżé miasto co na jegò spòdlim ùradzy. Ti są dosc bògati na prawòwanié sã, a to na gwës przińdze. Dopiérze jak òni bezpieczną stegnã wëdepcą, më, mniészi a biédny, bë mielë pùscëc sã jich szlachama... Tak jasno widzec, że krôjòbrôz chùtkò sã nama nie zmieni. Jedno pòceszenié, że nié wszãdze ta reklamòwô pòjuga dôwô straszny brzôd jak we wiôldżich miastach abò... (tu dopiszë jaczis plac na Kaszëbach, gdze je straszno). Òdj. A. Wegner 9 CHROŃMY KRAJOBRAZ Fot. A. Wegner ŁU K AS Z G R Z Ę DZ I C K I W kaszubskich książkach dla najmłodszych oraz przewodnikach turystycznych wciąż (z przyzwyczajenia?) przywoływana jest legenda o stworzeniu Kaszub. Otóż gdy Bóg ukończył dzieło stworzenia, każdej krainie nadał odpowiedni charakter, wyposażając ją w różnorodne bogactwa. Zadowolenie ze swojego dzieła zmącił Bogu anioł, któremu zlecono opiekę nad kaszubską ziemią i który upomniał się o Kaszuby, dla nich bowiem przewidziano tylko nieprzyjazne do zamieszkania piaski. 10 Po groźbie strajku ze strony anioła Bóg zajrzał do swojego worka z materiałami i wysypał z niego krystalicznie czyste jeziora, wspaniałe lasy, urokliwe rzeki, trochę żyznych gleb, a i spory kawał błękitnego morza ze złotymi plażami. Cuda, jakie znalazły się na dnie worka Stwórcy, trafiły do naszego regionu i ciągle wprawiają ludzi w zachwyt. Tak przez lata tłumaczono turystom pochodzenie uroku tej ziemi. Rzeczywiście mieszkańcy Kaszub otrzymali od Boga piękny region, ale coraz częściej stawiane jest im pytanie, dlaczego tę swoją ziemię konsekwentnie oszpecają brzydką i pstrokatą zabudową, chaotyczną polityką przestrzenną i wszechobecnymi śmiecącymi reklamami stawianymi na poboczach dróg, wieszanymi na płotach i w prawie każdym możliwym miejscu? Jak tę degradację krajobrazu wytłumaczyć turystom i jak w wyniku tego bezładu będzie ukształtowana wrażliwość i gusta kolejnych pokoleń mieszkańców Kaszub? Czy będą mieli powody do zachwycania się nad pięknem swojej ziemi przyszli literaci? Za nami liczne uroczystości z okazji 25-lecia odrodzenia samorządów gminnych. Często wręczano na nich POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 CHROŃMY KRAJOBRAZ dumnym samorządowcom medale i podkreślano ich osiągnięcia. Czasami nawet snuto refleksje nad ich dokonaniami, które niewątpliwie przyniosły pozytywne zmiany i rozwój regionu. Przemilczano jednak porażki samorządów, które pozostawiają trwały ślad w przestrzeni publicznej. W moim przekonaniu największą klęską bardzo wielu pomorskich gmin jest brak zaprogramowanej na dekady polityki przestrzennej i całkowita bierność, a nawet służalczość wobec każdego zaglądającego do nich inwestora. Samodzielność planistyczna gminy to jedno z najważniejszych zadań, jakie przyznano wspólnotom gminnym, czyli to one mają określać przeznaczenie i zasady zagospodarowania terenu. W realiach kaszubskich, jeśli nawet samorząd zdecyduje się na sporządzenie planu zagospodarowania przestrzennego, to jest on często bardzo liberalny, zapewnia inwestorom maksimum swobody, nie wspominając już o praktykach, gdy to może nie wprost, ale jednak pośrednio inwestor finansuje sporządzanie planu zagospodarowania przestrzennego, a skoro płaci, to i wymaga od gminy. Interes prywatny dominuje tym samym nad interesem publicznym. Szkoda, że praktyki takie mają miejsce w regionie, który pod ręką ma wzorce i wielowiekowe przykłady mądrego i dalekowzrocznego planowania przestrzennego, chociażby w postaci miast lokowanych w średniowieczu na prawie chełmińskim. Zachowania takie władze gminne tłumaczą chęcią zapewnienia rozwoju gospodarczego, ale o ile korzyści są osiągalne tu i teraz, o tyle koszty – rozłożone w czasie, a walory przyrodnicze mogą zostać utracone bezpowrotnie. Nie zgodzę się z twierdzeniem głoszonym przez niejednego włodarza gminy, że bałagan w przestrzeni publicznej i chaos architektoniczny to skutki wyłącznie złego prawa, a nie rezultat serii zaniechań po stronie samorządu terytorialnego, którego przedstawicielom wygodniej jest nie wchodzić w kolizję z dobrze wyposażonymi w prawników inwestorami nastawionymi na eksploatację zasobów. Za słabe przygotowanie urzędników gmin i decydentów do prowadzenia polityki przestrzennej oraz niską świadomość społeczną POMERANIA RUJAN 2015 w odniesieniu do tego tematu płacić będą obecni i przyszli mieszkańcy tych gmin. Degradacja krajobrazu przyczynia się do obniżenia wartości osadniczej terenu, pogorszenia warunków życia mieszkańców, a spore koszty utrzymania budowanej dziś za pieniądze z UE a rozproszonej infrastruktury wodno-kanalizacyjnej, drogowej czy gazowej będą rosły – oczywiście koszty te poniosą członkowie lokalnych wspólnot, które notabene również na Kaszubach dotyka problem starzenia się społeczeństwa. Na szczęście samorządowcy i liderzy lokalni sami powoli już dochodzą do wniosku, że nie stać nas na brak konsekwentnej polityki przestrzennej i zaczyna im się marzyć przemyślane kształtowanie krajobrazu w zgodzie z charakterystyczną dla regionu najlepszą tradycją. W naszej kaszubsko-pomorskiej społeczności, często opierającej się na silnym emocjonalnym związku z ziemią, na której wyrośliśmy i która nas uformowała, jest to szczególne wyzwanie. 11 września 2015 r. weszła w życie Ustawa o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu (Dz.U. 2015, poz. 774). Jej projekt został podpisany w 2013 r. na Kaszubach, w Charzykowach, przez Prezydenta RP i złożony do laski marszałkowskiej. Zasiliła ona i tak już spory zasób aktów prawnych, których celem jest ochrona szeroko pojętej jakości krajobrazu i środowiska przyrodniczego. Trudno uznać tę ustawę za łatwą w zastosowaniu i niezawierającą wad, jednak to, czy będzie wdrażana, zależy od samorządów terytorialnych, a przede wszystkim od gmin. Może ona być bronią w walce z tablicami i urządzeniami reklamowymi, ponieważ zasady ich umieszczania w przestrzeni mogą określać uchwały rad gmin. Opłaty za ich ekspozycję mają zasilać budżet gmin, ale czy ten bodziec finansowy będzie wystarczająco motywował samorządy do uporządkowania kwestii reklam? Strach samorządowców przed ciągnącymi się latami postępowaniami administracyjnymi i sądowymi może skutecznie studzić wolę walki z reklamowym chaosem. O ile w większych miastach, gdzie świadomość potrzeby dbania o jakość przestrzeni publicznej jest coraz silniejsza (do czego przyczyniają się prężne ruchy miejskie), władze zostaną przekonane do podjęcia uchwał antyreklamowych, o tyle na terenie gmin małomiasteczkowych i wiejskich z organizacją tej dobrej presji społecznej na władze samorządowe może być znacznie trudniej. I w tym miejscu pojawia się zadanie dla liderów i struktur lokalnych związanych ze Zrzeszeniem Kaszubsko-Pomorskim zakorzenionych przecież w kaszubskich i kociewskich realiach. Zrzeszenie było zwolennikiem usamorządawiania zadań publicznych, ale nie może być bezkrytyczne wobec zaniechań, jakich te samorządy się dopuszczają w takich kwestiach, jak skuteczna polityka przestrzenna, i w sytuacji, gdy wójtowie czy burmistrzowie odwracają głowę, aby pozwolić prywatnemu inwestorowi na postawienie budynku o sztampowej/katalogowej architekturze rodem z równin mazowieckich, która nijak się ma do kaszubskiego krajobrazu. Coraz wyższe płoty obwieszane gęsto banerami reklamowymi oszpecają kaszubskie wsie. To wszystko sprawia, że Kaszuby szybko tracą swój charakter regionu o wysokich walorach krajobrazowych. A przecież mamy u siebie też dobre wzorce do naśladowania. Negatywne skutki braku dbałości o otoczenie dostrzegał już na początku XX w. Izydor Gulgowski, pisząc o Kaszubach: „Czy trzeba się dziwić, że z czasem staje się obcy na swoim podwórzu, obcy na swojej ziemi, obcy we wsi, że w ostateczności staje się obojętne, czy mieszka tu, czy gdzie indziej, czy jego przywiązanie do regionu zaczyna się chwiać i również chwieje się jako miłość do ojczyzny!”. Póki co opowiadamy najmłodszym mieszkańcom Kaszub legendę tłumaczącą, że piękno pierwotnego krajobrazu tego regionu zawdzięczamy interwencji anioła u Boga – Stwórcy. Dorastające dzieci i kolejni turyści z czasem będą doznawać dysonansu poznawczego, patrząc na zdegradowany byle jakim budownictwem i reklamami krajobraz. Nie chcielibyśmy przecież tłumaczyć się ze wstydem, jak to swój region Kaszubi zdegradowali. Nie jest jeszcze za późno, aby ratować obraz Kaszub, a nowa ustawa o ochronie kraj obrazu może nam w tym pomóc. 11 SPÒLËZNA Chcôł jem zacząc diskùsjã Òd stalatów Kaszëbi ùcékelë przed wòjnama i òd wieków mieszkańcowie jinëch krajów chronilë sã na naji zemi. Wierã dlôte ksądz Bernat Sëchta mô w swòjim słowarzu słowa „ùchódnik” i „ùchódnica” òznacziwającé człowieka, ò jaczim w òbjasnienim pisze: „uciekający przed grozą wojenną”. Kòl te mómë jesz przikładowé zdanié: „Bëlë jesmë ùchódnikami w wòjnie, mùszelë naszã biédã òstawic, a jic tam, gdze nas gnalë”. Czuł te słowa aùtor słowarza kaszëbsczich gwarów w òkòlim Żarnowiecczégò Jezora. Dzysô prawie w tëch stronach zôs je głosno ò lëdzach ùcékającëch przed wòjną. Pierszô takô gmina w Pòlsce Zbigniéw Walczak, wójt gminë Gniewino, jakô leżi prawie nad Żarnowiecczim Jezorã, wësłôł òtemkłi lëst do Minystra Administracje i Cyfrizacje, pòmòrsczégò wòjewòdë i marszôłka. Zabédowôł w nim, że ta leżącô krótkò mòrza samòrządzëna mòże przëjimnąc ù se pôrãnôsce ùchódników z Krótczégò Wschòdu. To pierszô takô deklaracjô w najim państwie, co òstało pòdczorchniãté w wiele pòlsczich i swiatowëch mediach. Pòmión ten lëst dôł zachtny. Gazétë i internetowé pòrtale przëbôcziwałë przë leżnoscë, że Gniewino je gminą òtemkłą na turistów, pisałë ò wëzdrzatkòwi wieżë „Kaszëbsczé òkò” i ò balôrzach ze Szpanie, co mieszkelë tuwò òbczas Euro 2012. Równak nié promòcjô bëła célã lëstu do minystra. Pòdskôcënkã do jegò napisaniô je przédno diskùsjô na témã ùchódników, jakô warô w Pòlsce – gôdô Z. Walczak. I dodôwô, że sprawa jich przëjimniãcô nie je leno problemã rządu, a całi spòlëznë. Ten lëst to nick nadzwëkòwégò i nie rozmiejã, skądka sã wzãło taczé zainteresowanié mediów. Gminë chcą sã włączëc w pòmôganié. Równak pòd cëskã codniowi robòtë ni ma czasu ò tim mëslec. Kòżdi wójt, bùrméster czë prezydent miasta mô wiele swòjich 12 problemów i dlôte czasã zdôwô sã nama, że jiwrë ùchódników nas nie tikają, że są gdzes z bòkù. Chcôł jem zacząc diskùsjã w szerszim karnie – samòrządôrzów, lëdzy biznesu i institucji, co sã zajimają ùchódnikama – co zrobic, żebë pòmóc rządowi w ti stojiznie – gôdô Z. Walczak. W swòjim lësce napisôł m.jin. (pò pòlskù): „Gniewino je niewiôlgą gminą, jakô leżi na nordze pòmòrsczégò wòjewództwa. W ji grańcach i téż w nôblëższim sąsedztwie fónksnérëje wiele przemësłowëch zakładów, òsoblëwie zjôdnégò ôrtu, chòc nié leno. Małô dalekòsc òd trzëgardowi aglomeracje téż pòmôgô w nalezenim i pòdjimniãcym robòtë”. Wójt przed napisanim tegò lëstu gôdôł z przedstôwcama pòdjimców na terenie gminë. Ti zagwësnilë, że pòmògą w przëjimniãcym ùchódników. Òkróm tegò wëszëznë gminë rechùją na wspiarcé Eùropejsczi Ùnie. Òficjalnô samòrządzënowô starna www.gniewino.pl przëbôcziwô, że na pòmòc w zagòspòdarzenim sã kòżden imigrant mòże dostac 6 tës. eùro. Na decyzjã wójta ò napisanim tegò lëstu miałë cësk doswiôdczenia sparłãczoné z Eùro 2012. Òbczas jednégò z zéńdzeniów z samòrządôrzama i pòdjimcama jesmë wspòminelë tã imprezã. Przëbôcził jem so wnenczas Donieck, gdze béł jem na jednym z meczów. Czejbë chtos mie tedë rzekł, że to miasto òstónie zniszczoné przez wòjnã – nie béłbëm ùwierził. Lëdze bëlë baro żëczny, bëlno sã bawilë. Në i sã zdarzëło to, co sã zdarzëło. Zaczãlë dlô se szukac môlu gdze jindze, ùcekac z terenów òbjimniãtëch wòjną. Jistno dzysô dzeje sã ze Syrijczikama – dolmaczi. Pòdzelonô spòlëzna A co ò tim wszëtczim mëslą mieszkańcowie gminë? Zdania są pòdzeloné, tak jak w całi Pòlsce. Nie ùdało sã nama nalezc nikògò, chto chcôł pòdac swòje miono i nôzwëskò, równak anonimòwò lëdze rôd gôdelë ò swòjich pòzdrzatkach. Niejedny bëlë bùszny z tegò, że Gniewino jakno pierszé zgłosëło chãc pòmòcë. Jidzemë za wskôzama papieża Francyszka. Pòmòc dlô tëch lëdzy je najim chrzescëjańsczim òbòwiązkã. Pòlôszë téż wiele razë brëkòwelë pòmòcë i jinszé kraje jich przëjimałë. Ni mòżemë bëc gòrszi – to nôczãstszé argùmentë przëstojników wójtowi ùdbë. A procëmnicë przede wszëtczim kôrbilë ò strachù przed terorizną, jakô mòże nié òd razu, ale za cziledzesąt lat mòże sã stac zagrôżbą dlô jich familiów. Ju dzysô mieszkają kòl nas cëzyńcowie, co robią na terenie Pòmòrsczi Specjalny Ekònomiczny Cónë. Jem dbë, że pôrãnôsce ùchódników nie POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 SPÒLËZNA bãdze zdrzódłã spòlëznowëch jiwrów w gminie, jakô mô 7300 mieszkańców, ale dosc chùtkò sã przëstosëją – òdpòwiôdô Z. Walczak. Wiele mieszkańców nie wierzi, że ùchódnicë bãdą chcelë wëcygnąc do Gniewina. Za czim? Żebë dostac 1500 zł na rãkã na miesąc? Baro chùtkò ùcekną òd naju do Niemców – pòwtôrzają sã argùmeńtë. Jiny bòją sã, że skùtkã bãdą niższé zôróbczi w fabrikach w gminie, bò jeżlë nalézą sã lëdze, co chcą robic za nôniższą penzjã, to robòtodôwôcze nie mdą chcelë płacëc wiãcy. Ju dzysô tak sã dzeje za sprawą Ùkrajińców i Mòłdawianów, chtërny robią na terenie Ekònomiczny Cónë – czëjemë tej-sej. Parafiô chce pòmagac Wójt ò swòji ùdbie gôdôł z probòszczã gniewińsczi parafie, ks. Marianã Miotkã, chtëren téż chce włączëc sã w tã akcjã pòmòcë. Mëszlã, że prawie na taczi ôrt mòżna rozdzelëc ùchódników w całim kraju. Czej w kòżdi gminie bësmë mielë pò 2–3 familie, to nie stwòrzimë getta i dómë tim lëdzóm wiãkszą mòżlëwòtã asymilacje – gôdô. A jak kònkretno miałabë wëzdrzec pòmòc ze stronë parafie? Jesz terô cãżkò pòwiedzec. Zanôlégô to chòcle òd tegò, gdze ùchódnicë bãdą POMERANIA RUJAN 2015 mieszkac. Gwës przëdô sã jima pòmòc w zagòspòdarzenim, kùpienim pierszich brëkòwnëch zachów. Mdzemë chcelë jich wspierac i jima pòmagac, òsoblëwie na zôczątkù. Wiém równak, że pòmòc niżódny parafie jima nie sygnie. Òni mają tu przëjachac na całé żëcé i mùsz je zagwësnic jima robòtã, mòżlëwòtë rozwiju itd. Pò sztóce ks. Miotk dodôwô: Dzysô to jesz leno gôdanié. Żebë sã le na tim nie skùńczëło. Decyzje mùszą pòwstac na rządowi rówiznie. Në i nie wiémë, czë tak pò prôwdze chtos bãdze chcôł do naju przëjachac i tuwò zamieszkac. Parafianie w Gniewinie są pòdze lony jak w całi Pòlsce. Probòszcz pòd czorchiwô, że strach przed ùchódni kama mają òsoblëwie lëdze biédny, chtërny sami rechùją na pòmòc gminë. Czãsto téż gôdają, że nôlepi bëłobë, żebë przëjachelë chrzescëjanowie. Równak parafiô mùszi pòmòc téż wëznôwcóm islamù, jeżlë kòl nas zamieszkają – kôrbi ks. Miotk. Lëdze jistny jak më Pòdług wójta Walczaka sprawë religie, pòzdrzatkù na swiat czë apartny kùlturë nie bãdą wiôldżim jiwrã. Czãsto wielekùlturowé spòlëznë rozwijają sã lepi, bò dialog, diskùsjô, reprezentowanié rozmajitëch doswiôdczeniów rodzy pòkrok. To prôwda, że ùchódnicë są lëdzama jiny kùlturë, ale są to téż lëdze jistny jak më. Żëjemë dzysô w globalnym swiece, w cządze internetu, baro chùtczégò nëkù infòrmacjów. I corôz barżi za sobą szlachùjemë – pòdczorchiwô. Te jegò słowa i lëst do Minystra Administracje i Cyfrizacje są rozmajice taksowóné przez Kaszëbów, bò zdôwô sã, że w sprawie ùchódników jesmë pòdzelony jistno jak Pòlskô (sygnie zazdrzec na spòlëznowé pòrtale abò kòmentarze na rozmajitëch inter netowëch pòrtalach). Czedë piszemë te słowa, chãc przëjimniãcô lëdzy z Krótczégò Wschòdu zgłosëło ju czile jinëch samòrządzënów, m.jin. Gduńsk, Gdiniô i Sopòt, równak to Gniewino bëło pierszé i w swiat pòszła infòrmacjô przërëchtowónô przez gazétniczkã z amerikańsczi Associated Press cytowónô przez rozmajité pùblikatorë: „A county near the Baltic Sea coast, Gniewino, became the first place in Poland in recent days to declare it can host and offer jobs to three Syrian families”. Pioter Léssnawa, Dariusz Majkòwsczi Òdj. AM 13 Z POŁUDNIA Kolej bliska i daleka KAZIMIERZ OSTROWSKI Nie da się zaprzeczyć, że uruchomienie PKM to wydaZ dużym hałasem medialnym ruszyła cichobieżna Pomorska Kolej Metropolitalna, rzekomo pierwsza linia kolejo- rzenie historyczne, ponieważ lepsze skomunikowanie ze wa w Polsce po II wojnie światowej, na co burzą się m.in. stolicą regionu będzie dobrodziejstwem dla dużej części warszawiacy i szczecinianie, bo tam wcześniej zbudowano Kaszub. Urzeczywistnia w pewnym stopniu koncepcję roznowe odgałęzienia torów. Mniejsza o te spory, PKM bowiem woju, w którym kraj ma się opierać na silnych metropoliach promieniujących na przyległe to rzeczywiście przedsięwzięobszary. Tyle tylko że stołeczcie w nieporównywalnej skali ne słońce nie ogrzewa rówi wspaniałe osiągnięcie inżyno całego regionu i tak jak nierskie, choć przyczółki zbuw skalistych górach północrzonego wiaduktu przy ul. Słowackiego przez siedemdziesiąt (...) ożywcze promienie ne stoki pozostają ośnieżone przez cały rok, tak też na lat przypominały o biegnącej metropolitalne mają naszym Pomorzu – im dalej niegdyś tamtędy kolei. Nowa metropolii, tym ciemniej trasa komunikacyjna cieszy ograniczony zasięg. od i chłodniej. gdańszczan i od razu zdobyła Mieliśmy tu niedawno popularność. Na razie pociąwydarzenie poniekąd rówgi docierają do przystanków nież związane z kolejnicGdańsk Rębiechowo i Gdańsk twem, choć nie tak znaczące Osowa, ale w październiku mają się rozpędzić do Kartuz (m.in. przez Rębiechowo i Żu- (Znaj proporcją, mocium panie). Oto włodarze kolei postanokowo), a w grudniu nawet do Kościerzyny. „Na Kaszuby” – wili pozbyć się na poły zrujnowanych dworców i przekazać triumfalnie ogłaszają twórcy tej kolei oraz władze pomor- kłopotliwe obiekty samorządom. Owszem, spółka od koleskiego województwa, tak jakby Osowa czy Rębiechowo nie jowych nieruchomości chwali się tu i ówdzie pięknie wyremontowanym dworcem, ale Chojnic i Brus to nie dotyczy, leżały na Kaszubach. Kòléj krótkò a dalek Z wiôldżim medialnym trzôskã rëgnãła cëchòbiegòwô Pòmòrskô Metropòlitalnô Kòléj, nibë pierszô banowô sztreka w Pòlsce pò II swiatowi wòjnie, na co pòwstôwają m.jin. warszawiôcë i szczecynianie, bò tam rëchli òstałë zbùdowóné nowé òdgałãzenia sztreczi. Le miészé ò ne spiérczi, bò PKM to pò prôwdze pòdjimizna w niepòrównywalny skalë i apartny inżiniersczi dokôz, chòc néżczi zbùrzonégò wiaduktu przë sz. Słowacczégò bez sédmëdzesąt lat przëbôcziwałë ò cygnący sã tam dôwni sztrece. Nowô kòmùnikacyjnô trasa redëje gduńszczanów a dorazu dobëła pòpùlarnotã. Donëchczôs banë jadą do przëstanków Gduńsk Rãbiechòwò i Gduńsk Òsowa, ale w rujanie mają pònëkac do Kartuz (m.jin. bez Rãbiechòwò i Żukòwò), a w gòdnikù nawetka do Kòscérznë. „Na Kaszëbë” – triumfalno głoszą ùtwórcë ti banë, a téż przédnictwò pòmòrsczégò wòjewództwa, tak jakbë Òsowa czë Rãbiechòwò nie leżałë na Kaszëbach. 14 Nie dô sã nie gadac, że rëgniãcé PKM to historiczné wëdarzenié, bò lepszé skòmùnikòwanié ze stolëcą regionu bãdze dobrocziństwã dlô wiôldżégò dzéla Kaszëb. Zjiscywô w jaczims stãpniu ùdbã rozwiju, w jaczi kraj mô bëc òpiarti na mòcnëch metropòliach, séjącëch na swòjã òbéńdã. Leno że stolëczné słuńce nie ògrzéwô równo całégò regionu i tak, jak w skalëstëch górach nordowô strona górë òstôwô w sniegù òb całi rok, tak téż na naszim Pòmòrzim – czim dali òd metropòlie, tim cemni i znobni. Më mielë tuwò nié tak dalek w tił wëdarzenié kąsk téż sparłączoné z kòlejnictwã, chòc nié tak wôżné (Znaj proporcją, mocium panie). Hewò miéwcë kòleje ùdbelë wëzbëc sã w dzélu znikwionëch banowiszczów i dac ne jiwrowé òbiektë samòrządzënóm. Kò pewno, spółka òd banowëch nierëchòmòsców bùszni sã i tuwò i henë wëremóntowónym banowiszczã, ale Chònic i Brusów to nie tikô, niech gardë POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 Z PÔŁNIÉGÒ niech miasta wezmą sobie te budynki i zrobią z nimi, co chcą. Zorganizowano więc na stacji kolejowej w Brusach uroczyste przekazanie dworców lokalnym władzom. Specjalny pociąg z gośćmi z Gdańska, z marszałkiem województwa na czele, dojechał tylko do Brus, gdyż na odcinku Brusy – Chojnice trwa remont torów, ale na internetowych portalach nie zabrakło kąśliwych komentarzy, że do Chojnic jest za daleko i władzom nie po drodze. Zaprawione goryczką spostrzeżenia zresztą odnosiły się nie tylko do tej jednej sytuacji. Brusy bez trudu znajdą przeznaczenie dla dworcowych budynków i sensownie je zagospodarują. Chojniccy radni natomiast długo się wahali, czy zaopiekować się bądź co bądź zabytkowym, 145-letnim gmachem, w dodatku odizolowanym od miasta dwoma peronami. Jak już pisałem, wszystkie racjonalne projekty wykorzystania dworca i utworzenia tzw. węzła komunikacyjnego (kolej, autobusy, taksówki, parkingi) opierają się na likwidacji owych torów, nb. przedwojennej tranzytowej linii z Rzeszy do Prus Wschodnich. Na to jednak kolej przystać nie chce, mimo że po drugiej stronie dworca ma do dyspozycji trzy inne perony, a ruch pociągów został już nadzwyczajnie przerzedzony. Łatwiej bowiem zrzucić balast zbędnych budynków, niż przeprowadzić zmianę organizacji ruchu na stacji, ponoć zbyt kosztowną. Tak czy inaczej, z dworcami czy bez, przedłużenia PKM do Chojnic w bliskiej perspektywie nie widać. Na chojnickim wiosennym zebraniu Zrzeszenia dr Marian Fryda opowiadał ciekawie, posługując się historyczną mapą sprzed stu lat, o planach budowy linii kolejowej łączącej Gochy ze światem. Miała prowadzić z Miastka do Kościerzyny i byłaby zapewne dla Brzeźna, Borzyszków i Lipnicy takim bodźcem cywilizacyjnego rozwoju, jakim dzisiaj ma być PKM dla kaszubskiego wezną so ne bùdinczi i zrobią z nima, co le chcą. Òstało zòrganizowóné tej na banowiszczu ùroczësté przekôzanié dwòrców môlowim przëdstôwcóm. Apartny cug z gòscama ze Gduńska, z marszôłkã wòjewództwa na przódkù, dojachôł le do Brus, bò na sztrece Brusë – Chònice dérëje remónt, ale na internetowëch pòrtalach nie felało przekãsnëch kòmentérów, że do Chònic je za dalek i władzë nié pò drodze. No dożérającé widzenié tikało nié leno ne jednégò przëtrôfkù. Brusë letkò nalézą przeznaczenié dlô banowëch bùdinków i mądro je zagòspòdarzą. Chònicczi radzëcele zôs długò mëslelë, czë dozerac nen zabëtkòwi, 145 lat stôri gmach, do te jesz òdcãti od miasta dwama peronama. Pisôł jem ju ò tim, że wszëtczé rozëmné projektë wëzwëskaniégò banowiszcza i zrobienié tzw. kòmùnikacyjny parłãczë (ban, aùtobùsë, taksówczi, parkindżi) òpiérają sã na znikwienim nëch sztreków, nb. przedwòjnowi tranzytowi nitczi z Rzeszë do Wschòdnëch Prusów. Na to jednakò kòléj nie chce dac zgòdë, chòc pò drëdżi starnie banowiszcza są trzë jinszé peronë, a cug banów je ju nadzwëkòwò przerzedzony. Bò lżi zeszmërgnąc balast niebrëkòwnëch bùdinków, niżlë zrobic zmianã òrganizacje ruchù na banowiszczu, nibë za wiele kòsztającą. POMERANIA RUJAN 2015 interioru. Chyba jednak pùrtk wdał się w grę, bo zaczęły się ostre kłótnie, którędy ową kolej przeprowadzić, a potem wybuchła I wojna światowa i było po sprawie. W okresie międzywojennym, kiedy granica państwowa oddzieliła Gochy od Miastka i Bytowa, odżyła koncepcja zbudowania kolei, tym razem do Brus albo przez Konarzyny do Chojnic. Starosta chojnicki zarządził nawet zbiórkę funduszy inwestycyjnych, ale tym razem zabrakło jednomyślności czynników warszawskich, a w końcu i zgody na przedsięwzięcie. Tak więc Gochy nie doczekały się połączenia kolejowego do dzisiejszego dnia. Jak z tego wynika, ożywcze promienie metropolitalne mają ograniczony zasięg. R E K L A M A Tak abò nié, z banowiszczama czë bez nich, przëcygniãcô PKM do Chònic w krótczim czasu ni ma widzec. Na chònicczim zymkòwim zetkanim Zrzeszeniégò dr Marión Frida cekawò òpòwiôdôł, wëzwëskiwającë historiczną kôrtã sprzed sto latów, ò ùdbach bùdowaniô sztreczi parłączący Gôchë ze swiatã. Mia sã cygnąc z Miastka do Kòscérznë i bë bëła pewno dlô Brzezna, Bòrzëszków i Lëpnicë taczim pòdskôcënkã cywilizacjowégò rozwiju, jaczim dzysô mô bëc PKM dlô kaszëbsczégò interioru. Wierã jednakò pùrtk wlôzł w jigrã, bò zaczãłë sã òstré sztridë, kądka ną sztrekã cygnąc, a pòtemù wëbùchła I swiatowô wòjna i bëło pò sprawie. W midzëwòjnowim cządze, czej państwòwô grańca òddzela Gôchë òd Miastka i Bëtowa, òdżëła kòncepcjô zbùdowaniô sztreczi, terô do Brus abò przez Kònarzënë do Chònic. Chònicczi starosta zarządzył nawetka zbiéranié inwesticyjnëch dëtków, ale ten rôz zabrakło jednégò mësleniô warszawsczich dzejników, a kù reszce i zgòdë na pòdjimiznã. Tak tej Gôchë nie dożdałë sã banowi parłączbë do dzysô. Jak z tegò wëchôdô, żëwné metropòlitalné parmiénie mają krótczi zasyg. Tłómaczëła Iwóna Makùrôt 15 MÙZYKA Chëcz nazôd doma Legenda wrôcô. Chëcz – pierszé kaszëbsczé rockòwé karno – pò piãtnôsce latach wëdô latos drëgą platkã. „Dërnosc”, bò taczi mdze ji titel, ùkôże sã òb jeséń. Wókalista Chëczë Pioter Kapczińsczi rzekł nama, co sã zmieniło bez slédné lata ë czegò mògą sã spòdzewac słëchińcowie pò nowi platce. „Pomerania”: Piãtnôsce lat mùszelë żdac lubòtnicë karna Chëcz na nową platkã. W 2000 rokù pierszô – „Do Młodëch” – czësto zmieniła kaszëbską mùzyczną binã. Dlôcz tej tak długò przëszło nama żdac na nowé dokazë? Pioter Kapczińsczi: Ò tim miało zadecydowóné tak pò prôwdze wiele wszelejaczich czinników. Pò wëdanim pierszi platczi karno dzejało nié fùl sztërë lata. W tim czasu mielë jesmë zagróné wiele kòncertów w Pòlsce i za grańcą. Tedë twòrzenié materiału na drëdżi albùm bëło baro chaòticzné. Mùzyka do słów Tomôsza Fópczi pòwstôwa dzes midzë jednym a drëdżim kòncertã. A zarô jak ùdało sã nama cos nagrac, jachalë jesmë z tim do radia. Në i tak jakòs to bëło. Òstateczno platka w całoscë nigdë sã nie ùkôzała, a mùzycë sã rozjachelë – téż za grańcã. Blós òd czasu do czasu jesmë sã spòtikelë, żebë zagrac jaczis kòncert. A w 2009 rokù zawiesëlë jesmë dzejanié, bò na nen czas takô robòta prosto ni mia cwëkù. Në i dwa lata nazôd òd dzysô mielë jesmë zadecydowóné, że chcemë wrócëc i stwòrzëc jakno Chëcz nowi materiôł. I sã ùdało. Platka je fardich ë ju wnetka mdzemë mòglë pòsłëchac nowëch frantówków. A co ùczëjemë na drëdżi platce Chëczë? Gwësno bãdze to rock, ale jaczi? To je baro dzywné, to, co sã stało òb czas robòtë nad albùmã. Jakno Chëcz jesmë pòdeszlë do mùzyczi baro letkò ë dosc eklekticzno, równak – pò piãtnôsce latach – z wiele wikszą swiądą ë òdpòwiedzalnotą za to, co robimë. Czej zaczãlë jesmë grac, to z jedny starnë mielë më përznã strach, że naje frantówczi są tak baro różné, że cãżkò mdze 16 rzeknąc, co tak pò prôwdze grajemë. Ale z drëdżi starnë òkôzało sã, że jak mùzycë wzãlë instrùmentë do rãków, te frantówczi zeszłë sã w taką mòcną, solidną Chëcz. Kòżden, chto ùczëje platkã, mdze wiedzôł, że to prawie më. Mëszlã, że fani bãdą zadzëwòwóny, że pò 15 latach je to dërch to samò karno – òkróm zmianë spiéwôka ë jinëch rzeczów, jaczé sã stałë bez slédné lata. To je pò prôwdze dokôz Chëczë. Mùzyka to jedna starna. Drëgô to tekstë. Nôpierwi béł Jón Trepczik, pòtemù Tomôsz Fópka. Kògò słowa ùczëjemë w nowim dokazu? Tą razą słowa w całoscë napisôł Adóm Hébel. To mój serdeczny drëch, z jaczim parłãczi mie cziles rzeczów. Pò pierszé – Adóm jakno jesz młodëchny knôp béł wiôldżim fanã Chëczë. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 MÙZYKA nôwikszi pòpùlarnoscë karna. Béł to baro piãkny dzél mòjégò żëcô i móm nôdzejã, że terô drëgô platka zrobi taczé zamié szanié, że przeżëjemë cos pòdobnégò. Pòtemù sã òkôzało, że baro sã rozwinął – przede wszëtczim w lëterata, ale òglowò téż – w człowieka szerok rozmióny kùlturë. Baro młodi, ale mający wiele do pòwiedzeniô, téż bëlną kaszëbizną. Dlôte jô chcôł, żebë to prawie òn napisôł słowa do naji mùzyczi. Në i sã zgòdzył. To, co napisôł, to nié blós szpédżel tegò, co sã dzeje dzysô na Kaszëbach. Kòżden słëchińc mdze to interpretowôł pò swòjémù, bò w tim je całô mòc słów. W tekstach Adama są òpisóné tak rzeczë ò wëmiarze globalnym, jak i blós môlowim. To je òczëwistno mòje òdczëcé. Długò jesmë gôdelë ò tim, jaczé to mają bëc słowa. To, co naji bòli, to, co widzymë wkół se czë na swiece. Nie je to platka, na jaczi na cos narzékómë, ale jeżlë czëc w jaczis frantówce tematikã na przëmiôr spòlëznową – tej je òna w szeroczim wëdanim, a nié blós najim – kaszëbsczim. Wzérómë na taczé sprawë, jak islamizacjô Eùropë, wpłiw jednëch na drëdżich czë globalizacjô. Generalno jem baro rôd ze słów napisónëch bez Adama ë móm nôdzejã na kòntrowersje. Òglowò mòżna rzeknąc, że mómë materiôł, jaczi nas baro ceszi, i jak to dzysô gôdają młodszi òd nas: „jaramy się nim”. Wedanié nowi platczi Chëczë zbiégô sã z piãtnôstą rôczëzną pòjawieniô sã „Do Młodëch”, waji pierszi platczi, jakô, jesz rôz to rzekã, zmieniła kaszëbską mùzykã i pòkôza, że kaszëbizna to nié blós fòlklor, ale téż bëlno pasëje do rockòwi mùzyczi. Czë wa wnenczas czëła, że to, co Chëcz robi, zmieniô pòzdrzatk na kaszëbiznã? Mie je drãgò ò tim gadac, bò doch na pierszi platce jô nie spiéwôł. Dołącził jem do Chëczë zarô pò nagranim tegò dokazu. Mògã tej rzeknąc blós to, co gôdelë mie drëszë z karna. A òni prosto sã do ti ùdbë zapôlële i to zrobilë. Në i zrobilë to nié nôgòrzi, a na tëlé bëlno, że karno Chëcz jistniało jesz bez pôrã lat, grało kòncertë i bëło dosc pòpùlarné. Jô do Chëczë przëszedł zarô pòstã pnégò rokù i dobrze pamiãtóm te czasë POMERANIA RUJAN 2015 Czej pòwstôwa platka „Do Młodëch”, nôleżnicë karna bëlë mło dima lëdzama, ale nimò to zrobilë baro dozdrzeniałi mùzyczny dokôz. A czegò mòżemë sã spòdzewac pò „Dërnoscë”? Mëszlã, że spòtãgòwóny dozdrzeniałoscë. Piãtnôsce lat temù to, co ùczëlë jesmë na „Do Młodëch”, bëło zasłëgą młodëch, ale doswiôdczonëch mùzyków, jaczi mielë dobri słëch. Wiele dobrégò zrobił téż realizator zwãkù Pioter Taraszkiewicz, chtëren miôł wnenczas 17 lat. Wiedzelë jesmë, że ni mô dos wiôdczeniô, ale miôł wiôldżi talent, në i efekt béł taczi, jaczi béł. Ale nawetka pózni, czedë jô béł ju w Chëczë, nie trzimelë jesmë sã niżódnëch wskôzów, nie bëło dlô naju niżódnëch ògrańczeniów. Terô jesmë starszi, dozdrzeniałi i wiãcy mëslimë ò tim, co robimë, do czegò chcemë duńc. Bez 15 lat dzejaniô w òkòlim mùzyczi naje doswiôdczenié sã prosto zwikszëło. E jeżlë słëchińcowie gôdają, że pierszô platka bëła dozdrzeniałô, to drëgô je tim barżi. Ë z całą òdpòwiedzalnotą mògã rzeknąc, że mdze so ji bëlno słëchac. A czë nôleżnicë Chëczë mëslą dzysô ò przińdnoce? Ò tim, co mdze pò „Dërnoscë”? Ùzdrzimë, co przëniese przińdnota. Nie chcemë za dalek wzerac do przódkù. Karno sã sparłãczëło, mómë dobri skłôd, są téż chãcë. Jeżlë pò prôwdze ùdô sã nama wrócëc dzãka ti platce ë jeżlë kòżden z nas mdze w sztãdze niechac jaczés jinszé òbòwiązczi na rzecz Chëczë, tej mòże mdze i pòstãpnô platka. Czedë ùczëjemë i ùzdrzimë Chëcz na żëwò? Jesmë òtemkłi na propòzycje. Jeżlë taczé sã pòjawią, tej na gwës zagrajemë kòncertë. Gôdôł Pioter Léssnawa Òdjimczi pòchôdają z kòncertu Chëczë w Klubie Kwadratowa. Òdj. Pioter Kòwalewsczi 17 XXX KASZUBSKI SPŁYW KAJAKOWY ŚLADAMI REMUSA Najliczniejszy na Pomorzu Tegoroczny spływ Śladami Remusa był szczególny. Nie tylko dlatego, że jubileuszowy, co wiązało się z bogatszym niż zwykle programem kulturalnym na lądzie. Był wyjątkowy również z tego względu, że po kilku latach zmniejszania się liczby uczestników niespodziewanie nastąpił poważny ich przypływ. EDMUND SZCZESIAK A wydawało się, że minęły czasy bardzo licznych spływów (w 1999 roku w naszym uczestniczyły aż 204 osoby). Były regułą, gdy sprzętem wodnym dysponowały głównie kluby, i to do nich lgnęły wówczas rzesze amatorów kajakowania. Nasz spływ Śladami Remusa, którego pomysłodawcą był dr inż. Janusz Kowalski, a realizacji podjęła się redakcja „Pomeranii”, nie zaistniałby, gdybyśmy się nie związali z prężnym i zasobnym w sprzęt Klubem Kajakowym PTTK Wodniak przy Gdańskiej Stoczni Remontowej. Jubileuszowy i przełomowy W ostatnich latach dużo się pod tym względem zmieniło. Nad pomorskimi rzekami zaroiło się od firm, które oferują kajaki, transport, a nawet zorganizowanie całego spływu. To spowodowało, że duże klubowe imprezy zaczęły tracić tych uczestników, którzy wolą kajakować w kameralnym gronie bliskich znajomych. Tracił także nasz spływ. W 2013 roku wzięło w nim udział ledwo 50 osób. Zmiany organizacyjne i kadrowe, rezygnacja z określenia dolnej granicy 18 wieku uczestników na powyżej 8 lat, ograniczenie miejsc biwakowania (żeby nie trzeba było codziennie rano zwijać namiotów, a po południu ponownie ich rozstawiać), wybieranie wyłącznie urządzonych pól biwakowych, dowożenie uczestników na poszczególne etapy autobusem i odwożenie – wszystko to sprawiło, że groźna dla przyszłości spływu tendencja została w ubiegłym roku odwrócona: liczba uczestników wzrosła do siedemdziesięciu. Zapowiedzi dalszych udogodnień, w tym zredukowanie miejsc biwakowania do dwóch, wykorzystanie w większym stopniu niż dotąd internetu do informowania o warunkach uczestnictwa i programie, a zapewne i fama o udanym ubiegłorocznym spływie, zaprocentowały w tym roku nadspodziewanie dużą frekwencją: udział wzięło 120 osób! I tak to „Remus”, jak nazywany jest skrótowo nasz spływ, stał się najliczniejszy na Pomorzu. Zbrzycą i Brdą W tym roku w naszym cyklu olimpijskim (co cztery lata wracamy na ten sam szlak) wypadła Brda. Rzeka przyjazna kajakarzom, zachęcająca do udziału rodziny z dziećmi (co prawdopodobnie także nie pozostało bez wpływu na frekwencję). Nawiązując do drugiego spływu, który odbył się w 1987 roku, popłynęliśmy nie, jak przed czterema laty, wyłącznie Brdą, ale najpierw jej prawym, najpiękniejszym dopływem – Zbrzycą. Z biwaku w Swornegaciach do Kaszuby zawiózł nas w niedzielny poranek 5 lipca przegubowy autobus z Chojnic. Dolina rzeki poniżej młyna (obecnie jest tu mała elektrownia wodna), skąd wystartowaliśmy, przechodzi w wąwóz o wysokich brzegach. Płynąc potem pośród szerokich łąk, zahaczyliśmy o jezioro Milachowo, aby przez lejkowaty jego koniec wypłynąć znowu na rzekę i minąwszy Widno, dotrzeć do wsi Laska. Tu, w nowej stanicy turystycznej, czekała na nas pożywna grochówka z kawałkiem kiełbasy. Tam też pozostawiliśmy kajaki, aby nazajutrz popłynąć dalej. Poniedziałkowy etap prowadził przez jezioro Laska, które od 1977 roku jest rezerwatem przyrody ze względu na występujące tu rzadkie gatunki ptaków. Po pokonaniu ciągu czterech kolejnych jezior wpłynęliśmy na jezioro Witoczno, a z niego na Brdę. Wiosłując pod prąd, wkrótce dotarliśmy na nasz biwak. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 XXX KASZUBSKI SPŁYW KAJAKOWY ŚLADAMI REMUSA Na tych dwóch etapach zakończyło się kajakowanie po Zbrzycy, a rozpoczęło po Brdzie, która jest uważana za perłę borowiackich rzek. „Królewska rzeko, wierna, ukochana” – rozwodził się nad jej urokami poeta Stefan Bieszk. Wygodna do przepłynięcia, oznakowana, wiedzie przez wiele nanizanych na nią malowniczych jezior, sama meandrując pośród lasów i dzikiej przyrody. Nic dziwnego, że wiele tu obszarów chronionych: Zaborski Park Krajobrazowy, Park Narodowy Bory Tucholskie, Tucholski Park Krajobrazowy. Szczególnie urokliwy był ostatni etap, wiodący z Woziwody do Świtu przez rozległy rezerwat przyrody Dolina Rzeki Brdy. A na lądzie... Nasz spływ to nie tylko podziwianie krajobrazów z rzeki i kontakt z pierwotną przyrodą, dostarczający niezapomnianych wrażeń. To także realizowany na lądzie bogaty kaszubski program kulturalny, który stanowi wyróżnik naszego spływu. A tegoroczny, trzydziesty „Remus” skłaniał do wzbogacenia oferty. Jubileuszowy charakter miało sobotnie otwarcie spływu. Prowadząc tę uroczystość, o wciągnięcie kaszubskiej flagi na maszt poprosiłem uczestników pierwszego spływu: Henrykę Mułkowską (zarazem jedyną, która brała udział we wszystkich dotychczasowych spływach), Bogumiłę Piechocką i Zbigniewa Wójcickiego. Ceremonii tej POMERANIA RUJAN 2015 towarzyszyły słowa hymnu kaszubskiego odśpiewane przez zebranych. Oficjalnego otwarcia dokonał komandor Wojciech Kuc. W niedzielę rano, przed odjazdem do Kaszuby, można było uczestniczyć na biwaku w Swornegaciach w mszy śwętej z liturgią w języku kaszubskim, odprawionej w pięknej scenerii nadrzecznej. Eucharystię sprawował i homilię po kaszubsku wygłosił ks. kanonik Roman Skwiercz, uczestnik pierwszego spływu i większości następnych. Początki „Remusa”, osoby, które przyczyniły się do tego, że spływ zaistniał i że doczekaliśmy trzydziestej jego edycji, wspominaliśmy przede wszystkim podczas „Jubileuszowej niedzieli z Remusem”. A odbyła się na biwaku w Swornegaciach i trwała wiele godzin. Atrakcją był występ Kapeli Rodzinnej BAS z Sierakowic. Teresa i Henryk Klasowie z synami Piotrem, Leszkiem i Łukaszem grali niestrudzenie, używając – oprócz akordeonu, skrzypiec i klarnetu – kaszubskich instrumentów, śpiewali kaszubskie pieśni, zabawiali gadkami, zachęcali do tańca. W poniedziałek z uczestnikami spływu spotkał się Bernard Hinz, prezes Klubu Turystycznego ZKP Wanożnik, obchodzącego w tym roku 25-lecie istnienia. Oba jubileusze: spływu i Wanożnika znalazły swój wyraz w napisach na okolicznościowej koszulce (podziękowania dla Małgorzaty Bądkowskiej-Busler za gratisowy projekt graficzny i udostępnienie nam t-shirtów po kosztach wykonania). Tego wieczoru odwiedzili nas ponadto drëchòwie z prężnie działającego oddziału ZKP w Brusach, z prezesem Stanisławem Kobusem na czele. Nazajutrz gościliśmy Teatr Obrzędu Ludowego Zaboracy z Czyczkowych. Przyjechało trzynaście osób (dorośli i dzieci) z przedstawieniem „Tuwim na stacji Brusy”, wyreżyserowanym przez animatorkę kultury Danutę Miszczyk. W pomysłowej scenerii stacji kolejowej osadzono spektakl, w który wpleciono „Lokomotywę” i inne urocze wiersze dla dzieci Juliana Tuwima, przetłumaczone na język kaszubski przez Tomasza Fopkego. Była to prawdziwa uczta duchowa i to nie tylko dla najmłodszej braci spływowej. Pomnikowa plakietka Wśród widzów zasiedli kolejni goście – bracia Andrzej i Tadeusz Bigusowie z Sierakowic, właściciele firmy BAT, którzy dofinansowali naszą pamiątkową plakietkę spływową. Dedykowaliśmy ją w tym roku ks. dr. Bernardowi Sychcie, autorowi m.in. monumentalnego siedmiotomowego Słownika gwar kaszubskich na tle kultury ludowej. Honorowaliśmy już w ten sposób wybitnych działaczy i twórców kaszubskich. W tym roku pojawiła się okazja, żeby przypomnieć postać kolejnego wielkiego Kaszuby: 6 czerwca odsłonięto w Sierakowicach pomnik ks. Sychty, który ufundowali bracia Bigusowie. Projekt sponsorowanej przez nich plakietki spływowej wykonał gratis autor pomnika, artysta rzeźbiarz Jarosław Wójcik. Spotkanie poświęcone ks. Sychcie poprowadził „nasz człowiek od kultury” Grzegorz Schramke, którego praca magisterska dotyczyła dokonań tego wybitnego kapłana. Interesująco mówili o swoim krajanie (pochodził z Puzdrowa koło Sierakowic) bracia Bigusowie. Jeszcze bogatsza w wydarzenia była środa – dzień lądowy. Z biwaku w Swornegaciach udaliśmy się autokarem najpierw do Brus-Jaglii, gdzie zaczęliśmy od zwiedzenia obiektu, nazwanego skromnie Chatą Kaszubską, chociaż po 10 latach od otwarcia jest 19 XXX KASZUBSKI SPŁYW KAJAKOWY ŚLADAMI REMUSA to muzeum bogate w eksponaty, o których niezwykle zajmująco opowiadał Krzysztof Gradowski. Chata znajduje się obok zagrody Józefa Chełmowskiego, określanego mianem kaszubskiego Leonarda da Vinci. Zmarł przed dwoma laty, ale za zgodą żony Jadwigi mogliśmy wkroczyć do tej świątyni dumania i podziwiać dzieła świadczące o niezwykłej wyobraźni wyjątkowego człowieka – rzeźbiarza, filozofa, wizjonera. Po smacznym obiedzie spożytym w restauracji Kaszubska pojechaliśmy do Wiela. Tam zwiedziliśmy Muzeum Ziemi Zaborskiej i Kalwarię Wielewską, po której ze znawstwem oprowadzał nas mieszkający w Wielu Grzegorz Schramke. Przebojem tego dnia było przedstawienie, które obejrzeliśmy w Gminnym Ośrodku Kultury: komedia romantyczna Leopolda Świderskiego „Jesienią”. Zachwyciła gra aktorów. Niby amatorzy, a prezentowali poziom jak najbardziej profesjonalny. Dodam, że jedną z udanych ról odgrywał Grzegorz Schramke. Po powrocie na biwak w Swornegaciach czekała nas niezwykła uroczystość: 96. urodziny Barbary Wójcickiej. Był to piękny, optymistyczny wieczór, bo pani Basia, która pływa z nami od pięciu lat, jest wciąż w znakomitej kondycji. Podobnie jak w ubiegłych latach, 20 tak i na tym spływie nie opuściła ani jednego etapu, chociaż po kilku upalnych dniach zrobiło się zimno i deszczowo. W czwartek znowu bogaty program. Najpierw wystąpił Janusz Pryczkowski, tegoroczny maturzysta, a już gawędziarz pełną gębą; gdzie się nie pojawi, tam zdobywa nagrody, łącznie z tymi uzyskanymi w najbardziej prestiżowym turnieju gawędziarzy w Wielu. Jego gadki kaszubskie były przeplatane śpiewem w duecie z ojcem, który przygrywał na akordeonie. Brawa nie milkły, a tu już szykowało się kolejne spotkanie: z redaktorem naczelnym „Pomeranii” Dariuszem Majkowskim, który przywiózł numer z wkładką spływową w takiej liczbie, żeby dla nikogo nie zabrakło (pierwsze egzemplarze mieliśmy już podczas otwarcia spływu, ale zostały rozchwytane). Ponieważ mówiliśmy wcześniej dużo o roli, jaką „Pomerania” odegrała w zaistnieniu spływu, naczelny skupił się – corocznym zwyczajem – na tym, co słychać obecnie w redakcji i jakie są plany. Obraz tego, co działo się na biwakach w Swornegaciach i Woziwodzie, byłby niepełny, gdyby nie wspomnieć o codziennym czytaniu fragmentów powieści Żëcé i przigòdë Remùsa, nie odnotować trwających do późna występów naszych wokalistów i bardów. Hymn spływowy głosi, że „najpiękniej Ala [Werczyńska] śpiewa, konkurentką dla niej Ewa [Kafarska, siostra Ali]”. Nie zabrakło ich obu, ale i nie zawiodły inne gwiazdy: Damroka Kwidzińska, Krystyna Lisicka i Zbigniew Korpalski, a pod koniec dojechali jeszcze Dagmara i Marek Sławscy oraz Stanisław Wawrynkiewicz (kiedyś członek zespołu Wały Jagiellońskie). Na dodatek objawił się nowy talent: Wojciech Kazana śpiewający szanty. Wierzyca zamiast Słupi? W przyszłym roku powinniśmy – zgodnie z cyklem olimpijskim – popłynąć Słupią. To najtrudniejszy szlak ze wszystkich, które pokonywaliśmy. A ponieważ chcielibyśmy podtrzymać rodzinny charakter „Remusa”, zastanawiamy się, czy nie przenieść go w przyszłym roku na inną rzekę, na Wierzycę. Decyzja jeszcze nie zapadła, na razie testowana jest ta nowa dla nas trasa. Jedno nie powinno się zmienić: XXXI Kaszubski Spływ Kajakowy Śladami Remusa rozpocznie się 2 lipca 2016 roku, a zakończy 10 lipca. Do ùzdrzeniô! POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 WSPOMNIENIA Pożegnanie Komandora 27 sierpnia br. pożegnaliśmy na cmentarzu Łostowickim w Gdańsku Eugeniusza Gutfrańskiego – „Gucia”, jak Go nazywaliśmy i jak lubił, żeby do niego się zwracać. Legendę – już za życia – pomorskiego, ale i krajowego kajakarstwa turystycznego. To, co czynił przez ponad półwiecze dla rozwoju tej formy aktywnego wypoczynku, jest nie do przecenienia. Kajakarstwo stało się Jego wielką pasją od momentu, gdy w połowie lat 50. ubiegłego wieku jako uczeń Technikum Budowy Okrętów Conradinum w Gdańsku odbył swój pierwszy spływ Motławą. Połknął wówczas bakcyla na całe życie. Nałożyła się na to inklinacja społecznikowska, która sprawiła, że nie zadowolił się samym uczestnictwem w imprezach wodniackich, ale stał się ich organizatorem, pełnym energii i inicjatywy działaczem kajakarskim. Mieliśmy to szczęście, że gdy dr Janusz Kowalski wystąpił z pomysłem POMERANIA RUJAN 2015 zorganizowania Kaszubskiego Spływu Kajakowego Śladami Remusa, a redakcja „Pomeranii” podjęła się jego organizacji, właśnie „Guciu” był prezesem Klubu Kajakowego Wodniak, który pod Jego przewodnictwem rok w rok zajmował pierwsze miejsce w rankingu najlepszych klubów w Polsce, spośród 350 ocenianych. Pamiętam pierwsze spotkanie z Nim, zainicjowane w siedzibie Wodniaka przez dwóch członków tego Klubu, pionierów pomorskiego kajakarstwa Józefa Weltrowskiego i Antoniego Czarnowskiego, członków ZKP, którzy przeczytawszy w „Pomeranii”, że próbujemy zorganizować spływ, postanowili pomóc nam w uzyskaniu sprzętu. Pamiętam entuzjazm Gucia, że oto jest nowe środowisko zainteresowane kajakowaniem i że ma ono pomysł na nieco inny spływ – z bogatym kaszubskim programem lądowym. Zgodził się zaopatrzyć nas w kajaki, ale i poprowadzić spływ jako jego komandor. Powiedział potem Zbyszkowi Wójcickiemu, werbując go do współpracy przy nowym spływie, podobnie jak wielu innych wytrawnych kajakarzy: „»Pomerania« to literaci: z ich strony są chęci, a imprezę ktoś musi zrealizować”. I tak to „Guciu” związał się z nami na długie lata, pełniąc wiele razy funkcję komandora „Remusa” i wchodząc w skład każdego Komitetu Organizacyjnego, z tegorocznym włącznie. W 1990 roku należał do grona założycieli Klubu Turystycznego ZKP Wanożnik, który zrodził się z potrzeby poszerzenia naszej działalności o inne rodzaje turystyki, ale także inne spływy. Główny ciężar większości tych imprez wodniackich „Guciu” brał na siebie, jako wiceprezes Wanożnika, a potem szef Sekcji Kajakowej, a ułatwieniem były Jego rozległe kontakty. Miał wielu przyjaciół i to w różnych środowiskach. Umiał zjednywać ludzi, pozyskać ich zaufanie. Ale też dużo dawał innym. No i ten urok osobisty! Pływał po wielu rzekach Europy, ale nie pogardzał tymi najbliższymi. W rozmowie ze Zbyszkiem Wójcickim z lutego tego roku, przygotowanej na jubileusz 25-lecia Wanożnika, tak to tłumaczył: „Pływałem w swoim życiu na różnych akwenach – w kraju i za granicą, po spokojnych wodach, jak i wymagających, a nawet ekstremalnych. Oczywiście, najczęściej kajakowałem w najbliższej okolicy, czyli na Kaszubach. Okazało się, że to kraina o pięknym, zróżnicowanym krajobrazie, bogata w doskonałe szlaki wodne: morskie, jeziorne, rzeczne – łagodne leśno-łąkowe, ale i typu górskiego: Łupawę, Radunię czy Bukowinę. Kraina, w której żyją przychylni innym ludzie, nie goniący z widłami kajakarzy. Biorąc to wszystko pod uwagę – dla wodniaków raj! I blisko, i pięknie”. Poczty ze sztandarami Zarządu Głównego i oddziału gdańskiego Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego obecne na pogrzebie, liczne grono członków Zrzeszenia, były potwierdzeniem, że ten wywodzący się z ziemi płockiej społecznik bardzo zasłużył się dla Kaszub. Edmund Szczesiak 21 KASZËBI W PRL-U Zéńdzenia ù Méstra Jana. Jón Trepczik w ùbecczich zôpiskach do 1956 r. SŁÔWK FÒRMELLA* Jak nadczidnął jem w slédnym numrze najégò cządnika, 15 lëpińca 1955 r. òdbëła sã pierszô z dwùch òperacjowëch rozmòwów Jana Trepczika z fónkcjonariuszama Kòmitetu do sprawów Pùblicznégò Bezpiekù (KdsPB). Przedstôwcama ti òstatny institucje òb czas negò zetkaniô z Méstrã Janã bëlë: referent III Wëdzélu III Departamentu KdsPB ppòr. W. Potapczuk i zastãpca przédnika tegò samégò wëdzélu kpt. Józef Muniak. Ò czim bëło tej kôrbioné, mòżemë sã dzysô wëdowiedzec ze wspòmnionégò ju rëchli a stwòrzonégò 25 lëpińca 1955 r. w Warszawie Służbòwégò zôpiskù z òperacjowi rozmòwë przeprowôdzony z Trepczikã Janã z Wejrowa (wszëtczé wëzwëskóné w teksce cytatë wzãté z pòlskòjãzëkòwëch zdrzódłowëch tekstów skaszëbił SF). Wëchôdô z negò dokùmentu, że ùbówcë gôdelë tedë z Trepczikã na dosc wiele témów. Na pòczątkù mùszôł òn òpòwiedzec jima ò swòjich donëchczasnëch żëcowëch kawlach. Gôdôł tej midzë jinyma ò swòjim pòchòdzenim, familie, warkòwi robòce i dzejanim na kaszëbsczim gónie. Jeżlë chòdzy ò przedwòjnową dzejnotã J. Trepczika, to w Służbòwim zôpiskù ùbówcë zapiselë midzë jinszima, że béł òn tej sekretérą Regionalnégò Zrzeszeniégò Kaszëbów (pòmilëlë sã tam równak i miast Zrzeszenie Regionalne Kaszubów wpiselë: Stowarzyszenie Regionalne Kaszubów). Jesz pózni gôdóné 22 bëło ò wòjnowëch kawlach Méstra Jana. Przë ti lëżnoscë Potapczuk i Muniak nie zabôczëlë zapitac sã Trepczika ò to, jaczé òdniesenié do Niemców mielë przédny kaszëbsczi dzejarze òb czas wòjnë. Òdpòwiedzôł òn jima na to, że ni mòże na tã témã nick pòwiedzec. Zarô dejade dodôł do tegò, że wiãkszi dzél Kaszëbów béł òb czas wòjnë procëm Niemcóm, chòc bëlë téż lëdze, co wespółrobilë z nima, ale ni mòże pòdac mionów ë nôzwësków nëch personów. Jesz pózni przedstôwcë bezpieczi pitelë sã Méstra Jana ò pòwòjnową „Zrzesz Kaszëbską”. Nasz ùtwórca pòwiedzôł tej jima, że do tegò cządnika pisôł rozmajitégò zortu wiérztë, co tikałë sã Kaszëbów ë krôjmalënkù kaszëbsczi zemi. Pòdsztrëchiwôł téż òb czas ny rozmòwë to, że wedle jegò dbë „Zrzesz Kaszëbskô” rozwija kùlturową, a nié pòliticzną dzejnotã westrzód kaszëbsczégò lëdztwa. Nie przekònôł równak ùbówców do tegò, co gôdôł, bò ti slédny przeczëtelë mù czile wëjimków ze „Zrzeszë”, chtërne tikałë sã jich zdanim òdgrodzëwaniô sã Kaszëbów òd Pòlôchów – aùtonomizmù i kaszëbsczégò separatizmù. Jinszą sprawą, jakô interesowa pòliticzną pòlicjã „lëdowi” Pòlsczi, bëło to, czë kaszëbsczi dzejarze trzimelë abò trzimią łączbã z lëdzama mieszkającyma za grańcama Pòlsczi. Trepczik pòwiedzôł tedë ùbówcóm, że nicht nie próbòwôł taczi łączbë nawiązac, a wié blós ò tim, że w czasu, czej wëchôda pòwòjnowô „Zrzesz”, przëjachôł na (dzél 5) Kaszëbë przedstôwca kaszëbsczi emigracje w Americe, co zwôł sã Ratenau. Człowiek nen miôł nibë dac w tim czasu kòle tësąca dolarów na rozwij gazétë. W pózniészim dzélu òperacjowi rozmòwë Trepczik pòwiedzôł ùbów cóm, że za mało dôwô sã dëtka na kùlturową dzejnotã westrzód Kaszëbów. W programie Pòlsczégò Radia ni ma wnetka pasownëch aùdicjów ò żëcym i robòce kaszëbsczégò lëdztwa. […] Jeżlë Pòlsczé Radio przërëchtëje jaczés aùdicje, to wëkònywôcze tëch aùdicjów blós kaléczą kaszëbsczi jãzëk, a henëtné lëdztwò, co czëje sã Kaszëbama, wëszczérzô sã z nëch aùdicjów i colemało wëłącziwô radio. Jedną ze sprawów, ò jaczé fónkcjonariuszowie bezpieczi pitelë Méstra Jana, bëłë rëchtowóné ù niegò doma zéńdzenia kaszëbsczich dzejarzów. Pòdsztrëchnąc wôrt w tim môlu, że w tim prawie pitanim chòdzëło ùbówcóm wierã téż ò pòcwierdzenié tegò, co òdkôzôł jima na tã témã wiadłodôwôcz „Kos Wojciech”, to je Bruno Richert. Wëchôdało to z tegò, że robòtnicë ùrzãdu i służbë bezpiekù ni mòglë najiwno wierzëc temù wszëtczémù, co gôdelë i piselë jima jich krëjamny wespółrobòtnicë. Temù téż rapòrtë i wiadła ùdostóné òd wiadłodôwôczów bezpieka sprôwdzywa i pòrównywa z wiadłama na te same témë, ale pòchôdającyma z jinszich zdrzódłów. Co sã tikô zetkaniów rëchtowónëch ù se doma, to Trepczik òb czas òperacjowégò kôrbieniô pòwiedzôł, że pò prôwdze w 1954 r. na zymkù z lëżnoscë zdënkù POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 KASZËBI W PRL-U / WAŻNE DATY Trepczika rôcził òn na przëjãcé: Labùdã, Marszôłkòwsczégò, Bieszka Sztefana, ks. Grëczã ë jinszich. Przë leżnoscë […] kôrbilë ò zjinace kaszëbsczégò pisënkù, nimò że ni mielë do tegò niżódnégò prawa (w òriginalnym pòlsczim teksce je w tim môlu: mimo że nie mieli żadnego do tego upoważnienia). Òb czas przëjãcégò doszlë do ùdbë, że dzysdniowi kaszëbsczi pisënk mùsz je zmienic i ùproscëc […]. Spiéwelë téż kaszëbsczé chòranczi, czëtelë gwôsné wiérztë ë nowele tikającé sã kaszëbsczégò lëdztwa. Wedle Służbòwégò zôpiskù Trepczik, czej gôdôł ò nym zetkanim, wspòmnął nawetka ò personie B. Richerta, chtëren zabédowôł tedë, żebë nadczidniãti wëżi dzejarze wëbrelë sã na pòspólną rézã pò kaszëbsczi zemi, żebë ùdostac pasowny materiôł do etnograficznëch badérowaniów. Wôrt zwrócëc w tim môlu ùwôgã na jedną dosc cekawą rzecz. Z tegò, co gôdôł ùbówcóm Trepczik, wëchôdô, że Richert béł jednym z ùczãstników zetkaniô kaszëbsczich dzejarzów ù niegò. Timczasã w nadczidniãtim w jednym z pòprzédnëch artiklów rapòrce z 30 czerwińca 1954 r. B. Richert, to je „Kos Wojciech”, cwierdzy, że na zéńdzenim ù Trepczika (téż bëło to na zymkù 1954 r.) nie béł, a blós kąsk pózni dowiedzôł sã ò nim òd Ignaca Szutenberga. Jak tej bëło pò prôwdze? Czë Richert i Trepczik gôdelë ò dwùch różnëch zéńdzeniach? Chto wié? W kòżdim razu cos tu wierã nie je richtich… Jak widzymë, z tegò, co gôdôł przed stôwcóm bezpieczi J. Trepczik, wëchôdô, że na zéńdzeniach kaszëbsczich dzejarzów ù niegò doma, chtërne bëłë przëczëną nieùbëtkù krëjamnëch służbów pòlsczégò państwa, nie dzejało sã wierã nic taczégò, co bë mògło temù państwù szkòdzëc. Tak przënômni mòże sã wëdawac, zdrzącë na to wszëtkò z dzysdniowégò pòzdrzatkù. Tedë równak nawetka kôrbienié ò kaszëbsczim pisënkù mògło nie widzec sã wëszëznóm. Kò doch Potapczuk i Muniak w Służbòwim zôpiskù nie zabôczëlë nadczidnąc ò tim, że kaszëbsczi dzejarze ni mielë prawa (ùpòwôżnieniégò) zajimac sã tą sprawą. Na pitanié ùbówców, czë dzejô dzysô na kaszëbsczim gónie, Trepczik òdpòwiedzôł, że pisze rozmajitégò zortu wiérztë i piesnie, co mówią blós ò POMERANIA RUJAN 2015 krôjmalënkù i kaszëbsczi zemi. Zdôwô sã, że specjalno to pòdczorchnął, żebë jegò rozmówcë wiedzelë, że nie pisze ò pòliticznëch sprawach ani ò niczim, co bë mògło szkòdzëc państwù. Òkróm tegò w Służbòwim zôpiskù wspòmnioné òstało, że wiérztë Trepczika nie òstóną wëdóné z ti przëczënë, że béł òn zrzeszińcã (w pòlsczim òriginalnym teksce ùżëté òstało nié do kùńca pasowné słowò: Zrzeszeniowiec). W dokùmence tim mòżemë téż przeczëtac, że wszëtczé jegò wiérztë leżą doma w òriginałach. W tim samim dzélu Służbòwégò zôpiskù je téż nadczidka, z jaczi zdôwô sã wëchadac, że jaczis związk z felënkã zgòdë na pùblikòwanié lëteracczich dokazów Trepczika mógł miec Bukowski prof. P. G. Na gwës mùszi tuwò chòdzëc ò Andrisa Bùkòwsczégò, znónégò ùczałégò, aùtora midzë jinyma wëdóny w 1950 r. ksążczi Regionalizm kaszubski. Znôwù dejade przë ti leżnoscë mòżemë sã przekònac, że na to, co zamkłé je w archiwach bezpieczi, mùsz je òpasowac. A. Bùkòwsczi, chtëren profesorsczi titel ùdostôł dopiérze w 1964 r. (ni mógł gò tej miec ju w 1955 r.), nie robił na Gduńsczi Pòlitechnice, to je „P.G.”, ale w Wëższi Pedagógòwi Szkòle, jakô dzeja w Gduńskù przed pòwstanim w nym gardze ùniwersytetu. Jeżlë zôs chòdzy ò personã samégò Bù kòwsczégò, to òglowò znóné je to, że nie lëdôł òn zrzeszińców i miôł czësto jinszi jak òni pòzdrzatk na Kaszëbów ë jich mòwã. Pòd kùńc òperacjowi rozmòwë Potapczuk i Muniak zapitelë jesz Méstra Jana ò to, czë mòże […] òglowò scharakterizowac te personë, chtërne terô mają łączbã z dëchòwima przédnikama Kaszëbów. Méster Jón òpòwiedzôł jima tej krótkò to, co wiedzôł ò taczich lëdzach, jak Jón Rómpsczi, Aleksander Labùda, B. Richert, ks. Francëszk Grëcza ë Ignac Szutenberg. W kùńcowim dzélu swòjegò zôpiskù ùbówcë napiselë, że Trepczik sebie téż ùwôżô za jednégò z przédnëch kaszëbsczich dzejarzów. * Aùtor je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduńsczégò partu Institutu Nôrodny Pamiãcë. DZIAŁO SIĘ w październiku • 1 X 1905 – w Strzepczu urodził się Zygmunt Milczewski, urzędnik samorządowy, badacz dziejów okupacji i ruchu oporu na północnych Kaszubach, honorowy obywatel miasta Rumi, autor książki Wejherowo i powiat morski wrzesień 1939 – maj 1945. Podczas ostatniej wojny był oficerem kontrwywiadu AK w Krakowie. Zmarł 3 czerwca 2001 i pochowany został na Cmentarzu Śmiechowskim w Wejherowie. • 4 X 1945 – w Wejherowie ukazał się pierwszy numer pisma „Zrzesz Kaszëbskô”. Redaktorem naczelnym zosatał Brunon Richert. • 6 X 1995 – w Gdańsku-Oliwie zmarł Franciszek Mamuszka, nauczyciel, zasłużony kustosz Muzeum Pomorskiego w Gdańsku, autor wielu monografii i przewodników turystycznych dotyczących Pomorza Gdańskiego, laureat Medalu Stolema. Urodził się 4 lutego1905 w Maniowie, a pochowany został na cmentarzu w Oliwie. • 9 X 1995 – zmarł bp Zygfryd Ignacy Kowalski, sufragan chełmiński, kapelan i sekretarz bpa Stanisława Wojciecha Okoniewskiego, uczestnik II Soboru Watykańskiego. Urodził się 1 czerwca 1910 w Koronowie, pochowany został na cmentarzu parafialnym w Pelplinie. • 10 X 1885 – w Cierzni urodził się ks. dr Leon Heyke, poeta kaszubski, członek Koła Kaszubologów, uczestnik Ruchu Młodokaszubów. Jako pierwszy wprowadził do literatury kaszubskiej wiersze liryczne. Został rozstrzelany przez hitlerowców w Lesie Szpęgawskim 16 października 1939. • 21 X 1995 – w Tczewie zakończył obrady I Kongres Kociewski, który rozpoczął się 1 kwietnia tego roku w Starogardzie Gdańskim. • 24 X 1925 – w Toruniu ukazał się pierwszy numer„Mestwina” jako dodatku naukowo-literackiego „Słowa Pomorskiego”. Przez pierwsze dwa lata pismo redagował Jan Karnowski. • 27 X 1885 – w Detroit ukazał się pierwszy numer „Pielgrzyma Polskiego”. Jego redakcję w styczniu 1886 objął kaszubski poeta Hieronim Derdowski, z którym współpracował ks. Paweł Gutowski. Źródło: Feliks Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie 23 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH Blaski i cienie II Rzeczypospolitej STANISŁAW SALMONOWICZ Rok pamięci o Józefie Piłsudskim ożywił zainteresowanie mediów i nauki sprawami lat 1918–1939. Nie brak nadal poglądów rażąco się różniących w ocenach tej epoki. Tak w pewnym sensie było zawsze. W latach trzydziestych (zwłaszcza po śmierci Piłsudskiego) rządy sanacyjne szermowały nadmiernie propagandą sukcesu, przemilczając cienie epoki. Tej propagandzie cios dotkliwy zadała klęska wrześniowa. W dobie PRL-u obowiązywała niemal przez cały okres jej istnienia ostra krytyka spraw II Rzeczypospolitej, której rzec można szczególnie zarzucano w amoku prosowieckim, że pobito Armię Czerwoną u wrót Warszawy w sierpniu 1920 r. Mało kogo tak atakowano w mediach i podręcznikach historii jak właśnie Józefa Piłsudskiego. Jego legenda, jego mit przecież odradzały się stale. Po pewnym zaś zelżeniu cenzury komunistycznej publikowano prace ukazujące inny, bardziej rzeczywisty obraz Polski po odzyskaniu niepodległości, którą nazywano z łacińska „Polonia Restituta” – Polską Odrodzoną. Ostatnio jeden z wybitnych działaczy Polski Podziemnej lat 1939–1945 Stefan Korboński został przypomniany książką, która ukazuje zarówno blaski, jak i cienie epoki*. Korboński, uczestnik walk o niepodległość w latach 1918–1921, prawnik i działacz ludowy, opozycjonista wobec 24 rządów sanacji, kreśli obraz II RP różnymi kolorami, ukazuje także wiele pozytywnych stron życia w niepodległym kraju. Dziś spotykamy w mediach, a i częściowo w publikacjach historycznych dwa dość skrajne nurty: nadmiernej apologii tej trudnej, ale jakże ważnej dla Polski epoki, oraz jakby nawiązywanie do tradycji PRL-u przez podkreślanie nade wszystko błędów, trudności, spraw niewesołych. Jako historyk byłem zawsze zwolennikiem poglądu uwzględniającego zarówno istniejące – nieraz nie do pokonania – trudności, jak i takie czy inne osiągnięcia równie istotne, jak sprawy wątpliwe czy smutne. Na Pomorzu, co warto pamiętać, w przedwojennym województwie z siedzibą w Toruniu przeważały zawsze niemal poglądy krytyczne o Piłsudskim, a potem o sanacji. Piłsudski na ziemiach byłego zaboru pruskiego, gdzie najsilniejszą partią była prawicowa Narodowa Demokracja, zawsze był ostro atakowany czy krytykowany, i to nawet w tych sprawach, w których odegrał istotną pozytywną rolę historyczną. Dziś można na wiele spraw spojrzeć z dalekiej perspektywy zupełnie inaczej. Trzeba wskazać, że Polska Odrodzona, mimo błędów zarówno lat 1922– 1926, jak i późniejszych rządów sanacji, pozostawiła po sobie jako rzadkie w tej mierze państwo niepodległe rządzone przez Polaków także bilans istotny pozytywny, bez którego lata 1939–1945, a zwłaszcza późniejsza walka przeciw rządom komunistycznym nie miałyby zaplecza patriotycznej mentalności społeczeństwa, wagi tradycji i dorobku kultury narodowej. Kiedy patrzymy na obraz II Rzeczypospolitej, pierwszą sprawą, którą trzeba zasygnalizować, są trudności, z jakimi przyszło budować po długiej epoce rozbiorów nowe państwo polskie. Julian Tuwim, wielki poeta dwudziestolecia międzywojennego, tak pisał, wspominając odzyskanie niepodległości: „Rodzi się trudne, biedno państwo. / Od Pińska po Zatokę Gdańską / Od Wilna do Zakopanego / Dreszcze serc i iskry depesz biegną”. Pamiętajmy, że obok niewesołego bilansu długiej niewoli był także bilans niezwykle dziś rzadko uświadamiany, ogromu strat ziem polskich w związku z przebiegiem I wojny światowej: ocalały w zasadzie głównie ziemie byłego zaboru pruskiego. Walka o byt kraju i granice Polski w latach 1918–1921 przyniosła również dotkliwe straty: walki z Ukraińcami, z Niemcami, a zwłaszcza ta najtrudniejsza z Rosją sowiecką wojna lat 1919–1921. Rzeczpospolita dwudziestolecia miała pokojowego życia tylko lat 18. Prawnikom nawet nieraz trzeba dziś przypominać, jak trudnym problemem była unifikacja prawa i struktur państwowych w kraju, w którym obowiązywały w 1918 r. w różny sposób trzy, a nawet pięć systemów prawa POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 GAWĘDY O LUDZIACH I KSIĄŻKACH i w którym brakowało kadry profesjonalnej w wielu dziedzinach. Istniała także znaczna rozbieżność stopnia rozwoju gospodarczego w trzech byłych zaborach, a co za tym idzie, także ogromne różnice w mentalności, cywilizacji życia codziennego, kulturze umysłowej, stanie oświaty. Unifikacja gospodarki i odbudowa ze zniszczeń wojennych, unifikacja systemów prawnych, unifikacja systemów komunikacyjnych – były to problemy wymagające czasu, pieniędzy i wytrwałej działalności politycznej. Kraj, dodajmy, był niejednolity narodowościowo: obok licznej mniejszości ukraińskiej istniały silne środowiska niemieckie, żydowskie, białoruskie, by wspomnieć tylko najważniejsze problemy etniczno-polityczne. Już w 1919 r. pierwszy premier rządu w Warszawie, socjalista Jędrzej Moraczewski, podkreślał w swym wystąpieniu, że żaden kraj w Europie nie został tak zniszczony w wyniku I wojny światowej jak Polska. Dalsze zniszczenia przyniosły lata 1919–1921. Pamiętać warto, jak wyglądała bezwzględna polityka „spalonej ziemi” wycofujących się z Kongresówki (1915/1916) wojsk rosyjskich, podobnie jak trzeba pamiętać, że Niemcy Wilhelma II na wschodzie stosowały aż do zakończenia wojny brutalną politykę rabunkową dla potrzeb swojej gospodarki wojennej. Rok 1921 przyniósł pokój krajowi, ale rozgorzały w młodej demokracji ostre spory polityczne i to bynajmniej nie z komunistami (legalnie nie odgrywali żadnej roli), ale między silną prawicą a lewicą demokratyczną. Trzeba jasno powiedzieć, że lata 1922–1926 nie były w polskiej polityce wewnętrznej wesołe, a stopień agresji ze strony zwłaszcza prawicy był tak duży, że fanatyk prawicowy zamordował pierwszego prezydenta RP Gabriela Narutowicza. Należę do tych historyków, którzy uważają, że właśnie śmierć legalnie wybranego prezydenta załamała wiarę Piłsudskiego w demokrację w Polsce i była pierwotną przyczyną wydarzeń, które doprowadziły do zamachu majowego w 1926 r., za mac hu mającego wówczas, z wielu przyczyn, ogromne poparcie społeczne. Piłsudski przejął wówczas władzę quasi-dyktatorską, a po jego śmierci grono następców, elita sanacyjna dość łatwo POMERANIA RUJAN 2015 i szybko z niejednego punktu widzenia się zdemoralizowała. Nie ostatnia to elita polityczna kraju, która się szybko demoralizuje przy władzy... Lata trzydzieste, w sporej mierze jednak z uwagi na światowy kryzys ekonomiczny, zaostrzyły stosunki społeczne, walkę z mniejszościami. Tak więc nie brak cieniów na obliczu II RP, ale najgorszy problem wiekowego zacofania polskiej gospodarki, a zwłaszcza problem przeludnienia wsi, silnego bezrobocia w miastach były to kwestie niemal niemożliwe do szybkiego pozytywnego rozwiązania. W ostatnich latach przed wybuchem wojny podjęto próbę industrializacji zaniedbanych terytoriów kieleckiego czy rzeszowskiego (polityka budowy tzw. Centralnego Okręgu Przemysłowego), które to prace przerwał wybuch wojny. Największym jednak społecznym błędem II RP był w moim przekonaniu fakt, że nie przeprowadzono radykalnej reformy rolnej. Jej realizacja (formalnie w toku) była także w okresie sanacji bojkotowana na różne sposoby bądź rozwiązywana niekorzystnie (za Bugiem) dla miejscowej ludności. Można sądzić, że gdyby zdołano zrealizować szeroką reformę rolną w takich województwach, jak małopolskie, lubelskie czy kieleckie, to nowa władza komunistyczna w latach 1944–1945 nie miałaby się na kim oprzeć poza Armią Czerwoną. Sprawy reformy rolnej nie były natomiast palące na Pomorzu i w Wielkopolsce, ponieważ dziewiętnastowieczne reformy rolne pruskie rozwiązały wiele problemów wsi, równocześnie otwierając drogę do przejścia nadwyżki ludności do przemysłu w skali całego zaboru pruskiego. Czy jednak obok cieniów nie było blasków w dziejach dwudziestolecia? Józef Piłsudski jako Naczelnik Państwa i jego rządy w latach 1918–1921 wprowadziły w Polsce demokrację, a w wielu dziedzinach (jak prawa polityczne kobiet, prawo pracy) ówczesne nowe przepisy należały do najlepszych w Europie. Mimo ogromu trudności szybko zorganizowano dość sprawną administrację, sądownictwo, oświatę, a powstała niemal z niczego silna armia narodowa odniosła zwycięstwo z grożącą całej Europie inwazją Armii Czerwonej. Uzyskaliśmy dostęp do morza – wprawdzie niepełny, bo utworzone Wolne Miasto Gdańsk ustosunkowywało się wrogo do interesów polskich, ale właśnie dlatego już w pierwszych latach Rzeczypospolitej zaplanowano i wykonywano etapami wielki projekt morski: port i miasto Gdynia. Osiągnięciem ówcześnie niedocenianym przez polityków walczących tylko o władzę był bilans stabilizacji ekonomicznej kraju (w tym wprowadzenie złotego jako stabilnej polskiej waluty) podczas krótkich rządów znakomitego ekonomisty Władysława Grabskiego, z którym dzisiaj nieraz się porównuje reformy trudne, ale też epokowe, Balcerowicza. Najważniejszym problemem ogólnym była konieczna unifikacja kraju z każdego punktu widzenia, i tu, trzeba to podkreślić, główne osiągnięcia przyniosły lata od roku 1926. Dokonano niepełnej (na skutek licznych oporów) unifikacji prawa, administracji, prowadzono kosztowną politykę unifikacji komunikacyjnej kraju (linie kolejowe, drogi). Zbudowano, poza dawną Galicją, niemal od podstaw, nowy polski system oświatowy od szkół powszechnych po uniwersytety (państwowych było odtąd 5 uniwersytetów plus jeden uniwersytet katolicki w Lublinie oraz szereg innych szkół wyższych). W sumie system oświaty – szkoła podstawowa, gimnazja i licea – był jednym z najnowocześniejszych w ówczesnej Europie. Pokolenia uczniów tej epoki zdały egzamin z patriotyzmu i umiejętności w latach wojny i po II wojnie światowej. Stworzono wreszcie, mimo braku dotkliwego pieniędzy, warunki dla swobodnego rozwoju kultury, nauki, także prywatnej oświaty czy kultury mniejszości narodowych. Tak modernizacja życia, jak i sukcesy kultury masowej były faktami. Stanisław Kutrzeba, wybitny historyk prawa, napisał w czasie okupacji taką konkluzję: „(...) gdy dziś z pewnego dystansu patrzy się na ten okres, widzi się jasno, jakiej ogromnej dokonano pracy”. * Por. Stefan Korboński, Polonia Restituta. Wspomnienia z dwudziestolecia niepodległości 1918–1939, Wydawnictwo PROHIBITA, Warszawa 2014. 25 HISTORIA Kaszubi na Pomorzu Zachodnim na przestrzeni wieków Część 3 Z YG M U N T S Z U LT K A Pod obcą zwierzchnością Chociaż w ostatniej ćwierci XII w. doszło do zbliżenia ks. pomorskiego Bogusława I (1155–1187) z pryncepsem i ks. wielkopolskim Mieszkiem Starym (1173–1177, 1191, 1195, 1199–1202), nie zdołało ono jednak ochronić ks. Bogusława I przed zwierzchnością lenną (1181) cesarza Fryderyka I Barbarossy (1152–1190). Odtąd książę ten tytułował się „księciem Pomorzan i Luciców”1. Cesarskie zwierzchnictwo utrzymało się zaledwie do 1188 r., gdyż w tym roku Pomorze popadło w zależność od Danii, która doprowadziła w 1210 r. do jego podziału na części dymińską (lucicką) i szczecińską (kaszubską). W latach 1187–1233 Księstwem (-ami) Pomorskim(i) rządziły jako regentki księżne – polańska Anastazja, kaszubska Mirosława i duńska Ingarda. Nie przejawiały one większej aktywności w polityce wewnętrznej (dopuszczając do wzrostu znaczenia możnowładztwa) i zewnętrznej, chociaż w tym czasie miały miejsce ważne wydarzenia, rzutujące na stosunki w Księstwie Pomorskim. Na przełomie XII–XIII w. nadbałtyckie ziemie słowiańskie były miejscem rywalizacji niemiecko-duńskiej; w 1214 r. Pomorze zajął margrabia brandenburski Albrecht (1205–1220), którego zaraz wyparł król duński Waldemar Wielki (1202–1241). Duńskie panowanie umocniła reorientacja polityki cesarza Fryderyka II (1212–1250), który uznał 26 duńskie nabytki terytorialne i zrzekł się zwierzchnictwa nad słowiańskimi ziemiami na północ od Eldy i Łaby, w tym nad Księstwem Dymińskim. Taka sytuacja utrzymała się do 1223/1225 r., który dał początek nowym walkom duńsko-niemieckim, zakończonym klęską Danii pod Bornhöved (1227). Konsekwencją tego było nadanie w 1231 r. przez cesarza Fryderyka II margrabiom brandenburskim „Księstwa Pomorze” w lenne władanie2. Powodowany decyzją cesarza z 1231 r. i obawą przed ponowną duńską zwierzchnością książę dymiński Warcisław III (1233/35–1264) w 1236 r. w Kremmen uznał nad sobą i swym państwem zwierzchnią władzę margrabiów brandenburskich, przekazał im Ziemię Stargardzką (Meklemburgia) i wyznaczył ich jako swych ewentualnych następców na wypadek śmierci. Była to bezprzykładna w dziejach Pomorza kapitulacja polityczna, trudna do zrozumienia. Inną drogę po 1231 r. wybrał książę szczeciński Barnim I (1233/35–1278) – zachowując dobre stosunki z Brandenburgią, zbliżył się do Danii i utrzymywał z nią partnerskie stosunki do 1248 r., kiedy utracił na rzecz margrabiów Ziemię Wołogoską. Wówczas zmienił swą politykę i podążył śladem Warcisława III. W 1250 r. w Haken Landin za odzyskanie Ziemi Wołogoskiej oddał Brandenburgii Ziemię Wkrzańską oraz uznał się jej lennikiem. W ten sposób od 1250 r. Brandenburgia sprawowała zwierzchność lenną nad obu księstwami pomorskimi, czego książęta pomorscy do końca XIII w. nie kwestionowali. Jedynie ks. Bogusław IV (1278–1295) nieco studził probrandenburskie dążenia macochy Matyldy, ale ostatecznie i tak doszło w 1295 r. do równoleżnikowego podziału Pomorza na dwa księstwa: wołogoskie (po 1316 r. wołogosko-słupskie), nadmorskie, z przewagą prawa lubeckiego, i szczecińskie, lądowe, z dominacją prawa magdeburskiego3. Taki bieg granicy podziałowej zacierał lucicko-kaszubski rodowód państwowości pomorskiej. Te bardzo niekorzystne dla samodzielności politycznej księstw pomorskich przemiany pogłębiła agresja Brandenburgii na ziemie polskie na wschód od Odry. Po opanowaniu w 1252–1253 r. Ziemi Lubuskiej, w latach następnych przejmowała ona sukcesywnie następne terytoria aż po Drawę, które stanowiły Nową Marchię. W ten sposób Brandenburgia odcięła Pomorze Zachodnie od Wielkopolski, przejęła dolny bieg Warty i Noteci oraz środkowy Odry. Miało to ogromne znaczenie nie tylko polityczne, ale również gospodarcze, a zwłaszcza handlowe, bo handel Szczecina został odcięty od jego naturalnego zaplecza – dorzecza Odry, Warty i Noteci4. Kolonizacja niemiecka i recepcja prawa niemieckiego oraz ich następstwa Wydarzeniom tym towarzyszyła głęboka przebudowa wewnętrzna Pomorza Zachodniego, której istotę stanowiła kolonizacja niemiecka i recepcja prawa niemieckiego. Proces ten zapoczątkowany POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 HISTORIA został w połowie XII w., ale jego gwałtowne nasilenie nastąpiło od lat trzydziestych XIII w. Do tego czasu Księstwo Pomorskie było prawie w całości słowiańskie: niemieckie – w uproszczeniu – były klasztory, kilka czy kilkanaście wsi w ich dobrach, głównie po lewej stronie Odry, gmina kupiecka w Szczecinie i nieliczni napływowi rycerze5. Liczba niemieckich i duńskich imigrantów prawdopodobnie nie przewyższała 1000 osób6 i stanowiła mikroskopijny odsetek Luciców i Kaszubów. Kolonizacja najszybciej przebiegała w dobrach kościelnych. Proces niemczenia ludności słowiańskiej Pomorza Zachodniego, czyli wypierania jej macierzystej kultury przez kulturę niemiecką w szerokim tego słowa znaczeniu, został zapoczątkowany w połowie XII w. i wiązał się z początkami chrystianizacji mieszkańców tych ziem. Skutkiem bowiem wyprawy zachodnioeuropejskich krzyżowców na Szczecin/Pomorze w 1147 r. było dopuszczenie biskupa hawelberskiego Anzelma do udziału w chrystianizacji Pomorza Zachodniego. Biskup Anzelm wykorzystał to dla wzmocnienia wpływów niemieckiego kleru w diecezji wolińskiej, m.in. przez fundację w 1155 r. klasztoru norbertanów w Grobii (Grobe), który odegrał wielką rolę w chrystianizacji Pomorza Zachodniego w duchu niemieckim. Pierwszy ordynariusz woliński Wojciech pozostawił po sobie kościoły we wszystkich ważniejszych grodach, z księżmi znającymi język słowiański, oraz dwa klasztory (Grobia, Słupia n. Pianą). W koncepcji jego następcy bpa Konrada (1160/62–1186) główny ciężar dalszej chrystianizacji żyjących w większości w pogaństwie Kaszubów i Luciców miały przejąć zakony. Ten kierunek chrystianizacji znalazł poparcie bardzo szczodrego wobec Kościoła ks. Kazimierza I (1156–1180) i zachował priorytet aż do XIV w. Skutkiem tego liczba klasztorów i ich dóbr ziemskich systematycznie wzrastała. O ile do początków XIII w. pierwsze konwenty nowych placówek zakonnych przybywały z Niemiec i Danii, o tyle po 1227 r. duńskie wpływy w kamieńskim Kościele szybko malały, poszerzały się zaś brandenburskie, zwłaszcza po 1236 r. Stosownie do zarysowanych POMERANIA RUJAN 2015 Książę Przybysław II „ze Sławii, pan ziemi Dobrzańskiej i Białogardzkiej w Kaszubii” nadaje 200 łanów dla klasztoru w Bukowie „w ziemi naszej Białogardzkiej Kaszubii”. Słupsk 27 stycznia 1289. PUB III, nr 1489, s. 60–61. Reprodukcja z wystawy: Z kaszubsko-słowiańskich i polskich losów Pomorza Zachodniego. © ZKP Oddział w Szczecinie przemian zmieniały się stosunki etniczno-językowe w klasztorach, w których dominowały języki łaciński i niemiecki. Pomorzanie wśród zakonników w tym czasie byli wyjątkami. Proces świadomego niemczenia pomorskiego Kościoła trwał już od biskupa Konrada, jedynie pierwszy jego ordynariusz Wojciech sprzyjał podtrzymywaniu słowiańskości Pomorza7. Istotne jest, że klasztory były prekursorem kolonizacji w swych dobrach, prowadzonej przez napływową ludność niemieckojęzyczną, oraz że w sytuacjach konfliktów między książętami pomorskimi a Brandenburgią opowiadały się po stronie tej ostatniej. Jeszcze wyraźniej margrabiów wspierali niektórzy biskupi kamieńscy. „[…] ordynariusze Kamienia Pomorskiego: Herman [1251–1288/89] i Jaromir [1289–1293/94], a być może i elekt Wisław [1294–1296], [to] oddani stronnicy [margrabiów], na których mogli liczyć w realizacji swych planów politycznych w stosunku do Pomorza Zachodniego i Wschodniego”8. 27 HISTORIA Dubisław Wotuch, kaszubski możnowładca, zakłada miasto Płoty. Gryfice, 8 lipca 1277. PUB II, nr 1069, s. 354. Reprodukcja z wystawy: Z kaszubsko-słowiańskich i polskich losów Pomorza Zachodniego. © ZKP Oddział w Szczecinie Można powiedzieć, że wyższą hierarchię diecezji wolińsko-kamieńskiej po 20–30 latach opanowało duchowieństwo niemieckie, które rozwijając chrześcijaństwo, świadomie i nieświadomie stymulowało niemczyznę kosztem słowiańskości. Ono, mając monopol na szkolnictwo, stanowiąc elitę intelektualną diecezji/Księstwa Pomorskiego odgrywało bodaj najważniejszą rolę w procesie niemczenia jej lucickich i kaszubskich wiernych przez nauczanie i kontakt w innych sprawach. Wprawdzie językiem liturgicznym była obojętna łacina, ale nauczanie, modlitwa i śpiew odbywały się w językach potocznych wiernych, czyli kaszubskim/polskim, lucickim i niemieckim. Ówcześnie zaś czynne opanowanie języka słowiańskiego przez niemieckojęzycznego duchownego wymagało wieloletniego jego pobytu wśród Słowian. Wielu przybyłych niemieckojęzycznych kapłanów języka tego z pewnością się nie nauczyło. 28 Proces upowszechniania zasad chrześcijaństwa w XII–XIV w. był bardzo powolny. Dynamikę jego rozwoju w przybliżeniu oddaje sieć kościołów parafialnych. Pamiętać należy, że świeccy i duchowni imigranci byli chrześcijanami i jednym z warunków ich osiedlenia się na Pomorzu było istnienie lub rychłe wzniesienie kościoła. Za biskupa Wojciecha (ok. 1160) było 11 kościołów parafialnych i 2 klasztorne, a około 1200 r. odpowiednio 21 i 6, prawie wszystkie w lucickiej i zachodniokaszubskiej części diecezji wolińsko-kamieńskiej9. W ciągu następnych stu lat ich liczba wzrosła do około 20010, na początku XVI w. było ich około 110011. Oznacza to, że budownictwo sakralne w XIV–XV w. rozwijało się szybciej niż wcześniej, chociaż napływ imigrantów na Pomorze po 1300 r. gwałtownie zmalał, a po 1350 r. ustał. Liczba kościołów i parafii dość dobrze orientuje o dynamice chrystianizacji, ale dla procesu przemian demograficznych i etniczno-językowych ma ograniczone znaczenie. Wiele kościołów w XII–XIV w. było jakby wyspami, hermetycznie odizolowanymi różnicami kulturowymi między ludnością słowiańską a niemiecką12. Pierwsze informacje o kościele parafialnym wcale nie znaczą, że wszyscy obcojęzyczni mieszkańcy jego okolicy, np. słowiańscy, byli chrześcijanami, a tym bardziej, iż ulegli zniemczeniu i mówili po niemiecku. Chrystianizacja nie była równoznaczna ze zniemczeniem, tj. nie oznacza, że wierni mówili po niemiecku i byli nosicielami kultury niemieckiej. „Właściwa” kolonizacja i recepcja prawa niemieckiego rozpoczęła się na Pomorzu Zachodnim w latach trzydziestych XIII w. Chociaż objęła wszystkie warstwy i grupy społeczne, to jednak nie może być utożsamiana ze zniemczeniem, a tym bardziej z germanizacją, czyli świadomym, planowanym, dokonywanym pod kierownictwem państwa, upowszechnieniem kultury niemieckiej kosztem autochtonicznej. Trwała bowiem mniej więcej trzy pokolenia, a proces niemczenia/germanizacji jeszcze w 1945 r. nie był zakończony. Inicjatorem i siłą napędową kolonizacji byli książęta, pragnący tą drogą wzmocnić swą władzę wewnętrzną i zewnętrzną. Dla nich najważniejsze były umiejętności imigrantów w zakresie produkcji dóbr, a nie ich język czy miejsce pochodzenia; nie chodziło im o wynarodowienie miejscowej ludności, która miała zachować posiadany status prawny i świadczyć dotychczasowe ciężary. Dlatego m.in. regułą było, że pierwotnie imigranci zamieszkiwali odrębnie, w izolacji, i unikali kontaktów ze Słowianami, tak jak ci z imigrantami, bo dzieliły ich ogromne różnice kulturowe, prawne i społeczno-ekonomiczne. Początkowo prawo niemieckie miało służyć jedynie imigrantom. Dopiero z czasem dopuszczano do niego również miejscowych Luciców i Kaszubów, gdyż było dla nich korzystniejsze niż dotychczasowe pomorskie/polskie. Kolonizacja na prawie niemieckim i jego recepcja stworzyły korzystniejsze warunki prawne, społeczno-gospodarcze ludności napływowej niż autochtonicznej13. Literatura niemiecka znaczenie kolonizacji w zakresie przemian wewnętrz- POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 HISTORIA nych, zwłaszcza demograficznych i etniczno-językowych z reguły wielokrotnie przecenia. Martin Wehrmann uważał, że pod koniec XIII w. Księstwa Pomorskie, jeśli nie były całkowicie zgermanizowane, to zwycięstwo niemczyzny we wszystkich dziedzinach życia było przesądzone14, gdyż połowę jego mieszkańców stanowili jakoby Niemcy15. Dla uzasadnienia dynamicznego procesu niemczenia ludności słowiańskiej Walter Kuhn wysunął hipotezę, że ludność niemiecka na Pomorzu Zachodnim w latach 1200–1300 wzrosła dziesięciokrotnie, co oznacza, że średnia roczna wzrostu wynosiła 10%16. Jest to niewyobrażalny błąd, z którym dyskutować się nie godzi17. Niektóre kombinacje Kuhna za prawdziwe uznał Jan M. Piskorski i w konsekwencji doszedł do absurdalnego wniosku, że napływowa ludność niemiecka w miastach „w drugiej połowie XIII w. zdołała w ciągu stu lat zdominować Słowian nie tylko ekonomicznie, ale i liczebnie”18. Badacz ten w innym miejscu trafnie pisze, że w poszukiwaniu lepszych warunków życiowych na Pomorze Zachodnie nie „zmierzały tłumy, lecz raczej garstki, tyle że bardziej przedsiębiorcze, najbardziej mobilne, najbardziej niezadowolone z dotychczasowego statusu społecznego i położenia ekonomicznego […]”19. Dlatego główną „Zasługą imigrantów był ferment społeczny, wzrost produkcji, które wpłynąć mogły na zwiększenie tempa przyrostu naturalnego”20. Liczby niemieckich kolonistów, którzy napłynęli na Pomorze Zachodnie, nie znamy i nie poznamy, bo nie pozwalają na to źródła, gdyż te – w wielkim uproszczeniu – zostały wytworzone dla Niemców, głównie związanych z Kościołem21, przez Niemców i w języku łacińskim i niemieckim. Wydaje się, że najbliższe rzeczywistości w tej materii jest stanowisko Gerarda Labudy piszącego: „[…] napływ przybyszów obcojęzycznych na Pomorze lucickie i kaszubskie do schyłku XIII w. mógł się mieścić w granicach najwyżej kilkunastu tysięcy chłopów i mieszczan. W porównaniu z miejscową ludnością słowiańską przypływ ten obracał się w granicach około 10 procent. O germanizacji ziem lucickich i kaszubskich w tym stuleciu nie można mówić; proces ten wówczas POMERANIA RUJAN 2015 ledwo się zaczął w miastach […]”22. Za ahistoryczne należy uznać tezy o przyjęciu języka niemieckiego przez ludność kaszubską na terenach nie objętych niemiecką kolonizacją23, dalej, że: „Jeszcze przed upływem XIII w. Pomorze Przednie [lucickie] było w głównych zarysach zniemczone i na większej części ziem zachodnich aż po Górę Chełmską”, a nawet po Sławno proces niemczenia był prawie na ukończeniu24. Zdaniem R. Benla niemieccy osadnicy wprawdzie nie przewyższali ilościowo Słowian, ale przeważali we wszystkich dziedzinach życia, zwłaszcza językowego. Bliższy życzeń niż rzeczywistości jest również pogląd wszystkich badaczy, że na Rugii, która najdłużej opierała się chrystianizacji, język słowiański obumarł już w 1404 r. Wprawdzie kolonizacja nie była procesem bezkonfliktowym – jak próbuje przekonać Benl25 – ale nie pociągnęła za sobą tępienia ludności słowiańskiej ani jej wysiedleń, co najwyżej przesiedlenia. Imigranci, posiadający wyższe umiejętności i kwalifikacje w zakresie wytwarzania i zbytu dóbr materialnych, organizacji pracy i techniki produkcji, dysponujący wyższymi kapitałami, ponadto korzystający w pierwszym okresie z uprzywilejowanej pozycji prawnej i ekonomicznej, rychło po osiedleniu się osiągali ogromną przewagę ekonomiczną nad miejscową ludnością autochtoniczną. Odnosi się to przede wszystkim do mieszkańców miast. W latach 1236–1278 założono 31 miast na prawie niemieckim, były to nowe miasta lub przebudowano istniejące grody i podgrodzia/osady targowe. W przypadku zakładania nowych miast obok podgrodzi dotychczasowi ich mieszkańcy pozostawali w swych siedzibach, ale ulegali przewadze imigrantów, ich status się obniżył – stali się obywatelami drugiej kategorii. Jednak z upływem czasu również miasta powstałe na tzw. surowym korzeniu rozwijały się w coraz większym stopniu dzięki napływowi ludności wiejskiej, w tym słowiańskiej. Do końca XIII w. imigranci nie zmienili etnicznego charakteru Księstwa Pomorskiego, gdyż stanowili jedynie gniazda, otoczone słowiańskim morzem. Dotyczy to nie tylko miast, w których ludność kaszubska zamknięta w tzw. kicach przetrwała przez wieki (Szczecinek – 1660, Słupsk – druga połowa XVIII w.), ale również wsi, które pozostawały słowiańskie, bo przemiany na wsi przebiegały znacznie wolniej niż w miastach26. Pierwszym i najważniejszym następstwem układu w Kremmen była wymiana otoczenia i urzędników obu książąt pomorskich, tj. pozbawienie możnowładztwa lucicko-kaszubskiego urzędów dworskich i rezygnacja książąt z wojów słowiańskich oraz zastąpienie ich rycerzami pochodzenia niemieckiego. Napływ tych ostatnich, do 1235 r. bardzo ograniczony, gwałtownie wzrósł po tym roku, ale już po 1250 r. wykazywał tendencję malejącą. W latach 1311–1350 napłynąć miało już tylko 6 rycerzy, a do 1310 r. 565, z czego 43% niebawem z Pomorza Zachodniego wyjechało. Udział obcego rycerstwa w kolonizacji był więc doprawdy niewielki, gdyż założyło ono zaledwie 2 miasta (tj. mniej niż kaszubscy możni) i niewiele więcej wsi. Imigracja obcego rycerstwa miała znaczenie przede wszystkim polityczne. Pozbawione urzędów książęcych i państwowych słowiańskie elity władzy wycofały się do swych wiejskich posiadłości; nielicznym ich przedstawicielom udało się przeniknąć do stanu rycerskiego, a następnie nowo ukształtowanej elity władzy, większość jednak doświadczyła deklasacji społecznej – popadła do stanu chłopskiego. Drugim krokiem ze strony książąt była reorganizacja systemu władzy terenowej, wojskowej, podatkowej, sądowniczej i administracyjnej, której istotą było zniesienie ustroju grodowo-kasztelańskiego i zastąpienie go systemem landwójtowskim (na wzór Brandenburgii i Meklemburgii), prawie w całości opartym na elemencie napływowym. Reorganizacja ta była wyrazem nowej orientacji politycznej i modernizacji państwa przez książąt, dokonanej zasadniczo w ciągu pięciu lat. Stworzyła szeroką płaszczyznę bezpośredniego kształtowania i oddziaływania przez wpływowych imigrantów niemieckich na życie codzienne autochtonicznej ludności słowiańskiej, wypierania jej kultury i języka oraz zastępowania ich kulturą i językiem 29 HISTORIA niemieckim. Konsekwencją degradacji elit kaszubskich było, że ich język nie został podniesiony do rangi języka pisanego i kulturalnego27. Kolonizacja i napływ elementu niemieckiego w skali długofalowej wpłynęły na polepszenie warunków bytowych ludności lucickiej i kaszubskiej, ale dla zachowania przez nie swej tożsamości kulturowej miały katastrofalne znaczenie. W tym sensie miały wymiar historyczny. 1 B. Zientara, Stosunki polityczne Pomorza Zachodniego z Polską w drugiej połowie XII wieku, Przegląd Historyczny 61: 1970, 4, s. 546 n.; J. Petersohn, Prawno-państwowy stosunek Pomorza Zachodniego do państw sąsiednich w okresie średniowiecza, w: Śląsk i Pomorze w historii stosunków polsko-niemieckich w średniowieczu, pod red. M. Biskupa, Poznań 1987, s. 103 n.; J. Spors, Studia nad wczesnośredniowiecznymi dziejami Pomorza Zachodniego, Słupsk 1988, s. 287 n. 2 K. Ślaski, Związki z Polską i walka z agresją saską i duńską, w: Historia Pomorza. Tom I do roku 1466, pod red. G. Labudy, cz. 2, oprac. K. Ślaski, B. Zientara, wyd. 2, Poznań 1972, s. 58; tenże, Początki rozdrobnienia feudalnego na Pomorzu Zachodnim (1220–1295), w: Historia Pomorza, t. II/1, s. 84 n.; G. Labuda, Historia Kaszubów, s. 145 n.; tenże, Życie polityczne XII–XV w., w: Dzieje Wielkopolski, T. I: do roku 1793, pod red. J. Topolskiego, Poznań 1969, s. 286 n.; O. Kossmann, Polnische Prinzessinen auf pommerschen Thron, Zeitschrift für Ostforschung 25: 1976, s. 403 n.; D. Wybranowski, Rola polityczna możnowładztwa i rycerstwa w czasach regencji księżnych Ingardy i Mirosławy w latach 1220–1227, Przegląd Zachodniopomorski 1: 2003, s. 7 n.; K. Buczek, Przemiany ustrojowe na Pomorzu Zachodnim w XII i XIII wieku, Kwartalnik Historyczny 72: 1965, s. 349 n.; P. Neumann, Die slawische Ostseekeiste im Spannungsfeld der Nachbarmächte (bis 1227–1239), w: Zwischen Revic und Bornhöved, hrsg. von O. Harck u. Ch. Lübke, Stuttgart 2001, s. 37 n. 3 J. Spors, Studia nad wczesnośredniowiecznymi dziejami Pomorza Zachodniego, s. 287 n.; E. Rymar, Między układem kremmeńskim i landyńskim (1236– –1250). Wojna Pomorza Zachodniego z Rugią i Brandenburgią, Roczniki Historyczne 53: 1990, s. 120 n.; K. Bobrowski, Prawnopaństwowy stosunek Pomorza Zachodniego wobec Brandenburgii na przestrzeni XIII w., w: Niemcy – Polska w średniowieczu, pod red. J. Strzelczyka, Poznań 1986, s. 225 n.; D. Lucht, Herzog Wartislaw III. von Pommern, Baltische Studien 53: 1907, s. 12 n.; tenże, Die Aussenpolitik Herzog Barnims I. von Pommern, Baltische Studien 51: 1965, s. 15 n.; G. Labuda, Historia Kaszubów, s. 195 n.; B. Zientara, Uniezależnienie się Pomorza Zachodniego od Brandenburgii, w: Historia Pomorza, t. II/1, s. 202 n.; E. Rymar, Rodowód, t. I, s. 318 n., J.M. Piskorski, Kolonizacja wiejska Pomorza Zachodniego w XIII i początkach XIV wieku na tle procesów osadniczych w średniowiecznej Europie, Poznań 1990, s. 253. 4 G. Labuda, Życie polityczne w XII–XV w., s. 288 n.; tenże, Przynależności terytorialne Ziemi Lubuskiej w XII i XIII w., Roczniki Historyczne 35: 1969, s. 19 n.; tenże, Zajęcie Ziemi Lubuskiej przez margrabiów brandenburskich w połowie XIII w., Sobótka 28: 1973, 3, s. 311 n. 5 R. Benl, Pommern bis zur Teilung von 1368/72, w: Deutsche Geschichte im Osten Europas. Pommern, hrsg. von W. Buchholz, Berlin 1999, s. 43, 47–48. 6 W. v. Sommerfeld, Geschichte der Germanisierung des Herzogtams Pommern oder Slavien bis zum Ablauf des 13. Jahrhunderts, Leipzig 1896, s. 126. 7 H. Hogeweg, Die Stifter und Klöster der Provinz Pommern, Bd. I, Stettin 1924, s. 13 n., 164, 223 n., 456 n.; J. Kłoczewski, Cystersi w Europie środkowo-wschodniej wieków średnich, w: Cystersi w społeczeństwie Europy środkowej, pod red. A.M. Wyrwy, J. Dobosza, Poznań 2000, s. 27 n.; A.M. Wyrwa, Opactwa cysterskie na Pomorzu. Zarys dziejów i kultury, Poznań 1999, s. 20 n.; B. Popielas-Szultka, Klasztory cysterek na Pomorzu Zachodnim w średniowieczu, Słupsk 2006, s. 12 n. 8 K.R. Prokop, Biskupi zachodniopomorscy (XX–XX w.), Koszalin 2003, s. 81. 9 G. Labuda, Historia Kaszubów, s. 150. 10 H. Heyden, Kirchengeschichte Pommerns, Bd. I, Köln – Braunsfeld 1957, s. 47 podaje, że ok. 1300 r. było 270 świątyń, ale w latach 1300–1320 odnotowano ponad 100 wcześniej nie wymienionych w źródłach pisanych. K R.. Prokop (Biskupi zachodniopomorscy, s. 71) uważa, że pod koniec XIII w. było około 150–200 kościołów. Natomiast J.M. Piskorski (Epoka wielkich przemian (do 1368 r.), w: Pomorze Zachodnie poprzez wieki, Poznań 1999, s. 91) pisze, że około 1200 było 25 kościołów, a na przełomie XIII–XIV w. około 220 kościołów parafialnych. Przyjmijmy liczbę 200. 11 H. Heyden, Kirchengeschichte, Bd. I, s. 73. 12 H. Heyden, Die Kirchen Stettins und ihre Geschichte, Stettin 1936, s. 26–27. 13 J.M. Piskorski, Kolonizacja wiejska, s. 111 n.; tenże, Miasta Księstwa Szczecińskiego do połowy XIV wieku, Warszawa – Poznań 1987, s. 248 n.; K. Modzelewski, Chłopi w monarchii wczesnopiastowskiej, Wrocław 1987, s. 249; tenże, Procesy migracyjne kolonizacyjne i asymilacyjne w średniowiecznej Europie środkowo-wschodniej i wschodniej. Próba bilansu, w: Wędrówka i etnogeneza, s. 321 n.; W. Buchholz, Grundlagen und europäische Bezüge der Geschichte Pommerns, w: Deutsche Geschichte… Pommern, s. 20. 14 M. Wehrmann, Geschichte von Pommern, Bd. I, Gotha 1904, 117–119. Podobnie [A.W.F v.] Tippelskirch, Über die Entstehung und den Untergang der alteren deutschen Städteverfarrung, Baltische Studien 19: 1861, 1, s. 129. 15 E. Keyser, Bevölkerungsgeschichte Deutschlands, Leipzig 1938, s. 191; W. Dziewulski, Kolonizacja niemiecka na Pomorzu Zachodnim, Jantar 1946, 4, s. 36 n. Autor ten przyjął, że od 1300 r. około 25% stanowiła ludność niemiecka. 16 W. Kuhn, Die Siedlerzahlen der deutschen Ostsiedlung, w: W. Kuhn, Vergleichende Untersuchungen zur mittelalterlichen Ostsiedlung, Köln – Wien 1973, s. 211 n., 215–216, zwłaszcza 220. 17 Porównaj uwagi na ten temat: J.M. Piskorski, Procesy migracyjne, s. 319. 18 Ibidem. 19 Ibidem, s. 318. 20 Ibidem, s. 319. 21 Por. K. Conrad, Urkundliche Grundlagen einer Siedlungsgeschichte Pommerns bis 1250, Zeitschrift für Ostforschung 31: 1982, 3, s. 339 n. Przydatność źródeł dyplomatycznych dla badań nad stosunkami etniczno-językowymi jest bardzo ograniczona. 22 G. Labuda, Historia Kaszubów, s. 191. 23 W. Buchholz, Grundlagen, s. 18. 24 R. Benl, Pommern bis zur Teilung, s. 62. 25 Ibidem. 26 F. Wokenius, Beytrag zur Pommerischen Historie, mehrentheils aus geschribenen Urkunden und Jahr-Büchern zusammen getragen, Leipzig 1732, s. 60; M. Małowist, Wschód a zachód Europy w XIII–XVI w., Warszawa 1973, s. 22 n.; K. Ślaski, Przemiany etniczne na Pomorzu Zachodnim w rozwoju dziejowym, Poznań 1954, s. 33 n.; J.M. Piskorski, Miasta Księstwa Szczecińskiego, s. 167 n.; tenże, Kolonizacja wiejska Pomorza, s. 129–132; K. Conrad, Urkundliche Grundlagen, s. 352; H. Samsonowicz, Późne średniowiecze miast nadbałtyckich. Studia nad dziejami Hanzy nad Bałtykiem w XIV–XV w., Warszawa 1968, s. 95 n.; G. Labuda, Historia Kaszubów, s. 202. 27 J. Spors, Urzędnicy terytorialni i nadworni na Pomorzu Zachodnim w XII i pierwszej połowie XIII w., Acta Universitatis Nicolai Copernici. Historia 26: 1992, 240, s. 18 n.; J. Walachowicz, Landwójtostwo na Pomorzu Zachodnim. Kształtowanie się zarządu terytorialnego w dobie pokasztelańskiej, Poznań 1969, s. 29 n.; G. Labuda, Tworzenie elit politycznych i intelektualnych społeczności kaszubskiej w średniowieczu i w czasach nowożytnych (do 1920 roku), w: Kultura polityczna w Polsce, t. V: Elity dawne i nowe, red. M. Kosman, Poznań 2005, s. 27–28; G. Labuda, Historia Kaszubów, s. 166 n., 191 n.; R. Guzikowski, Obce rycerstwo na Pomorzu Zachodnim do początku XIV wieku, Szczecin 2013, s. 30–32, 108, 120, 155–156; D. Wybranowski, Ucieczka czy migracja? Jeszcze raz na temat „ucieczki” zachodniopomorskich możnych i rycerstwa na Pomorzu Gdańskim od pierwszej połowy XIII wieku, Przegląd Zachodniopomorski 2006, 4, s. 147–148; tenże, Rola polityczna możnowładztwa i rycerstwa w czasach regencji księżnych Ingardy i Mirosławy w latach 1220–1227. Przyczynek do dziejów Pomorza w czasach zwierzchności duńskiej w pierwszej połowie XIII wieku, Przegląd Zachodniopomorski 18: 2003, 1, s. 12 n. 30 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 FENOMEN POMORSKOŚCI Tylko kamienne tablice JACEK BORKOWICZ Raz-dwa, raz-dwa… Wysiłek przed wzniesieniem, zanim kolejny już raz zjadę – lekko i cicho jak duch – w kierunku łagodnie pofalowanego horyzontu. Rugia to wyspa trochę za mała do zwiedzania samochodem, trochę za duża dla piechura, za to idealna dla rowerzysty. Dwa kółka wypożyczyć można w Stralsundzie, potem wystarczy tylko przejechać most… i hulaj dusza! Eksploruję południową część wyspy. Nie ma tu malowniczych klifów, jak na północy, ale nie ma też i tłumu turystów. Pusto tu i cicho, czasem tylko zakrzyczą żurawie szykujące się do odlotu. W Gustow natrafiam na pierwszy kościół. Jego gotycka sylwetka tradycyjnym obyczajem wznosi się na szczycie wzgórza. Wokół, na zboczach, wiejski cmentarzyk. Odczytuję nazwiska z nagrobków: Osko, Tribehs, Perk, Nimitz, Porm, Schimmek, Jeworrek, Sinowzik, Jedamzik, Gablitzki… Te ostatnie to zapewne przybysze z terenów obecnej Polski, ale kilka pierwszych z wymienionego szeregu brzmi mocno archaicznie. To potomkowie najstarszych mieszkańców, pomorskich Rugian. Następna parafia to Poseritz. Tutejsza fara jest pomniejszoną kopią kościoła Mariackiego w Lubece. Spisuję inskrypcje: Krampitz, Bürn, Look, Görs, Thurow, Subklew, Bugdahn, Kummerow, Köpnick, Meschke, Rochow, są też Pawlick, Schimannowski, Cyrankowski i Sikorski. Do starej świątyni w Garz dochodzę ulicą Poggenstrasse, czyli Ropuszą. Wśród nagrobków rojno od słowiańskich nazwisk: Lantow, Dewitz, Drewitz, Zitzke, Jandt, Bullerjahn, Kutschbach, Pranke. Bollwahn pod nalotem niemieckiej pisowni skrywa naszego bałwana. Nie chodzi tu o śnieżnego ludka, lecz o świętą figurę, której oddawali POMERANIA RUJAN 2015 cześć dawni Pomorzanie. Niektóre nazwiska – Noetzel lub Rekow – brzmią dziwnie znajomo. Podobnie jak Alfons Kedrowski, którego grób odnalazłem w Zudar, w najbardziej zapadłym skrawku południowej Rugii. Ale ten pochowany został niedawno. Szesnastowieczny dziejopis wyspy, Niclas von Klempzen (kontynuator dzieła Tomasza Kantzowa) zapisał w swojej kronice pod datą 1404: „Tegoż roku umarła stara kobieta, zwana Gulitzin, ostatnia osoba na Rugii, która mówiła po wendyjsku”. Miało to się stać na półwyspie Jasmund, na północy wyspy, tam gdzie dzisiaj leży kąpielisko Sassnitz. Przez wieki ten lakoniczny zapis uchodził za oficjalną metrykę zgonu mowy pomorskiej na wyspie. Jednak notatce Klempzena jawnie przeczy świeża słowiańskość nazwisk z nagrobków rugijskich cmentarzy. I to w dodatku na południu wyspy, które – jak wiadomo – wcześniej ustąpiło pod naporem niemczyzny niż Jasmund i inne odległe zakątki. Tak czy owak, w ten sposób nie mogli pisać swoich nazwisk ludzie, których mowa wymarła przed sześciuset laty! Naukowcy podejrzewają od dawna, że Klempzen minął się z prawdą. Niektórzy tłumaczą to nikłą kompetencją kronikarza. Ale mogło być też inaczej: autor owej intrygującej notatki poinformował nas o zgonie ostatniej osoby, która na wyspie mówiła WYŁĄCZNIE w języku słowiańskim. A to zasadnicza różnica. Rugianie zachowali swą mowę znacznie dłużej – tyle że do przyjezdnych zwracali się już po niemiecku. Jeszcze na początku XIV wieku po „wendyjsku” mówiono na całym obszarze Rugii. Mowa niemiecka powoli szerzyła się wzdłuż drogi łączącej Stralsund z Bergen, stołecznym miastem wyspy. Po obu stronach traktu rozciągały się przylegające do morza „krainy”, gdzie Kościół Mariacki w Poseritz. Fot. Rainer Knäpper, Free Art License niepodzielnie królował język pomorski. Szczególnie mocno trzymano się go w osadach tzw. knieżyców, drobnej szlachty, która rządziła się własnym prawem i nie przyjęła niemieckiego ustroju wsi, opartego na czynszu. Z biegiem lat niemiecki pas grubiał, a słowiańskie „krainy” topniały. Na początku XVI w. mową pomorską posługiwano się już tylko na wysuniętych w głąb otwartego basenu Bałtyku krawędziach wyspy: na półwyspach Jasmund i Witów (gdzie leży Arkona), na Mnichowie oraz na wysepce Hycina. To za mało, by rodzimą mową mieszkańców Rugii zainteresowali się promotorzy języka ludu w zreformowanym przez Lutra kościele. Rybacki, odizolowany od reszty lądu Mnichów zachował swą językową odrębność najdłużej: jeszcze w 1847 r. Wincenty Pol zanotował tam wiele słowiańskich słów, takich jak reba, morie, woda, piorun czy dziewa. Dziś o słowiańskiej przeszłości Rugii mówią tylko kamienne tablice. 31 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH ÙCZBA 47 Stowôra RÓMAN DRZÉŻDŻÓN, DANUTA PIOCH Stowôra to pò pòlskù stowarzyszenie. Òrganizacjô to organizacja, zrzeszenié abò zrzesz to związek (zrzeszenie) a karno to grupa (koło). Lëdze lubią sã zrzeszac w rozmajitëch klubach, stowôrach i òrganizacjach, chòcbë w Karnach Wiesczich Gòspòdëniów tj. Kołach Wiejskich Gospodyń. Cwiczënk 1 – Dokądkaż të tak flot nëkôsz? – Na zéńdzenié Karna Wiesczich Gòspòdëniów. – Të? Nie je to białogłowskô zrzeszëna? – To sobie mòże dwòjakò rozmëslec. Dze je napisóné, że chłop ni mòże bëc nôleżnikã KWG? – Mòże môsz prôwdã, ale to je wieskô òrganizacjô, a të doch mieszkôsz w miesce. – Në tej terôzka mëslimë ju trojakò. Je dze napisóné, że KWG mùszi bëc dlô mieszkańców wsë? Kòl naju, we Wiôldżi Wsë, je KWG, a jak të wiész, to je miasto. – Żlë tak, to bë miôł zmienic pòzwã ny stowôrë na Karno Miesczich Gòspòdëniów. – Je to wôżné czë wies, czë miasto? Pòzwã mòże wielorakò zmieniwac. Nôwôżniészé, że më sã w najim karnie bëlno bawimë. – A cëż wa robita? – Kò białczi warzą dobré jestkù, pieką smaczné kùchë. Niechtërne szëją, jiné héklëją. Czasã co zaspiéwają abò wëmëszlą bëlny skecz. Tej-sej jadą na rozmajité rozegracje zwóné Turniérama Wiesczich Gòspòdëniów. – Të wcyg gôdôsz ò białkach, a mie interesëje, cëż të tam robisz. – Jô jem szmaczkôrzã! – Jakùż to? – Co òne do zjestkù przërëchtëją, jô mùszã òszmakac. – A, terô jô jem doma! Të kùńda, të! Cebie le ò no zjestkù jidze! – Jo? Mëslisz të? A zdrzij, jaczi jô móm wiôldżi brzëch dostóné. Të nie wiész, co to je za pòswiãcenié wcyg no jejich jestkù szmakac! Kùlkòrakò jô ju móm gôdóné, że nie mdã sã tak pòswiãcywôł, ale jakòs nie jidze òprzestac. A mòże të bë chcôł ze mną tam chadac? – Stokrotno cë dzãkùjã! Pòpôłnia i wieczorë jô wiedno móm mòckò zajãté bieganim, żebë zdrzucëc pôrã kilów. 32 Cwiczënk 2 Przełożë na kaszëbsczi jãzëk pòzwë stowôrów i òrganizacjów, jaczé dzejają na Kaszëbach. Mòżesz skòrzëstac ze słowów pòdónëch niżi (w pasowny fòrmie). (Przetłumacz na język kaszubski nazwy stowarzyszeń i organizacji działających na Kaszubach. Możesz skorzystać ze słów podanych niżej [w odpowiedniej formie]). Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Klub Studencki Pomorania Polski Związek Pszczelarski Lokalna Organizacja Turystyczna Polski Związek Wędkarski Polski Związek Łowiecki Zrzeszenie Rybaków Morskich Polski Związek Filatelistów zrzeszenié, môlowi, turisticzny, związk, jachtarsczi, mòrsczi, pòlsczi, kaszëbsczi, pòmòrsczi, wãdzba, rëbacczi, markòwnik, sztudérsczi Cwiczënk 3 Stowarzëc, zrzeszëc, zdrëszëc – to nieòznaczni czi (czasniczi). Ùtworzë òd nich jistniczi i znan kòwniczi. Ùżij wszëtczich słów w zdaniach. (Stowarzëc, zrzeszëc, zdrëszëc – to bezokoliczniki [czasowniki]. Utwórz od nich rzeczowniki i przymiotniki. Użyj wszystkich słów w zdaniach). POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 KASZËBSCZI DLÔ WSZËTCZICH Cwiczënk 4 Òd czasnika rzeszëc ùtwòrzë jak nôwicy jegò pòchódnëch przez dodanié przedrostków. Wëwidnij znaczenia ùtwòrzonëch słów (np. zrzeszëc – związac cos). (Od czasownika rzeszëc utwórz jak najwięcej jego pochodnych przez dodanie przedrostków. Wyjaśnij znaczenia utworzonych słów). Cwiczënk 5 Rzeczë, jak rozmiejesz hasło ze stanicë Kaszëb skò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô: Zrzeszonëch naju nicht nie złómie. (Wyjaśnij, jak rozumiesz znaczenie hasła ze sztandaru Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego: Zrzeszonëch naju nicht nie złómie). Cwiczënk 6 Nen, chto je w zrzeszenim, je zwóny zrzeszińcã. W kaszëbsczim spòlëznowim ruchu bëło karno zwóné zrzeszińcama. Nalézë czile infòrmacjów i napiszë krótką notkã ò nich. (Tego, kto należy do zrzeszenia, często nazywa się zrzeszeńcem. W społecznym ruchu Kaszub była grupa zwana zrzeszeńcami. Znajdź kilka informacji na ich temat i napisz krótką notatkę). Mómë rechòwniczi wieloraczé, np.: jednoraczi; dwòjaczi (dwójny, pòdwójny); trojaczi (trójny, pòtrójny); dzewiãcoraczi. Mògą òne téż bëc ùżiwóné w przëczasnikòwi fòrmie i tedë brzëmią: dwòjak (dwòjakò); trojak (trojakò); dzewiãcorak (dzewiãcorakò). Jistno mòże bëc z òdrechòwnikòwima zamionama: czilkòraczi, wieloraczi, chtërnëch przëczasnikòwé fòrmë brzmią: czilkòrak (czilkòrakò); wielorak (wielorakò). Jich pëtajną równoznaczëną je kùlkòraczi – kùlkòrak (kùlkòrakò). (Mamy liczebniki wielorakie... Mogą one być też używane w formie przysłówkowej i wtedy brzmią... Podobnie może być z zaimkami odliczebnikowymi... których formy przysłówkowe brzmią... Ich pytajnym odpowiednikiem jest...) Ùłożë i zapiszë zdania z kaszëbsczima słowama zapisónyma kùrsywą w ramce z cwiczënkù 8. (Ułóż i zapisz zdania w języku kaszubskim słowami zapisanymi kursywą w ramce z ćwiczenia 8). Cwiczënk 9 Rzeczë czile słów ò stowôrach, do jaczich przë nôleżisz. Cwiczënk 7 (Powiedz kilka słów o stowarzyszeniach, do których należysz). SŁOWÔRZK Jak brzëmi dzysdniowô pòzwa miasta zwónégò pò kaszëbskù Wiôlgô Wies (ò jaczi prawi jeden z rozmówców)? Co tam je cekawégò dlô turistë? Napiszë dlô wanożników reklamã tegò môla. (Jak brzmi współczesna nazwa miasta zwanego po kaszubsku Wielką Wsią [o której wspomina jeden z rozmówców]? Co tam może się okazać ciekawe dla turysty? Napisz dla zwiedzających reklamę tej miejscowości). flot – szybko, jestkù – jedzenie, jô jem doma – tu: zrozumiałem, stowôra – stowarzyszenie, szmaczkôrz – smakosz, Wiôlgô Wies – Władysławowo Cwiczënk 8 Wëpiszë z tekstu słowa zapisóné pògrëbioną kùrsywą. Przë ùżëcym słowarzów pòdôj jich pòlsczé znaczenia. (Wypisz z tekstu słowa zapisane pogrubioną kursywą. Podaj ich polskie znaczenia, posługując się słownikami przekładowymi). W zeszłi ùczbie bëła gôdka ò przëczasnikach twò rzonëch òd znankòwników. Słowa przed sztótã wëpisóné nôleżą do przëczasników twòrzonëch òd rechòwników (òdrechòwnikòwé przëc zas niczi). Zapòznôj sã z wiédzą z ramczi. (W poprzedniej lekcji była mowa o przysłówkach tworzonych od przymiotników. Wypisane przed momentem słowa należą do przysłówków odliczebnikowych. Zapoznaj się z wiadomościami z ramki). POMERANIA RUJAN 2015 R E K L A M A UCZ SIĘ ONLINE www.skarbnicakaszubska.pl 33 GDAŃSK MNIEJ ZNANY Wzdłuż wybrzeża Celem dzisiejszej wyprawy jest falochron w gdańskim Nowym Porcie. Został udostępniony spacerowiczom w czerwcu tego roku. Wejść na niego możemy jedynie od strony Brzeźna i dlatego skupimy się na tej dzielnicy. M A RTA S Z A G Ż D O W I C Z Śladami świetności Wędrówkę rozpoczynamy przy ulicy Zdrojowej. Deptak poprowadzi nas w kierunku plaży. Po lewej stronie mijamy opuszczony Kurhaus, czyli Dom Zdrojowy. Zaniedbany budynek z 1892 roku przypomina o dawnej świetności kurortu. Pierwszy zakład kąpielowy zbudowano tu na początku XIX wieku. Do rozwoju miejsca przyczynił się lekarz francuski Jan Jerzy Haffner, który dziś znany jest przede wszystkim jako założyciel kurortu w Sopocie. Zanim tam trafił, propagował kąpiele morskie w Brzeźnie i dlatego tutejszy park nosi jego imię. Nowe kąpielisko musiało stawić czoło sztormom, powodziom, ale również pożodze, jaką niosła wojna napoleońska. Mimo zniszczeń życie wróciło tu w latach trzydziestych. Gdańszczanie przybywali tym chętniej, że od 1867 roku mogli korzystać z linii kolejowej łączącej miasto z Nowym Portem. Prócz Domu Zdrojowego czekało tu na nich także molo. Jego pozostałości zobaczymy, idąc do końca ulicy Zdrojowej. Miało 215 metrów długości. Na tropie fortyfikacji Skręcamy w prawo do Parku im. Jana Jerzego Haffnera. Rośnie tutaj ponad 34 4800 drzew, a najstarsze zasadzone zostały w XIX wieku. Mijamy scenę otoczoną drewnianą konstrukcją, siłownię i stoliczki. Stylowa mała architektura kontrastuje z mrocznymi bunkrami, które ciągną się wzdłuż traktu spacerowego. Pierwsze założenie obronne wzniesiono tu w 1896 roku. Celem baterii z sześcioma armatami była obrona ujścia Wisły oraz gdańskiego portu. Nowoczesna bateria powstała w latach 1909–1910. Nosiła nazwę Strandbatterie – czyli baterii Plażowej. W jej skład wchodziły cztery armaty nabrzeżne kalibru 15 cm. W późniejszym okresie dobudowano też stanowiska dla dalmierzy kierowania ogniem. W 1920 roku bateria przestała pełnić swoją funkcję. Powstałe wtedy Wolne Miasto Gdańsk miało być obszarem zdemilitaryzowanym, tak więc wojsko opuściło te obiekty. W latach 1944–1945 wykorzystywane były przez Wehrmacht do składowania amunicji. Natomiast po wojnie ćwiczyły tu polskie jednostki wojskowe, co spowodowało częściowe wyburzenie schronów. Falochron Zachodni Trzymając się ścieżki biegnącej wzdłuż brzegu morskiego, wychodzimy z parku na otwartą przestrzeń. Idziemy Falochronem Zachodnim wzdłuż płotu Wolnego Obszaru Celnego, w kierunku ujścia Wisły. Wydeptana ścieżka kończy się promenadą, której długość wynosi 80 metrów. Na jej końcu znajduje się zielona latarnia morska. Pachnie tu świeżością. Nowa nawierzchnia i ławeczki zachęcają, by odpocząć i zachwycić się widokiem wejścia do portu wewnętrznego. Jego szerokość po niedawnej modernizacji wynosi 90 metrów. Dzięki temu do portu mogą wpływać statki o długości 250 m, szerokości 36 m i zanurzeniu 10,6 m. Jeżeli chcemy zapewnić sobie dodatkowe atrakcje, to możemy sprawdzić w internecie ruch jednostek w gdańskim porcie (www. gdanskpilot.pl) i przyjść w momencie wpływania statku. Po drugiej stronie ujścia rozciąga się półwysep Westerplatte. U stóp kopca z Pomnikiem Obrońców Wybrzeża zwróćmy uwagę na tzw. Basen Amunicyjny. Powstał on w 1925 roku w czasie przystosowywania terenu do pełnienia funkcji Wojskowej Składnicy Tranzytowej. Nasza wycieczka dobiegła końca, ale warto dodać, że trasę można także pokonać na rowerze. Fot. M.S. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 SPÒRT / ZACHË ZE STÔRI SZAFË Òdkrëcé w cëskanim diskã Rodzy sã nama nowô spòrtowô gwiôz da w cëskanim diskã – Kaszëbka Aleksandra Grëbba z Nowégò Dwòru Wejrowsczégò. Òna mô 19 lat, skùńczëła Spòdleczną Samòrządową Szkòłã w Nowim Dwòrze i Samòrządowé Gimnazjum w Bólszewie, a òd 2014 rokù chòdzy do strzédny Szkòłë Mésterstwa Spòrtowégò we Gduńskù. Na co dzéń wëstãpùje w Letkòatleticznym Klubie Spòrtowim Akademii Wëchòwaniô Fizycznégò i Spòrtu we Gduńskù. W biôło-czerzwionëch farwach Pòlsczi wëbiôtkòwała IV plac w cëskanim diskã w 33. Mésterstwach Eùropë Juniorów w Szwédzczi. Gazétnikowi z „Pòmeranii” rzekła, że wszëtkò sã zaczãło òd tegò, że ji spòrtowi trim òdkrëła Kristina Gelo, szkólnô w gimnazjum w Bólszewie. Pózni, czej wëbrała szkòłã spòrtową we Gduńskù, ji trim do cëskaniô diskã pòstrzegła trenerka Aleksandra Walczôk. W tim rokù ju dobrze ji szło w Akademicczich Mésterstwach Pòlsczi Seniorów, gdze szmërgnãła Òdj. ze zbiérów A. Grëbbë diskã 50,05 métrów i zwëskała brązowi medal. Zarô pózni dostała złoti medal na Mésterstwach Pòlsczi Juniorów w Biôłi Pòdlasce (50,53). Czej jachała do Szwédzczi, miała rojitwã, bë dostac sã do pierszi dwanôstczi, a równak dobëła i dostała IV môl. Aleksandra Grëbba jak nôbarżi czëje sã Kaszëbką i je baro zaczekawionô sprawama tatczëznë. sj Klisze Ziemensa W stôri fòtografie klisza to tak pò prôwdze je sklanô płitka, jaką wsôdzô sã w aparat ë naswietliwô. Na sklanëch płitach òdjimczi bëłë robioné òd XIX do pòłowë XX stalata. Dzysdnia są jesz fòtograficë, chtërny w ti technice robią artistné òdjimczi. Slédnym czasã òsoblëwi a wiele wôrtny zbiór wicy jak 300 sklanëch negatiwów trafił do wejrowsczégò Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi. Aùtorã nëch widzałëch òdjimków béł wejrowsczi fòtografa amatór Aùgùstin Ziemens (1867–1948), chtëren bez wiela lat prowadzył drogeriã Minerwa. Na òdjimniãcach widzec są krôjòbrazë Wejrowa i òkòlégò, fotorepòrtaże z rozmajitëch ùroczëznów, a téż są òdjimczi pòzowóné. Nen widzałi zbiór fòtografków mdze mógł òbzerac w wejrowsczim Mùzeùm òd 6 rujana do kùńca negò rokù. rd POMERANIA RUJAN 2015 35 HISTORIA POMORSKIEJ PRASY „Wiadomości Wejherowskie” PIOTR SCHMANDT W dużej części świata 8 maja obchodzi się rocznicę zakończenia II wojny światowej, wojny najkrwawszej w historii i jednej z najokrutniejszych. Rocznica taka stwarza okazję do świętowania – oficjalnego, dzięki któremu politycy mogą występować przed kamerami telewizyjnymi, mniej oficjalnego, gdy stacje telewizyjne przygotowują lub odświeżają stosowne filmy dokumentalne i zmieniają ramówki, aby pokazać historyków i publicystów przeprowadzających naukowe lub doraźne analizy tego, co stało się kilkadziesiąt lat wcześniej. Przy okazji hołubi się wtedy weteranów, których już coraz mniej. W krajach byłego Związku Sowieckiego często dosłownie świętuje również „ulica”, z tym, że dzieje się to 9 maja. Wymowa tego dnia zdaje się jednoznaczna i radosna: oto wreszcie skończyła się wojna, wróg został pokonany, a lata 1939–1945 można uznać, w odniesieniu do działań aliantów, za czas wojny sprawiedliwej i czystej. Taka narracja jest kreowana i na Zachodzie, i w Rosji. Tymczasem w przypadku zakończenia II wojny światowej sprawa nie jest prosta – prawie wszystkie ziemie zajęte wcześniej przez Niemców zostały wyzwolone już wcześniej, z kolei 36 w trakcie przechodzenia frontu i zaraz potem na terytoriach wielu krajów rozpoczynały się „łowy” na wszystkich, którzy jawili się wyzwolicielom wrogami lub konkurentami do objęcia władzy, w dodatku niebezpiecznymi, ponieważ prawowitymi. Nasza wiedza o tamtych dramatycznych wydarzeniach wciąż jest jeszcze niepełna. Przez wiele lat oficjalna propaganda przedstawiała jednoznaczny, czarno-biały, uładzony (gdy chodzi o postawę zwycięzców) obraz wyzwalania spod okupacji niemieckiej. Publikacje wydawane na Zachodzie bądź w drugim obiegu nie miały, siłą rzeczy, zbyt szerokiego wpływu na społeczeństwo i jego świadomość historyczną. Inna sprawa, że czas wojennego chaosu w ogóle nie sprzyja starannemu dokumentowaniu wielości zdarzeń. Pierwsze polskie pismo na wyzwolonej ziemi gdańskiej Wejherowo i jego okolice to obszar geograficzno-kulturowy, który posiada dość bogatą paletę opracowań naukowych, popularnonaukowych i popularnych, również w odniesieniu do II wojny światowej. Bibliografię lokalną można umownie podzielić na dwa okresy: tę ukształtowaną w czasach PRL i tę po roku 1989. W drugim przypadku pojawiły się próby szerszego, bez stosowania ideologicznych przemilczeń, opisu rzeczywistości końca wojny. Bardziej skomplikowana, z naszego punktu widzenia, jest ocena bazy źródłowej wytworzonej W TRAKCIE wydarzeń z wiosny 1945 roku. Z jednej bowiem strony mamy do czynienia z kwintesencją pracy i techniki propagandowej, utylitarnej, zorganizowanej w celu przekazania społeczeństwu prawdy wyznawanej przez zwycięzców, z drugiej jednak – prasa ówczesna, w mniejszym stopniu druki ulotne (których elementy pojawiają się również w tego rodzaju prasie), przekazywała na bieżąco, niejako z pierwszej ręki, rozmaite fakty natury obiektywnej – przejęcie władzy przez określone ciało w konkretnym dniu i tegoż ciała skład osobowy, zarządzenia nowych władz, kwestie aprowizacji, utrudnień w życiu codziennym, opis pomocy doraźnej i wiele, wiele innych. Należy wspomnieć, że prasa taka informowała również o niekwestionowanych faktach z teatru wielkiej polityki światowej i (nie zawsze obiektywnie) o działaniach wojennych. Tytuł prasowy noszący wyżej określone cechy powstał także w Wejherowie, będąc po upływie kilkudziesięciu lat prawdziwą skarbnicą wiedzy na temat wydarzeń tamtych dni, a równocześnie przykładem wojennej propagandy. „Wiadomości Wejherowskie”, POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 HISTORIA POMORSKIEJ PRASY bo o nich mowa, ukazywały się w gorącym okresie: od 3 maja do lipca 1945 r. Z uwagi na krótkotrwałość istnienia pisma można uznać je za tytuł efemeryczny, niemalże ulotny (a takie niesłusznie czasem się lekceważy), niemniej chociażby historyczna doniosłość tych trzech miesięcy pozwala docenić wartość „Wiadomości Wejherowskich”. Wejherowo zostało wyzwolone spod niemieckiej okupacji 12 marca 1945 r. Już w dwa dni później, 14 marca, zabezpieczono tutejszą drukarnię i przystąpiono do druku akcydensów i plakatów. Co szczególnie warte podkreślenia, „Wiadomości Wejherowskie” były pierwszym polskim pismem wydawanym na wyzwolonej ziemi gdańskiej. Od 3 maja do końca czerwca wydawał je Feliks Stróżyński, a redaktorem był Augustyn Jucha. Pismo w formacie A3 ukazywało się cztery razy w tygodniu. Nakład zmieniał się, wynosił od 1000 do 3000 egzemplarzy. Na egzemplarzach tych pojawia się informacja: „Czcionkami Drukarni Powiatowej w Wejherowie”. Cena wynosiła 1 zł. Koniec pisma wiąże się z momentem pojawienia się na rynku prasowym „Biuletynu”, później „Dziennika Bałtyckiego”1. Obraz życia świata, kraju, miasta i okolicy W zbiorach Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie znajdują się egzemplarze „Wiadomości Wejherowskich” z maja 1945 r. Ze względu na wagę miesiąca zakończenia II wojny światowej na pewno warto zainteresować się i tym niepełnym zbiorem dostępnym w Dziale Prasy MPiMKP, ponieważ daje on interesujący obraz życia świata, kraju, miasta i okolicy w owych przełomowych tygodniach. Zauważyć można trzy obszary tematyczne, w jakich poruszają się „Wiadomości Wejherowskie”. Są to wiadomości z Europy i świata, wiadomości z Polski i Pomorza oraz wiadomości z Wejherowa i okolic. Oczywiście najwięcej miejsca gazeta poświęca tym pierwszym, ale i „kącik miejscowy” okazuje się obfity, co dziś dla zainteresowanych lokalnymi wydarzeniami z tamtego okresu jest bardzo cenne. POMERANIA RUJAN 2015 NR 1 z 3 MAJA 1945 Numer inaugurujący działalność gazety przynosi przedwczesną informację (choć, jak się podkreśla, z wiarygodnego źródła) o zdobyciu Berlina. Niemcy wywiesić mieli, na znak kapitulacji, dwie czerwone (sic!) flagi. Pisano w nim także o tym, że w rejonie miasta Torgau nieopodal Lipska połączyły się armie sojusznicze – angloamerykańska i sowiecka, w związku z tym przemówienia wygłosili F. D. Roosevelt, W. Churchill i J. Stalin. Dowiadujemy się również, że pierścień dookoła centrum Berlina był już wtedy bardzo zacieśniony – w rękach Armii Czerwonej znalazły się m.in. Poczdam i Spandau. Natomiast, jak ogłosiła Agencja Tass, na pograniczu szwajcarskim powstańcy włoscy ujęli B. Mussoliniego, marszałka Grazianiego i innych przywódców faszystowskich. Tymczasem w Wejherowie 1 maja odbyła się na Placu Żołnierzy Armii Czerwonej (!) uroczystość, po której delegacja wyruszyła na miejsce piaśnickiej kaźni. W obecności dwóch tysięcy zebranych złożono wieńce, wygłoszone zostały przemówienia. W numerze zamieszczono program obchodów uroczystości trzeciomajowej. Po przytoczeniu hasła Niema Kaszub bez Polski A Polski bez Kaszub! zainteresowani mogli się zapoznać z następującymi informacjami: o godz. 7 Pobudka; o godz. 10 Uroczyste nabożeństwo w Farze; o godz. 15 Akademia na sali Prusińskiego na którą złożą się: 1. Przemówienie, 2. Gawęda przy ognisku, 3. Hymny: polski i radziecki, 4. Chór męski: »Na bój« i »O ziemio Ojców« (...). Program był niezwykle bogaty, obejmował bowiem jedenaście punktów. Ostatnim miało być odśpiewanie „Roty”. Strona pierwsza kończy się wytłuszczonym hasłem Niech żyje Armia Radziecka i Wojsko Polskie! Ciekawostkę stanowi fakt funkcjonowania już w początkach maja kina Wolność. 3 maja wyświetlano, o godz. 3 (15?) i 17.30, „Bitwę o Sewastopol”. W artykule zatytułowanym „Na czasie” przedstawiano „Wiadomości Wejherowskie”, jednocześnie zachęcając miejscowe społeczeństwo do odbudowy miasta i okolicy po okresie okupacji. Zamieszczono również porządek nabożeństw w kościele farnym i kościele poklasztornym. U dołu drugiej strony, obok grafiki przedstawiającej panoramę Wejherowa, opublikowano wiersz podpisany „Aju”: Wśród gór i lasów, W uroczej dolinie, Rzeka Reda płynie. Tu strumyk hyży W jej nurt bieży -Biała Cedronem zwana. Tu z małej mieściny, przez wieki -Z fundatora opieki, Pomnik niezatarty -- rozpostarty! NR 2 z 5 MAJA 1945 „Niemcy hitlerowskie poćwiartowane” – głosi tytuł korespondencji własnej nadanej z Moskwy. Sowieci zdobyli Rostock i Warnemünde. W rękach aliantów znalazło się m.in. Berchtesgaden, kojarzone z Berghofem – słynną siedzibą A. Hitlera. Flensburg i Kilonia pod gradem 37 HISTORIA POMORSKIEJ PRASY Istotna jest informacja, iż dekretem Tymczasowego Rządu RP, 30 marca powstało województwo gdańskie, o czym informuje wojewoda inż. M.S. Okęcki. I w tym numerze rycina z panoramą Wejherowa. Pod nią krótka informacja charakteryzująca, głównie pod kątem geograficznym, gród Wejhera. alianckich bomb. Znów pojawia się informacja o kapitulacji Berlina. Generał Weidling, dowodzący obroną stolicy III Rzeszy, miał poddać się wojskom sowieckim. Elektryzujące dla ówczesnego czytelnika jest zeznanie niejakiego Fritschego: Hitler i Goebbels popełnili samobójstwo. Gdy chodzi o lokalne wydarzenia, gazeta podaje porządek nabożeństw w Wejherowie. Informuje o rozpoczęciu działalności przez Związek Gospodarczy Spółdzielni RP, właśnie reaktywowany na terenie powiatu morskiego. Znakiem czasu jest informacja o obchodach 1 maja. Pomimo niezbyt pomyślnej pogody całość uroczystości wypadła pomyślnie – cieszy się redakcja. Honorowe miejsca zajęli przedstawiciele Armii Czerwonej2, Wojska Polskiego i władz cywilnych. Przemówili płomiennie starosta morski Oderowski i komendant sowieckiego garnizonu. A w kinie Wolność – „Świniarka i pastuch”, dzieło odznaczone Orderem Lenina. W rolach głównych Maryna Ładynin i Mikołaj Kriuczkow. 38 NR 4 z 8 MAJA 1945 Tym razem już sprawdzona informacja, w numerze czytamy: Ogólna bezwarunkowa kapitulacja Niemiec! W dniu 7 maja 1945 r. główne dowództwo niemieckich sił zbrojnych, zastąpione przez generalicję z Admirałem Dönitzem na czele, podpisało w Reims bezwarunkową kapitulację wszystkich sił zbrojnych na wschodzie i zachodzie. Akt ten wchodzi w życie z dniem 8 maja br. o godz. 23 czasu środkowo – europejskiego. Jakby dla uzupełnienia, wiadomości o wcześniejszym zdobyciu twierdzy Wrocław i wspaniałych postępach 1 Frontu Białoruskiego i 4 Frontu Ukraińskiego w rejonie Magdeburga. Europa zaczynała układać sobie życie w nowych okolicznościach. W Danii powstał nowy rząd. Władze francuskie zażądały od Hiszpanii wydania kolaboracyjnego premiera Lavala. We Francji odbyły się pierwsze wybory z udziałem kobiet. W Bawarii ujęto byłego szefa Generalnego Gubernatorstwa H. Franka. W Polsce – zmiany w tymczasowym Rządzie Rzeczypospolitej. Prezydent Bierut wymienił kilku ministrów, oczywiście na własną prośbę zainteresowanych. Postępowała normalizacja życia codziennego. Gazeta podaje rozkład jazdy na trasach Wejherowo – Gdynia – Gdańsk, Gdynia – Kościerzyna, Gdańsk – Bydgoszcz. Od 9 do 15 maja uruchomione miały być przez Ochotniczą Straż Pożarną syreny, wcześniej służące Niemcom do sygnalizowania nalotów: (...) próbowane będą w celach pożarniczych. Na ul. Sobieskiego uruchomiono Komunalną Kasę Oszczędności, która zaczęła udzielać pożyczek drobnym rzemieślnikom i przemysłowcom oraz przedsiębiorcom handlowym. Tradycyjnie podano porządek nabożeństw, dodatkowo informacja o odpuście z okazji uroczystości Wniebowstąpienia Pańskiego, który odbędzie się w farze z uwagi na zdemolowanie kaplic kalwaryjskich przez hitlerowców. Z kolei zarząd chóru kościelnego zachęcał do jak najliczniejszego wstępowania do tegoż chóru. Co ważne dla mieszkańców ziemi wejherowskiej, rozpoczęto publikację dekretu rządu z dnia 28 lutego 1945 r. o rehabilitacji grup 3. i 4. niemieckiej listy narodowej. NR 5 z 9 MAJA 1945 (NADZWYCZAJNY DODATEK) Egzemplarz jest rzeczywiście nadzwyczajny, począwszy od papieru plakatowego, sztywniejszego niż dotąd i później. Duże hasło krzyczy: KONIEC WOJNY! Pod spodem zaś: Niemcy skapitulowali! / Nadeszła chwila pokoju! / Niech żyją Armie Radzieckie! / Niech żyją Armie Sprzymierzonych! / Niech żyją Narody Sprzymierzone! / Niech żyje dzień pokoju 9 maja 1945! / Niemcy złożyli broń! / Zginął hitleryzm! / Niech żyje Marszałek Józef Stalin! / Niech żyją: Premier Churchil i Prezydent Stan. Zjedn. Turman (pisownia oryginalna, przyp. P. S.) / Niech żyje Rząd Rzeczypospolitej Polskiej! (zob. skan na s. 39) Dalej następują informacje o szczegółach bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy: Akt kapitulacji podpisał w Reims dla wszystkich frontów dnia 8 maja 1945 Admirał Dönitz. Kapitulację przyjęli w imieniu Sprzymierzonych Marszałek Żukow i Generał Eisenhower. Jednostronicowy numer kończy się zapewnieniem, że 9 maja jest i pozostanie świętem dziękczynienia Opatrzności i uczczenia narodów oraz armii, które zwyciężyły. NR 8 z 15 MAJA 1945 Najobszerniejszym artykułem wydania jest relacja zatytułowana „Potworni fabrykanci. Niemieckie mydło z ludzkich kości”. Tekst precyzyjnie, z dokumentalną dokładnością opisuje praktyki z wrzeszczańskiego Instytutu Higienicznego, gdzie znaleziono dowody na POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 HISTORIA POMORSKIEJ PRASY proceder niemieckich „naukowców”. Tekst jest rzeczywiście porażający. Zwraca uwagę wymiana uprzejmości i komplementowanie się aliantów. J. Stalin gratuluje premierowi Churchillowi, z kolei król Jerzy VI i prezydent USA ślą gratulacje na Kreml. Wojna nie skończyła się jeszcze na Oceanie Spokojnym, chociaż odnotowuje się, iż od stycznia do kwietnia zatopiono 1 892 000 japońskiego tonażu. Wojska brytyjskie w całości obsadziły niemieckie wybrzeże, wraz z bazami w Wilhelmshaven i Kuxhaven, tymczasem do Francji powrócił marszałek Pétain. Zostanie później skazany na karę śmierci przez rozstrzelanie, ale w uznaniu zasług z I wojny światowej kara zostanie zamieniona na dożywocie. W Wejherowie zarządzenie urzędowe (mocą ustawy z 1935 r.) o szczepieniu przeciw tyfusowi brzusznemu, które odbywać się miało w Ośrodku Zdrowia przy ul. św. Jana. Zarządzenie podpisał Lekarz Powiatowy dr Stanisław Stawowiak. 13 maja w sali posiedzeń Starostwa Morskiego odbyło się zebranie wójtów i sołtysów przy udziale (signum temporis) przedstawicieli PPS i PPR3. Obecny był również przedstawiciel rządu ds. reformy rolnej. Na wejherowskim dworcu zebrał się Związek Zawodowy Kolejarzy. Tu także przybyli „życzliwi” z PPS i PPR... Na koniec informacja o konieczności rejestracji pojazdów mechanicznych z terenu całego województwa, której należało dokonywać w Wojewódzkim Urzędzie Samochodowym w Sopotach. Przy ul. Armii Czerwonej 55. NR 9 z 16 MAJA 1945 Trwa wymiana uprzejmości i gratulacji między Sprzymierzonymi. „New York Times” podkreśla, że H. Goering był przestępcą wojennym, odpowiedzialnym za prześladowania podbitych przez III Rzeszę narodów. We Włoszech aresztowano szefa faszystowskiej milicji rządu Vichy, J. Darnanda. Tymczasem w Tiranie w manifestacji z okazji zakończenia wojny wzięło udział 10 tys. uczestników, co zważywszy na liczbę ludności Albanii, jawi się liczbą dość wysoką. W Austrii objął władzę rząd tymczasowy, a na ulice wyległy z tej okazji dziesiątki tysięcy rozentuzjazmowanych wiedeńczyków. POMERANIA RUJAN 2015 W Bydgoszczy odkryto nowe dowody zbrodni hitlerowskich. W pobliskiej wsi, Tryszczynie, leśniczy Bolcek i porucznik WP Beskin zidentyfikowali masowe groby Polaków, zamordowanych jeszcze jesienią 1939 r. 12 maja, zarządzeniem Ministerstwa Przemysłu, w Sopocie została utworzona instytucja mająca za zadanie wyłączną gospodarkę węglem, koksem, i brykietami. Na terenie Wejherowa trwała akcja przywracania obywatelstwa polskiego byłym członkom niemieckiej grupy narodowej. Notka zawiera porady dotyczące szczegółów proceduralnych pomocnych przy składaniu wniosków do miejscowego Sądu Grodzkiego. Na Walnym Zebraniu Organizacyjnym członkowie Spółdzielni Spożywców „Zgoda” określili podstawy funkcjonowania. Tymczasowy Urząd Pracy wzywał wszystkich obywateli do uiszczania opłat manipulacyjnych w wysokości 2,50 zł za wydane karty pracy. U dołu numeru pojawiło się hasło Stańmy zwarcie przy naszym Rządzie! NR 10 z 17 MAJA 1945 Druga wojna światowa jeszcze się nie skończyła. Armie amerykańskie z Europy udają się na Daleki Wschód. Artykuł z pierwszej strony informuje, że do walki z Japonią przerzuconych ma być przeszło 3 miliony amerykańskich żołnierzy. Z kolei brytyjskie lotnictwo tropi znajdujące się jeszcze cały czas w gotowości bojowej niemieckie łodzie podwodne, których załogi nie podporządkowały się decyzji swoich władz o kapitulacji. Schwytano H. Himmlera. Agencja Reutera podała, że zbrodniarz przebywa w rękach angielskich. Właściwie każdy numer „Wiadomości Wejherowskich” informuje o kolejnych zatrzymaniach osób odpowiedzialnych za rozpętanie wojny i za zbrodnie podczas niej popełnione. Gazeta zapewnia, że wojska sowieckie dbają o porządek w zajętym przez aliantów Berlinie, w tym zapewniają mieszkańcom odpowiednie ilości chleba oraz ziemniaków. Na terenie Kuratorjum Okręgu Szkolnego w Gdańsku zorganizowano już 8 państwowych gimnazjów i liceów, m.in. we Wrzeszczu, Gdyni, Sopocie, Oliwie i Kartuzach, a także dwa prywatne: oo. jezuitów w Gdyni i ss. urszulanek w Orłowie (gazeta mylnie podaje odwrotne umiejscowienie obydwu szkół). Wejherowo cały czas prowadzi akcję szczepienia przeciw tyfusowi brzusznemu i nadal informuje o procedurach koniecznych przy przywracaniu polskiego obywatelstwa. W kinie Wolność premiera polskiego filmu zatytułowanego „Rena”. Początek o godz. 14, późniejsze seanse o 16.00 i 18.00. NR 14/15 z 22 i 23 MAJA 1945 W San Francisco obradowała Rada Bezpieczeństwa. Gazeta podaje rozliczne szczegóły, w tym pisze o sporach między państwami – uczestnikami. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR przyznało Order Lenina ambasadorowi amerykańskiemu w Moskwie, D. J. Dewisowi. Były premier Francji, Paul Reynaud, oskarżył marszałka Pétaina, przez którego intrygi musiał ustąpić ze stanowiska w roku 1940, o główne sprawstwo klęski oraz kompromitacji kraju podczas wojny i okupacji. 39 HISTORIA POMORSKIEJ PRASY W Warszawie radziła Krajowa Rada Narodowa. W artykule opisującym ten fakt widoczne już są zaczątki indoktrynacji w duchu stalinowskim. Władze zachęcają przedsiębiorców do rejestracji zrabowanego mienia polskiego. Możliwie jak najszybciej należało przesyłać na adres Ministerstwa Przemysłu na Warszawskiej Pradze (ul. Grochowska 1) szczegółowe dane dotyczące maszyn, surowców, obiektów przemysłowo-handlowych itp. Specjalny Sąd Karny w Dąbrowie Górniczej skazał kontrolera tramwajowego Jana T. na 15 lat więzienia oraz konfiskatę mienia za gorliwe wysługiwanie się Niemcom i oskarżenie Polaka przed Gestapo. W Wejherowie planowano odsłonięcie 24 maja o godz. 12 pomnika poległych żołnierzy Armii Czerwonej – na Placu Żołnierzy Armii Czerwonej. Wezwano mieszkańców do wzięcia licznego udziału w uroczystości4. Lekarz powiatowy dr S. Stawowiak kolejny raz informuje o szczepieniu przeciwko tyfusowi brzusznemu. Zdarzały się i ogłoszenia, np. takiej treści: Zaświadczenie Zarządu Miejskiego w Wejherowie, że tłumacz Starostwa Morskiego Uścinowicz Romuald był więźniem w Stutthofie, zostało zaginione. Odnalazca tego zaświadczenia zechce oddać w Adm. „Wiadomości Wejherowskie”. Kino Wolność zaprasza na (...) potężny dramat prod. polskiej p. t. „Rena”. W rolach głównych asy ekranu polskiego: Stan. Angel – Engelówna, Mieczysław Cybulski, Józef Wegrzyn i Stanisław Sielański. NR 16 z 24 MAJA 1945 Marszałek Michał Rola-Żymierski został odznaczony Wielkim Krzyżem Orderu „Virtuti Militari”. Inicjatorem była Krajowa Rada Narodowa, a jako pierwszy pod uchwałą podpisał się prezydent KRN B. Bierut. Przez kolejne 45 lat komuniści będą się lubować w przyznawaniu i przyjmowaniu orderów, w tym tych o długiej i chlubnej tradycji. W Ministerstwie Sprawiedliwości odbyła się konferencja prasowa poświęcona KL Auschwitz. Informowano na niej o szczegółach technicznych funkcjonowania obozu, w tym o powierzchni, barakach, fabrykach istniejących na terenie obozu, choć całościowy wydźwięk konferencji miał formę przypomnienia i przestrogi w odniesieniu do niemieckiego ludobójstwa. Z „Życia Warszawy” przedrukowano artykuł „Nad Odrę i Nissę”, mówiący o konieczności zasiedlenia i jak najwszechstronniejszego przywrócenia Polsce starych ziem piastowskich, utraconych na przestrzeni wieków. Gazeta ponownie informuje wejherowian o uroczystości odsłonięcia pomnika w dniu 24 maja. Wejherowski Urząd Skarbowy przypomina o obowiązku obliczenia i uiszczenia zaliczek miesięcznych na państwowy podatek przemysłowy i dochodowy. Informuje też o uiszczeniu czynszu oraz składaniu wykazów ruchomości poniemieckich i opuszczonych. O dziwo, przedstawicielom Armii Czerwonej zdarzały się kłopoty. Oto St. sierż. armii ros. zagubił dn. 22.5. r.b. w drodze do poczty następujące dokumenty, wystawione w wojsku rosyj. na nazwisko Klesów Michailowitsch i to: 1) Karta przynależ. do partii, 2) Książeczka Czerwonej Armii, 3) Zaświadczenie o odznaczeniu za obronę stolicy Rosji i inne. Uczciwego znalazcę uprasza się oddać dokumenty u Komendanta Wojennego lub w Adm. Wiad. Wejh. za wynagrodzeniem (200, - zł – ). „Wiadomości Wejherowskie” z jednej strony były tytułem o skromnej szacie edytorskiej, jego objętość również nie była imponująca. W dodatku, co można zauważyć choćby podczas lektury niektórych cytatów zamieszczonych w niniejszym artykule, poziom dziennikarski redaktorów nieco odbiegał od najwyższych standardów. Z drugiej strony, należy wziąć pod uwagę fakt, że tytuł miał dostęp do informacji wielkich światowych agencji prasowych (np. Reuters i TASS) oraz że ukazywał się w bardzo trudnych, bezpośrednio powojennych warunkach. Wreszcie, mimo selekcjonowanych informacji, co uwidacznia się podczas lektury5, prezentował dość szerokie spektrum wiedzy o gorącym czasie kończącej się II wojny światowej. Literatura wykorzystana Historia Wejherowa, red. J. Borzyszkowski, Wejherowo 1998 „Informator Moje Wejherowo” 1989, czerwiec – sierpień Osowicka Regina, Bedeker wejherowski, Gdańsk 2002 „Wiadomości Wejherowskie” 1945, R. I, nr 1, 2, 4, 5 (Nadzwyczajny Dodatek), 8, 9, 10, 14/15, 16 1 E. Kamiński, Z dziejów prasy i czasopiśmiennictwa Wejherowa, „Informator Moje Wejherowo” 1989, czerwiec – sierpień, s. 6. Bernard Szczęsny, pierwszy po wojnie burmistrz Wejherowa, wspominał, że władza w tym okresie była dublowana. Sowiecka Komenda Wojenna utworzona została w momencie zajęcia miasta i przejęła właściwie wszystko, gdy chodzi o infrastrukturę konieczną do funkcjonowania miasta. Relacja z „Informatora Moje Wejherowo” z marca 1989. Zob. Historia Wejherowa, red. J. Borzyszkowski, Wejherowo 1998, s. 406. 3 „PPR-owska ekipa por. Basaka, późniejszego I sekretarza KM PPR w Gdyni, była jedną z kilku wysłanych przez władze partii na Pomorze w celu organizacji struktur terenowych w tym regionie. Przybyła do Wejherowa w drodze do wyzwalanej Gdyni z konkretnym zadaniem przejęcia władzy w mieście i powiecie przez osoby zależne od PPR-u”, w: Historia Wejherowa..., s. 407. 4 R. Osowicka, Bedeker wejherowski, Gdańsk 2002, s. 65: „W walkach o wyzwolenie ziemi wejherowskiej zginęło ponad 11 tysięcy żołnierzy sowieckich. Żołnierzy, poległych wokół Wejherowa i w samym mieście, chowano m.in. na rynku”. 5 W „Wiadomościach Wejherowskich” nie można przeczytać np. o walkach frakcyjnych w obrębie struktur partyjnych sprawujących władzę w Wejherowie, o obozie dla Niemców i osób uważanych za Niemców umiejscowionym na ul. Granicznej, czy o nadużyciach ze strony żołnierzy sowieckich, do czego musiało dochodzić. 2 40 POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 Z KOCIEWIA Nim pójda na plachandry MARIA PA J Ą KO W S K A- K E N S I K Ziemia (w starokociewskiej gwarze ziamnia) tak obecna w języku, może usunąć się spod nóg, trzeba na nią zejść, o jej choćby skrawek wybuchały sąsiedzkie kłótnie, toczono wielkie boje. Gdziekolwiek jesteśmy, jest pod nami. Podstawa, o której zwyczajnie zapominamy. Dla regionalistów ważna jest ziemia nazwana, czyli mająca imię, bo oswojona. Myślałam o tym, czytając długi wywiad z Arturem Michną, jurorem podczas tegorocznego Festiwalu Smaku w Grucznie, już dziesiątego. Pochodzę ze Starogardu, a więc jestem Kociewiakiem – uzasadnił znajomość tematu, gdyż w tym roku jeszcze bardziej zadbano o kociewskość wielkiej, dwudniowej imprezy w malowniczym zakątku południowego Kociewia. Stąd „idą wici” w Polskę. Z okazji Roku Kongresowego wybrano Smak Roku Ziemi Kociewskiej. Ziemia ma barwy, smaki, głosy, echa… Nasza pomorska kraina coraz bardziej nabiera kolorów, jaśnieje dla wielu. Byłam mile zaskoczona, gdy niedawno na bardzo ważnej konferencji naukowej w Krakowie, poświęconej m.in. rewitalizacji gwar, poważni profesorowie pytali mnie o nowe teksty gwarowe z Kociewia. Dwa lata temu przedstawiłam kociewskie teksty gwarowe ukazujące się też w „Pomeranii”. Na początku były dialekty – „biblijnie” zabrzmiały słowa profesora z PAN-u… W nich mniejsze jednostki, czyli gwary, stały się podstawą ogólnej (tzw. literackiej) polszczyzny. Na Kaszubach też do dzisiaj są gwary, dobrze się mają, co nie przeszkadza, a jest podstawą tworzenia standaryzowanej kaszubszczyzny. Kolejny raz na konferencji językoznawczej nie było przedstawicieli Kaszub (myślę głównie o UG). Szkoda, bo poszczególne bloki tematyczne wiele mówiły o wadze sprawy: Gwara poza wiejską chatą / Dialekt – język regionalny – język narodowy / Gwara kluczem do kultury / Gwara w źródłach historycznych i etnograficznych / Opisać gwary / Gwara tworzywem literatury / Dynamika gwar: zanikanie, trwanie, rozwój. Kontynuowany przez krakowskie ośrodki naukowe temat zasługuje tym bardziej na uwagę, że właśnie z południa Polski szli w teren pierwsi badacze i wnieśli do ogólnej kultury zróżnicowanie gwarowe jako wartość. Krakowiacy i górale – wszyscy mają skojarzenia, bo już od dawna mówiono o ich kulturze. Północne regiony mają już też swój głos i na szczęście dla reszty Polski coraz bardziej atrakcyjny. Dlatego, nie pierwszy raz, podkreślam, że w Krakowie przedstawiłam „obrazy Kociewia”. Gruczno i Kraków – ważne miejsca na mapie wakacyjnych przeżyć. W tym roku nie mogłam dotrzeć do Piaseczna, gdzie odbywał się kolejny Przegląd Zespołów Folklorystycznych. Wiadomość, że tym razem w gronie zwycięzców znalazły się Świeckie Gzuby, oczywiście bardzo mnie ucieszyła. Od wielu lat są dobrą wizytówką południowej części Kociewia. Edukacja regionalna w SP7 nie ustaje, widać efekty. Zaangażowanie prowadzącej zespół nauczycielki Małgorzaty Połomskiej stanowi wzór postawy polonisty, który nie ustaje w działaniach, gdy jest już dyplomowanym nauczycielem. Oczywiście potrzebna jest też sprzyjająca atmosfera, przychylność dyrekcji i władzy oświatowej. I taką w Świeciu nad Wisłą mamy. Ośrodek Oświaty i Wychowania haruje nad sporządzeniem raportów z edukacji regionalnej w szkołach gminy świecie, koordynuje prace przygotowujące Plachandry z uczbó dla nauczycieli. Opracowaniem i opublikowaniem materiałów zajął się Dział Promocji w świeckim Starostwie Powiatowym. I tu znamienne zjawisko. Nauczyciele (niektórzy) z trudem skracali prezentację dorobku szkoły, tyle się tego uzbierało od IV Kongresu Kociewskiego w 2010 r. Widać, że w wielu miejscach ziarno regionalizmu padało na dobrą glebę; że mnie to cieszy, nie muszę dodawać. O tym, że na Kociewiu dzieje się… świadczyły niedawne Targi Książki Kociewskiej w Starogardzie Gdańskim. Ciekawe publikacje, obecność znanych już twórców i prowadzenie imprezy przez ojca – córkę – wnuczkę „zarażonych” Kociewiem (i bliskich mi) cieszy bardzo. Teraz muszę się przygotować na wspomniane Plachandry, bo nie będą zwyczajne, a z uczbó. R E K L A M A POMERANIA RUJAN 2015 41 EDUKACJÔ Wëmiana doswiôdczeniów i nowé ùdbë Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié wespół z Institutã Pòlsczi Filologie Gduńsczégò Ùniwersytetu zôs zòrganizowało didakticzno-metodiczną kònferencjã dlô szkólnëch kaszëbsczégò jãzëka. Latosą prowadną mëslą bëła innowacyjnosc w naùczanim. To pòsobnô kònferencjô, jakô pòcwier dzywô, że wiele szkólnëch brëkùje taczich pòtkaniów. Swiôdczi ò tim dobrô frekwencjô, ale téż głosë ùczãstników, jaczé do nas dochôdają. Na przëmiôr taczé, że bëło to dlô nich pòdskacającé zéńdzenié, jaczé pòzwòliło na wëmianã wôrtnëch doswiôd czeniów i na twòrzenié nowëch ùdbów – gôdô Lucyna Radzymińskô, specjalistka ds. edukacje z Bióra Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. 22 séwnika wiãcy jak 120 szkólnëch mògło pòsłëchac dwùch referatów: prof. Mariusza Czepczińsczégò, chtëren kôrbił ò pòzmianach kùlturowëch krôjmalënków na Kaszëbach, a téż Danutë Pioch i Danutë Stanulewicz, jaczé prezentowałë tekstë kùlturë, co są do wëzwëskaniô we wszelejaczich dzélach edukacje. Wiôlgą wôrtnotą kònferencje bëłë téż warkòwnie. Zdôwô sã, że bez wiãkszich jiwrów szkolny bãdą mòglë wëzwëskac pòznóné metodë òbczas prowadzeniô ùczbów w swòjich szkòłach. Hewò témë tëch prakticznëch zajimniãców: „Słowa, słówka i zwrotë – to je jak brzadno ùczëc słowiznë” (prowadzëła Magdaléna Wawrzëniak-Slëwskô), „Brzadné stosowanié ùcz bòwników i jinëch didakticznëch materiałów” (Éwa Andrzejewskô), „Nowé media w regionalny edukacje. Pòklatkòwô animacjô” (Éwa i Elżbiéta Òkroy), „Szukającë zataconégò skôrbù, to je nowòczasnô ùczba kaszëbsczégò jãzëka” (Mariola Bògùckô, Elżbiéta Prëczkòwskô), „Kaszëbsczé zwëczi 42 i òbrzãdë w regionalny edukacje” (Iwóna Klinger, Wòjcech Mëszk). Z warkòwniów rôd je chòcle Iwóna Makùrôt, szkólnô kaszëbsczégò jãzëka w Òglowòsztôłcącym Liceùm w Kòs cérznie: Bra jem ùdzél w zajimniãcach ò brzadny ùczbie słowiznë. Òsoblëwie wëzwëskóm w praktice wiédzã ò dzejanim najégò mùskù òbczas zapamiãtiwaniô. Móm nôdzejã, że dzãka pòznónym przez mie metodóm ùczniowie nie bãdą zabiwelë słów, jaczé pòznôwają na ùczbie, a przënômni òstóną òne w jich głowach dłëgszi czas. L. Radzymińskô pòdczorchiwô, że te warkòwnie to wôżny dzél kònferencje. Zanôlégało nama przede wszëtczim na tim, żebë szkólny mòglë ze swòjima ùczniama wprowadzac w żëcé to, czegò sã naùczą, i żebë bëłë to metodë, dzãka jaczim ùczba kaszëbsczégò mdze barżi atrakcyjnô dlô dzecy i młodzëznë. Dlôte jesmë prosëlë ò pòmòc fachówców i specjalistów metodików. Mëszlã, że ùdało sã nama zabédowac baro czekawé i rozmajité zajimniãca. Dodôwô jesz, że wielëna szkólnëch kaszëbsczégò jãzëka rosce, a taczé kònferencje, jak ta z séwnika, mają zwiãkszëc téż jakòsc naùczaniô, bò w tim òbrëmienim wiedno je cos do pòprawieniô. Wôrt jesz nadczidnąc, że ùczãs tnicë kònferencje dostelë darmòwé egzemplarze trzecégò tomù pòlskò- -kaszëbsczégò słowarza przërëchto wónégò przez Eùgeniusza Gołąbka, a wëdónégò przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié (chtëren mòże téż kùpic w internetowim krómie kaszubskaksiazka.pl). Słowarze mają trafic do szkòłowëch biblioteków. Red. Òdj. A. Wegner POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 MÙZYKA Karaòke pò kaszëbskù. Ùdba w robòce TOMÔSZ FÓPKA – Czë spiéwanié pò kaszëbskù je dobrim mòdłã na ùczbã tegò jãzëka? – Je. – Czë w internece béł chùtni môl dlô chcącëch spiewac pò kaszëbskù? – Béł i je. – Czë kaszëbsczé karaòke je pioniersczim projektã, co zjiscywô to, co wëżi? – Nié. Òd 2007 rokù je w sécë jedna starna, na chtërny jidze nalezc skòpicą darmôk piesniów, aranżów do spiéwaniô, ale téż tłómaczënków na pòlsczi kaszëbsczich tekstów a nagrania wëmòwë. Sygnie wklepac do internetowégò sznëkrownika „nauka kaszubskiego przez śpiew” i wkliknąc sã na pierszą stronã, co sã pòkôże. Ale są to w wikszoscë nowé spiéwë. A spiewac lubimë colemało to, co ju bëlno znómë. Stôré dokôzë. Jinô rzecz, że tak na ògle wcyg mało znajemë kaszëbsczich spiéwów. Wiele robią, cobë to zmienic òrganizatorzë rozmajitëch spiéwnëch rozegracjów na Kaszëbach, jaczich jem w jednym z ùszłëch numrów „Pòmeranie” nalicził jaż czilenôsce. Równak kaszëbsczégò karaòke, a do te jesz w internece jesz nie bëło. I to sã prawie zjiscało za sprawą Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, a dokładno jegò bióra z direktorã, Łukôsza Richerta, jaczi òbżorgôł na to dëtczi i nadôł sprawie biég. Karaòke w całoscë przëszło z Japónie i chùtkò rozeszło sã pò całim swiece. W internece je chòcle pòlskô strona ising.pl czë ikaraoke.pl. Sama ùdba kaszëbsczégò karaò ke nie bëła nowô. W 2012 rokù bë tow sczi bùrméster Riszard Sylka bédowôł Kaszëbsczi Artisticzny POMERANIA RUJAN 2015 Agencje z Chwaszczëna stwòrzenié kaszëbsczégò karaòke dlô szkólnëch. Agencjô zawiésza swòje dzejanié, a lëstã bédowónëch 24 titułów dokôzków do nagraniô przesłôł jem 31 strëmiannika 2014 rokù do direktora Richerta, jaczi chùtczi wëbadérowôł sprawã kòsztów produkcje. Dwa miesądze pózni Waldémôr Gwizdała z bióra Zrzeszeniô zajął sã twòrzenim internetowi maszinë do kaszëbsczégò karaòke. W tim czasu Tadéùsz Kòrthals nagriwôł w swòjim studio muzykã i sóm spiéwôł 15 frantówków, jaczé òstałë pò „przesëtkòwanim” z nëch pierszich 24. Lopczi (pliczi) krążałë w sécë midzë studiã a kòmpùtrã W. Gwizdałë do stëcznika 2015. Pò zesadzenim lopków i przesłëchanim, 10 strëmiannika przesłôł jem pierszé pòprôwczi nagraniów. W zélnikù wersjô kaszëbsczégò karaòke szła ju pòd pùbliczny òbzórk w internece i zebra wiele „lajków” a pòchwôlënków. Drëgą kòrektã, jaką zrobilë jesmë razã z Karolã Ródą, dosłelë jesmë do Zrzeszeniô na pòczątkù séwnika i wcyg jesz dërchô nad nią robòta. Chto chce sã pòbawic w spiéwanié karaòke pò kaszëbskù, mùszi zazdrzec na starnã www.kaszubskiekaraoke.pl. Tej je nót wëbrac jednã z bédowónëch, znónëch frantówków. Są ze spiéwã i bez (tzw. warkòwé). Scygô sã do swòjégò kòmpùtra specjalny program, dzãka jaczémù karaòke „chòdzy”. Dali, pò knypsniãcym, lecy mùzyka i tekst, jaczé mòżna zatrzëmac i pùszczac, jaż sã naùczi spiéwë. Tonacje piesniów òstałë tak dobróné, cobë brëkòwnicë jigrë ni mielë kłopòtu z wëcygniãcym zwãków głosã. Je to ju terô dobri bédënk do pòspólny zabawë, a pò naniesenim kòrektów – téż do nôùczi. Pòsobné karaòke mògło bë bëc np. z kòlãdoma. Mëszlã, że tematika zanôlégô òd tëch, co mdą z niegò kòrzëstac. W całoscë wcyg zachãcywómë do spiéwaniô pò kaszëbskù! Czë doma, òbczas rodzynny rozegracje, czë w aùto bùsu na wanodze w karnie – wôrt je przëbôczëc sobie nasze rodné szlagrë! 43 Radio Kaszëbë, Na widnikù Kaszëbë, 4.09.2015 https://soundcloud.com/radio-kaszebe/wanda-lew-czedrowsko-i-eugeniusz-preczkowsczi [RK, Adóm Hébel] Terô më bądzemë (...) pòwiadac ò tim, co sã dzeje w (...) pùbliczny telewizje. (...). Tu jô móm do was pitanié, wastno Wando: Kaszëbi mają kaszëbsczé programë w telewizje, ale je jich dosc? [Wanda Czedrowskô] (...) to je (...) kropla w mòrzu przë tim, co më bë chcelë. (...) Wczora prawie më òbzérelë „Tedë jo”, (...) i mùszã rzec, że bëła jem zadowòlonô z tegò, co jô tam widza. (...). I mie sã wëdôwô, że taczi program mùszôłbë bëc (...) 24 gòdzënë na dobã pùszczony. Tak samò jak radio (...). Do tegò më bë mùszelë jic, to bë miôł bëc naji cél, żebë më mielë 24 gòdzënë na dobã do òbzéraniô i do słëchaniô. A skądka mie sã to wzãło? Më (...) 15 abò wiãcy lat temù bëlë z taczim wëjazdã szkólnëch na Frizji, w Hòlandii. Më nie chcelë wierzëc, co më tam widzelë! 15 lat nazôd i òni mielë wiôldżi gmach telewizji frizyjsczi i radia frizyjsczégò. (...) Tëli lat ùszło, a më ni mòżemë przińc do tegò, żebë ù naji tak bëło. (...) Jo, Radio Kaszëbë je, i wa nadôwôta, ale z tim zasięgiem je rozmajice. Żebë nie òbjąc całëch Kaszëbów Radiem Kaszëbë, to je téż bùten szëkù! (...) Më szkólny czasem dostôwómë taczich ùczniów, chtërny prawie z radia, z telewizji, z [Twòji] Telewizji Mòrsczi (...), ùczą sã ti mòwë króm jãzëka w szkòle, bò doma nie gôdają, ale mają tam prawie jaczés mòdło gôdczi, niech to bãdze nordowô, westrzédnô czë pôłniowòkaszëbskô, ale òni jã tam czëją. Żódnô gôdka nie je lëchô (...). I dlôte (...) mùszimë zrobic wszëtkò, żebë radio i telewizjô bëłë 24 gòdzënë na dobã. 44 [RK] I do tegò më bë mùszelë miec rozmajité prawné ùstalenia (...). Je z nama Eùgeniusz Prëczkòwsczi, jaczi òd zaczątkù béł zrzeszony z tim, co sã dzeje w Telewizje Gduńsk, jeżlë jidze ò kaszëbsczé programë, chtërnëch wiôlgą ùtwórczënią bëła Izabella Trojanowskô. Mòże nôprzódkã czile słów prawie ò ti gazétniczce, chtërna je dlô nas wszëtczich, co w tim robią, (...) taczim idolã, mòże rzec. [Eùgeniusz Prëczkòwsczi] ...mòdłã, méstrã (...). 25 lat, to ju całé pòkòlenié minãło òd czasu, jak më zaczinãlë „Rodną zemiã”. Izabella to zaczãła, to béł ji program, aùtorsczi, òna mia na to ùdbã, òna te wszëtczé dzélëczi twòrzëła wedle swòji wiédzë i ùmiejãtnosców. Téż sã ùcza ti materii telewizyjny, bò (...) téż nie bëła dzennikôrzã telewizyjnym. Zresztą nicht wtenczas nie béł, bò Kaszëbów nie bëło w telewizji, abò jinaczi: telewizjô nie bëła dlô Kaszëbów (...) w tamtëch (...) latach. Në ale w tim 1990 bramë sã òdemkłë i baro dobrze Izabella to wëzwëska. I téż zachãca nas, sztudérów tedë: mie, Kaszã Czedrowską (...), téż Leszk Szmidtka sã tam włącziwôł, téż Ela Reiter (pò chłopie Prëczkòwskô) (...). [RK] To są wspòminczi z programë „Rodnô zemia”, jakô zaczãła tã telewizjową rësznotã. (...) Pò ti kôrbiónce je czëc pierszą fran tówkã. [RK] (...) Jô móm do was taczé pitanié, jesz wrócającë do tëch 90. latów (...): jakô atmòsfera bëła westrzód samëch Kaszëbów, òdbiérców tëch programów, bò to bëło cos nowégò (...)? [EP] To bëło cos absolutnie wëją tkòwégò (...). [RK] Czasë sã dosc zmieniłë, przódë nie bëło do pòmëszleniô, żebë jaczés miasto mògło so swòjã telewizjã òdemknąc (...). Nie je to tak, że jeżlë mómë tëli môłëch stacjów, chtërne realizëją téż kaszëbsczé programë, to më nie brëkùjemë ju w pùbliczny telewizje programù kaszëbsczégò? Jak to je? [WK] Jô bë chcã pòwiedzec jesz na zaczątkù ò „Rodny zemi”. To béł taczi program, chtëren pòzwòlił Kaszëbóm ùwierzëc, że kùltura kaszëbskô, historiô, jãzëk to nie je cos, co trzeba zamknąc gdzes, żebë to nie wëszło bùten. I wszëtkò jedno, gdze (...) wastnô Iza sã ze swòją kamerą pòkôza, to bëło wiedno pòdskacenié tëch lëdzy, chtërny sã wëpòwiôdelë pò kaszëbskù – òna wiedno chca, żebë ti, chtërny mają cos do pòwiedzeniô, żebë to bëło rzekłé pò kaszëbskù. I jô bë chca to mòcno pòdsztrichnąc, że nicht nie przeceni tegò, co wastnô Iza ze swòją ekipą tedë zrobiła. I jô mëszlã, że na ti falë szłë téż te ùczbë jãzëka kaszëbsczégò. I dzysô to, że më mómë rozmajité telewizje, taczé môlowé (...). Ale czë tam je tak wiele ti kaszëbiznë? (...) Jô mëszlã, że to wszëtkò, co môłé telewizje robią, to je baro wôżné, bò òni dokùmentëją (...) terô i tu, ale to bë trzeba bëło wszëtkò jesz zebrac, miec jaczégòs kòòrdinatora, chtëren bë wiedzôł, w tim môlu je to, w tim to – jakô centralnô redakcjô, chtërna bë to zbiéra, nié procëm kòmùs, a razem jidzemë. Te wszëtczé telewizje pòwinnë robic jeden program kaszëbsczi. Np. chtos jedze z Wejrowa, z Kartuz, z Kòscérznë (bò tam są te telewizje), tej òn robi dzél pò kaszëbskù, dzél pò pòlskù, a tedë to jidze do jedny... [RK] Te telewizje są lokalné i òne jak nôbarżi sã mają rozwijac, a przë tim jedna wikszô kaszëbskô stacjô... (...) Pò tim dzélu je drëdżi mùzyczny dokôz. [RK] (...) chùtkò jedzemë téż z dzejanim. Gôdómë, że mùszi bëc ta telewizjô i ju są kònkretné kroczi. Co tak pò prôwdze zrobiła Stowôra Szkòlnëch (...) w tim czerënkù, żebë ta kaszëbskô redakcjô (...) mògła pòwstac? [WK] Jô mëszlã, że zrobiła jesz za mało, ale zrobiła pierszi krok, i to je brzôd Festiwalu Kaszëbsczich Filmów, bò jak chtos béł òd pierszégò festiwalu jaż do piątégò, to widzôł, jaczé są dokùmentë zgromadzoné przez jednégò człowieka, chtëren mòże tak wiele pòkazac przez filmë, wëjimczi rozmajité filmòwé... I terô – jakbë to sã nama przëdało w szkòle. Stowôra Szkólnëch Jãzëka Kaszëbsczégò Remùsowi Drëszë téż (...) chcałabë czasem sygnąc do tëch materiałów historicznëch. Le jak? Trzeba bë bëło stwòrzëc, nie wiém... Rodną Mòwã bis, żebë bëłë téż archiwalné materiałë dostãpné do òbezdrzeniô. Tej më sã zwrócëlë do wszëtczich chãtnëch, chtërny bë chcelë pòprzéc ten apel, żebë ta telewizjô bëła 24 gòdzënë na dobã, żebë „Rodnô zemia” mògła sã POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 Z DRUGIEJ RĘKI òdnowic w taczi czë jinszi fòrmie, żebë më mielë dostãp do tëch wszëtczich archiwaliów. (...) Më to chcemë sczerowac do Parlamentarnégò Klubù Kaszëbów. Dzysô jesmë przërôczony tu, do Radia Kaszëbë. Mëszlã, że to téż jidze w swiat, lëdze to czëją, że trzeba cos dzejac (...). [RK] Je ju zebróné 200 pòdpisów w ti sprawie, żebë „Rodnô zemia” wrócëła, żebë òstałë ùprzistãpnioné np. w internece te wszëtczé materiałë, chtërne mògą pòmòc w ùczbie (...). Tak że mómë nôdzejã, że to wszëtkò wińdze. Ale tuwò mòże Eùgeniusz Prëczkòwsczi, jakno doswiôdczony redaktór, rzecze, jaczé są szanse na to, żebë pò prôwdze tak ambitny projekt sã ùdało zrealizowac. [EP] Nasze doswiôdczenié w ka szëbiznie gôdô nama, że czasã szanse wëzdrzą baro słabé, ale nierôz jak sã cos robi, to nawetk jidze głową mùr przebic... [WK] abò przeskòczëc mùr... [EP] Niechtërny to mają przeszłé (...). Kaszëbi téż mają wiele razy gò przeskòkłé (...). Co do jedny sprawë to szanse są absolutnie niewątplëwé: żebë te materiałë „Rodny zemi” òstałë zdigitalizowóné, (...), a to naprôwdã je zasób wiôldżi, to je 20 lat „Rodny zemi”, to je kòl 1000 òdcynków (...) – i to je ògromné bògactwò, kùlturowé i historiczné, do ùczbë w szkòłach to cos piãknégò bë bëło. Kò wiele je nowëch szkólnëch, òni sã ùczą (...), a tu bë bëło na klikniãcé jedny knąpë (...) i mògą na ekranie pòkazac (...), jakô to bë bëła wigòda. A to je òriginalny materiał (...). Tam je kaszëbizna na pewno baro òriginalnô, mùszimë téż pòwiedzec prôwdã, że 25 lat temù Kaszëbi lepi gôdelë pò kaszëbskù... [RK] A terô sã mùszą ùczëc i pòmòc jima mòże, pò pierszé digitalizacjô i archiwizowanié tegò, co ju mómë, pò drëdżé twòrzenié nowëch programów (...). I jesz trzecy mùzyczny dokôzk, zas piéwóny przez dzôtczi. [RK] (...) Remùsowi Drëszë chcą, żebë pòwstała scentralizowónô jedna kaszëbskô redakcjô, w òbrëmienim pùbliczny telewizje regionalny, bò tam prawie ti kaszëbiznë je wedle naszich gòscy za mało. Je wiedzec, twòrzenié taczi redakcje to nôkłôd technologiów, decyzjów na górze, ale przede wszëtczim lëdzy. (...) Chto sã mô zajimac POMERANIA RUJAN 2015 twòrzenim kaszëbsczich pùblicznëch mediów? [EP] (...) pierszô mësla jidze w stronã tëch, co mają doswiôdczenié w ti materii, a mómë terôzka ju dosc szeroczé karno młodëch dosc lëdzy, chtërny mają ambicje, chcą òd se cos wiãcy dac (...). Jô téż jem do dispòzycje, bò pewno na témã „Rodny zemi” wiém nôwiãcy (...). Pewno jeżlë jidze ò tã główną robòtã, to trzeba bë patrzec w jich [młodëch] stronã, na nich sã òprzéc (...). Mòżemë tu wëmieniwac całi dzél nôzwësków [òsób], chtërne, mëszlã, bë chcałë, bò to są òsobë òddóné regionowi, chtërne czëją tã materiã – në i mòżna bë stwòrzëc taką redakcjã kaszëbską, z prôwdzëwégò zdarzenia, do chtërny jô bëm téż jesz mógł cos wniesc, przënômni swòjim doswiôdczenim. I mòżemë robic wiôldżé rzeczë dlô całégò naszégò regionu. [RK] Co prawie bë miało bëc zamkłoscą taczi telewizje? [WK] Jô mëszlã, że króm ùczbë dobri kaszëbiznë (...) dobrze bë bëło, żebë jesz ùchwôcëc tam, gdze je ta gôdka rozmajitô, żebë (...) twòrzëc ten jãzëk lëteracczi jak nôlepszi, taczi na pòkôzk żebë òn béł, në i téż te materiałë kùlturalné, kùlturowé, dokùmentalné, historiczné – tegò sã w ti chwilë tëli dzeje, że jak jô widzã (...) tu je telewizjô jedna, drëgô, cos tam pòkôzywô... Mie jaż sã tak marzi, żebë to bëło w jedny telewizji i żebë to szło pò kaszëbskù naprôwdã na całé Pòmòrzé i mòże jesz dali. (...) [RK] (...)Jak naszi gòsce òceniwają to, co je dzysô, to je programë, jaczé sã ùkôzywają i w pùbliczny telewizje i w tëch rozmajitëch lokalnëch? (...) [WK] (...) mie zanôlégô na tim, żebë jãzëk kaszëbsczi béł tam jak nôwiãcy czëc, bë gò bëło czëc w rozmajitëch ôrtach. I jô sã wiedno zastanôwióm, a czemù òni spiéwają w tim Radio Kaszëbë pò anielskù? Czë w Anielsczi òni tam spiéwają pò kaszëbskù abò pò pòlskù? Tak że wama sã ju dostało. A czemù w Radio Gduńsk spiéwają „tôbaczka”? Jak jô to czëjã, to mie sã wszëtkò przewrôcô. I dlôte nadzór jãzëkòwi nad tim bë mùszôł bëc naprôwdã baro dobri. Jô bë chca, żebë ta rówizna jãzëka kaszëbsczégò, wszëtkò jedno, czë to je w słowie, czë to je w mùzyce, żebë òna szła wësok, żebë tam bëło czëc rozmajité piesnie, np. anielsczé piesnie zaspiéwóné pò kaszëbskù (...). [EP] (...) Ti mùzyczi kaszëbsczi bë miało wiãcy bëc, chòc mùszi rzec, że w Radio Kaszëbë je ji nôwicy. I ta stara jãzëkòwô absolutnie je wôżnô. (...) Òdj. P. Cëskòwsczi 45 WYDARZENIA To prawdziwy koniec wojny Dwa lata trwała budowa niemal 20-kilometrowej linii kolejowej. Prawie pięć lat – przygotowania do tej inwestycji. A ponad 70 lat czekali pasażerowie kolei na to, aby bezpośrednio z Gdańska móc pojechać śladem dawnej kolei kokoszkowskiej do innych części Kaszub. SŁAWOMIR LEWANDOWSKI Umarła linia kolejowa... Działania wojenne, które przetoczyły się przez Gdańsk wiosną 1945 roku, spowodowały nie tylko liczne zniszczenia w obrębie historycznego Śródmieścia, wzdłuż głównej pierzei Wrzeszcza, Siedlec czy w Oliwie. Zniszczeniu uległa także linia kolejowa łącząca hanzeatycki Gdańsk z jego kaszubskim zapleczem (zwana koleją kokoszkowską). Choć ucierpiały przede wszystkim wiadukty nad drogami wyjazdowymi z miasta wysadzone najpierw przez wycofujące się oddziały niemieckie, a następnie przez próbującą się przebić Armię Czerwoną, jednak dało to powód do późniejszej rozbiórki całej linii. Zniszczenia, jakich doznała infrastruktura kolejowa, sprawiły, że jej odbudowa dla zrujnowanego wojną kraju była nie tyle niemożliwa, co z pewnością nie stanowiła priorytetu. Reaktywację kolei przekreślił demontaż niezniszczonych fragmentów torów kolejowych i przewiezienie ich w okolice Malborka, gdzie zostały ułożone na trasie Malbork – Kwidzyn w miejsce torów rozgrabionych przez Rosjan. Było w tej umarłej linii kolejowej coś niebywale pociągającego. Zerwane, porośnięte perzem i chwastami przyczółki mostów. Jak żebra prehistorycznych mamutów. Wąwozy zarośnięte po zboczach dziczkami. Słowem: romantyczna poezja ruin – tak mówił Paweł Huelle, znany gdański pisarz, który akcję swojej debiutanckiej powieści Weiser Dawidek umieścił w sąsiedztwie nieistniejącej już wówczas linii kolejowej. 46 Słowa pisarza, który wychował się w Górnym Wrzeszczu, w sąsiedztwie tejże linii, oddają stan, który przez długie lata trwał w kilkunastokilometrowym pasie ziemi od Zaspy, poprzez Strzyżę, Brętowo, Jasień, aż po Kiełpinek. ...ożyła Pomimo stopniowej degradacji linii entuzjaści kolei co jakiś czas podnosili głosy o konieczności jej odbudowy [pierwszy zrobił to dr inż. Janusz Kowalski, o czym piszemy we wrześniowym numerze – przyp. red.]. Argumentem było ponowne otwarcie Gdańska na Kaszuby, co ułatwiłoby komunikację pomiędzy stolicą województwa a miejscowościami na zachód od jej granic. Krytycy odbudowy ripostowali natomiast, że inwestycja jest zbyt kosztowna, a jednotorowa kolej lokalna to relikt przeszłości. Ton dyskusji zmienił się dopiero po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Perspektywa dofinansowania odbudowy dawnej kolei kokoszkowskiej z pieniędzy unijnych sprawiła, że samorząd województwa pomorskiego podjął się realizacji takiej inwestycji. Wiosną 2013 roku, po niemal pięciu latach przygotowań, rozpoczęto budowę Pomorskiej Kolei Metropolitalnej, która w dużej mierze miała iść w śladzie przedwojennej kolei. W ciągu kilkunastu miesięcy wybudowano ponad 18 kilometrów zupełnie nowej linii kolejowej, z ośmioma przystankami oraz najnowocześniejszymi w Polsce systemami sterowania ruchem na kolei. Ponadto to pierwsza w naszym kraju linia wybudowana przez samorząd wojewódzki. Tak wygląda obecnie Mostek Weisera. Fot. S. Lewandowski POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 WYDARZENIA / LISTY Inauguracja PKM nastąpiła 30 sierpnia br. Tego dnia mieszkańcy Gdańska mieli okazję po raz pierwszy wsiąść do nowoczesnych pojazdów szynowych oraz do pociągu retro, który specjalnie na tę okazję przyjechał do Gdańska. Podróż odbywała się na odcinku Strzyża – Port Lotniczy. Tysiące ludzi, którzy chcieli być pierwszymi pasażerami PKM, a także setki osób stojących wzdłuż całej trasy, to najlepsze świadectwo tego, jak wielkie zainteresowanie budzi nowa linia kolejowa. PKM nie tylko łączy Gdańsk-Wrzeszcz z Portem Lotniczym im. Lecha Wałęsy i dalej z Rębiechowem. Co więcej za przystankiem Gdańsk Rębiechowo linia PKM rozwidla się w kierunku Gdyni (przez Gdańsk-Osowę) oraz w kierunku Kartuz i Kościerzyny, tworząc w ten sposób nowy korytarz transportowy i ponownie łącząc Gdańsk z dużą częścią Kaszub. W inauguracji Pomorskiej Kolei Metropolitalnej uczestniczył także wspomniany wyżej Paweł Huelle, który poproszony przez organizatorów o wystąpienie, powiedział coś, co dla wielu jest symbolicznym zamknięciem jednego rozdziału i rozpoczęciem kolejnego: Prawdziwy koniec drugiej wojny światowej nastaje wraz z otwarciem nowej linii kolejowej. Dość ruin. Dość rozpamiętywania. Idziemy w przyszłość. Tak więc idziemy, a właściwie jedziemy w przyszłość. Tytuł i śródtytuły pochodzą od redakcji POMERANIA RUJAN 2015 O spotkaniach literacko-artystycznych u pani Felicji Autorka podręczników do języka kaszubskiego, poetka i animatorka kultury Felicja Baska-Borzyszkowska jest pomysłodawczynią spotkań literacko-artystycznych, podczas których piszący po kaszubsku czytają swoje teksty. Spotkania odbywają się od kilku lat latem w ogródku pani Felicji lub u zaprzyjaźnionych osób. Na ostatnie spotkanie, 15 sierpnia 2015 roku u Krystyny i Wojciecha Felskowskich w Kornem, Felicja Baska-Borzyszkowska zaprosiła spore grono osób zajmujących się literaturą i kulturą kaszubską. Wśród nich znaleźli się aktorzy Teatru Snów i Teatru Maszoperia oraz tłumaczka literatury kaszubskiej na język angielski Blanche Krbechek. Członkinie Oddziału Gdańskiego Stowarzyszenia Twórców Ludowych, Regina Białk i Alicja Serkowska, przywiozły swoje obrazy, kwiaty z papieru i figurki ze słomy i zaaranżowały wystawę na wolnym powietrzu. Spotkanie rozpoczęła Felicja Baska-Borzyszkowska odczytaniem swoich utworów lirycznych, entuzjastycznie przyjętych przez uczestników. Jako że spotkanie połączone było z oglądaniem spektaklu plenerowego „Wędrówki Remusa”, rozmawiano o powieści Majkowskiego i o jej odczytaniu przez Teatr Snów. Obecność Blanche Krbechek sprowokowała dyskusję na temat angielskiej wersji powieści Majkowskiego. Uczestnicy dowiedzieli się, jak tłumaczki rozwiązały problemy leksykalne i kulturowe, a także jak objaśniły amerykańskiemu czytelnikowi zawiłości kultury kaszubskiej. Felicji Basce-Borzyszkowskiej udało się zainicjować niezwykle inspirujący cykl spotkań, których uczestnicy nie tylko prezentują swoje prace i dyskutują o kwestiach szeroko pojętej kultury kaszubskiej, ale także spędzają czas w miłej atmosferze, żartując i śpiewając (15 sierpnia na akordeonie grała Alicja Serkowska). Pomysł organizowania takich spotkań jest niezwykle cenny. Może pani Felicja znajdzie naśladowców w innych miejscach Kaszub? Danuta Stanulewicz 47 ZROZUMIEĆ MAZURY Uniwersytet WA L D E M A R M I E R Z WA Jesienią 1945 r. Karol Małłek, prezes Instytutu Mazurskiego w Olsztynie, przystąpił do organizowania uniwersytetu ludowego „w celu kształcenia i repolonizacji ludności autochtonicznej”. Inny Mazur, Walter Późny, ówczesny starosta szczycieński, przekazał mu na ten cel ośrodek wypoczynkowo-szkoleniowy w Rudziskach koło Pasymia. Przed wojną szkolono w nim młodych niemieckich faszystów. Zapleczem zaopatrzeniowym placówki został pobliski majątek ziemski Otylki. Piątego grudnia 1945 r., jeszcze w Pasymiu, bo budynek w Rudziskach wymagał adaptacji, nastąpiło otwarcie I kursu Mazurskiego Uniwersytetu Ludowego. W czerwcu 1946 r., z myślą o młodzieży warmińskiej, otwarto Uniwersytet Ludowy w Jurkowym Młynie. Na jego czele stanął Warmiak Jan Boenigk. W pracach tej placówki odwoływano się do jednej z pięciu prawd Związku Polaków w Niemczech „Jesteśmy Polakami” i starano się repolonizować podopiecznych w „jak najściślejszym związku z ojczyzną, wspólną matką wszystkich Polaków”. Warmiacy stanowili tu jedynie 2/3 kursantów, pozostali byli dziećmi polskich osiedleńców, co miało przyspieszać proces zbliżenia różnych grup mieszkańców regionu dzięki „likwidacji ujemnych stereotypów myślenia”. Odmienną taktykę pozyskania dla Polski młodych mieszkańców regionu przyjął Karol Małłek, który w programie MUL-u położył nacisk na działania mające przywracać Mazurom pamięć historyczną, „przypominanie ich dziejów, zawartych w przeszłości regionu, kulturze ludowej, zwyczajach, pieśniach i gadkach, podaniach i obrzędach”. 48 Wyszedł on z założenia, że młode pokolenie autochtonów „pozostające pod przemożnym naciskiem germanizacji, wychowane w szkole niemieckiej i organizacjach faszystowskich, które zaszczepiły jej ideały przywódcze uczące pogardy dla Słowian (…), musiało poznać najpierw prawdę historyczną o ziemi mazurskiej i jej mieszkańcach”. Jak wspomina Janusz Małłek, syn Karola, profesor UMK w Toruniu, który wśród kursantów MUL-u spędził dzieciństwo, „»Mazurskość« w Rudziskach była wszędzie, co było zgodne z koncepcją ojca »Od mazurskości do polskości«, nie odwrotnie. Na frontonie budynku był napis »Mazurski Uniwersytet Ludowy«, na ścianie, wzdłuż tarasu umieszczono cytat z wiersza mazurskiego poety Michała Kajki: »O ojczysta nasza mowo, coś kwitnęła nam przed laty, zakwitnęłaś nam na nowo, jako w lecie kwitną kwiaty« (zmieniły się czasy, więc w miejsce słowa »zakwitnijże« znalazło się »zakwitnęłaś«). Na południowej ścianie budynku znalazły się zaś pierwsze słowa z »Hymnu Mazurskiego«: »Ojczyzna to nasza te wody i las, niech żyją Mazury ten kraj pełen kras«”. Program kursu w Rudziskach obejmował 700 godzin zajęć realizowanych w pół roku. Na zajęcia z „wiedzy o Polsce” poświęcano 240, a na „społeczno-gospodarcze” 170 godzin. Aż 290 godzin przypadało na „zagadnienia kulturalne i rekreację” (m.in.: 20 – kultura ludowa, 60 – zagadnienia mazuroznawcze, 10 – sztuka ludowa, 50 – śpiew, 30 – teatr ludowy, 70 – zajęcia świetlicowe). Mimo trudnej sytuacji pierwszych lat powojennych organizowano wycieczki mające przyspieszyć proces „odnajdywania świadomości narodowej”. W czerwcu 1947 r. słuchacze i absolwenci Uniwersytetów z Rudzisk i Jurkowego Młyna pojechali do Warszawy, Krakowa, Wieliczki i Zakopanego. Kursantom z Rudzisk odtwarzającym stare mazurskie obrzędy, przywracającym pamięć o mazurskich pieśniach i wierszach, stwarzano możliwości publicznej prezentacji osiągnięć. We wrześniu 1946 r. w Olsztynie, w obecności siedmiu tysięcy widzów, zaprezentowali dożynkowe widowisko Plon Karola Małłka, w maju 1948 r. tenże Plon obejrzał w olsztyńskim teatrze sam marszałek Michał Rola-Żymierski, ówczesny minister Obrony Narodowej. Aż do 1948 r. miejscowe władze, wprawdzie z trudem i coraz mniej ukrywaną irytacją, tolerowały oba uniwersyteckie eksperymenty. W ataku na Małłka przeszkadzały im początkowo jego szerokie koneksje i ważni goście odwiedzający placówkę w Rudziskach. W lipcu 1946 r. miesiąc wakacji spędził tu ówczesny minister oświaty Czesław Wycech, częstymi bywalcami byli znani naukowcy i pisarze, m.in. Stanisław Ossowski, Jerzy Zawieyski i Igor Newerly. Ten ostatni napisze po latach, że dom Mazurskiego Uniwersytetu w Rudziskach „wciągał emocjonalnie. Samo powietrze tam, przepojone choiną i żywicą, tchnęło czymś dobrym i czystym, spokojem odludzia za lasami, nad pustym jeziorem – bezpieczny azyl, skąd można było oglądać świat i siebie, jakim się było, jakim chciałoby się zostać… Młodzież z pogranicza dwóch narodów i kultur, okaleczona okropnościami wojny, odzyskiwała w tym schronisku równowagę moralną i wiarę w człowieka, w każdym razie wierzyła Jemu, swemu rechtorowi, z mazurska mówiąc, to znaczy nauczycielowi”. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 ZROZUMIEĆ MAZURY Wsparcie ludzi kultury i nauki, a nawet niektórych ważnych działaczy ludowych nie uratowało placówki. Jadwiga Siekierska, wizytująca z ramienia KC PPR Rudziska w połowie 1948 r., uznała ideę rozbudowanego regionalizmu za zbyt długą drogę odzyskania przez Mazurów świadomości narodowej i uderzając w tony triumfującego już stalinizmu, stwierdziła: „Internacjonalizm nieoparty na wyraźnym gruncie narodowym Polski w dzisiejszych warunkach, i wobec trudności i specyfiki problemów mazurskich, wydaje się wątpliwą odtrutką ideową na wpływy niemczyzny, a zwłaszcza na przezwyciężenie faszyzmu”. Los MUL-u był przesądzony. Najpierw Instytut Mazurski w Olsztynie wcielony został do Instytutu Zachodniego w Poznaniu, co pozbawiło Małłka funkcji prezesa (VIII 1948), w styczniu 1949 r. MUL musiał przekazać Państwowym Nieruchomościom Ziemskim w Olsztynie majątek w Otylkach, co skutkowało utratą zaplecza żywnościowego; w grudniu tegoż roku Małłkowi odebrano legitymację partyjną, po kilku tygodniach w ogóle pozbawiano go członkowstwa. W końcu, 12 października 1950 r. Karol Małłek i jego żona Wilhelmina, matkująca wielu osieroconym i traumatycznie doświadczonym wojną słuchaczom, otrzymali nakaz opuszczenia Rudzisk. MUL połączono z uniwersytetem Boenigka w Jurkowym Młynie, a powstałą w ten sposób placówkę przeniesiono do Mikołajek z zadaniem prowadzenia kursów rolniczych. Oceniając Małłkowy eksperyment, trzeba podkreślić, że repolonizacja była tylko jednym z celów, jakie przed nim stawiano. Drugim, nie mniej ważnym była akceptacja przez uczestników kursu socjalizmu jako nowego ustroju i niczego nie zmienia fakt, że młodzież szybko się orientowała, iż niektóre działania wychowawców są „ustępstwem na rzecz wymogów systemowych po to, aby instytucja mogła w ogóle działać”. Zgodzić się należy z tezą Bożeny Domagały, że – nawet przy najlepszych intencjach Małłka – głównym celem MUL-u była „radykalna narodowa konwersja młodego pokolenia Mazurów, połączona z polityczną indoktrynacją”, co w istocie oznaczało drugą w krótkim czasie, po faszystowskiej, próbę ich kulturalnego wykorzenienia. POMERANIA RUJAN 2015 W latach 1945–1950 kursy MUL-u ukończyło 310 osób, wśród nich było 235 Mazurów, 40 Warmiaków, 17 Ślązaków, 12 filiponów (staroobrzędowców), dwóch Kaszubów, dwie Niemki, a także Czeszka i Holenderka. Pod względem wyznaniowym dominowali ewangelicy (234) i katolicy (51). W mowie i piśmie język polski znało 56 osób, 24 nie rozumiały go w ogóle. Większość kursantów pochodziła z rodzin chłopskich, miała wykształcenie podstawowe. Początkowo absolwenci sami przystępowali do pracy repolonizacyjnej w rodzimym miejscu lub podejmowali dalszą naukę, w końcu jednak większość wyjechała. Janusz Małłek oblicza, że decyzję o emigracji z Polski podjęło nawet i 90 proc. absolwentów, którzy udali się do Niemiec, Szwajcarii i Kanady. Domagale udało się 20 lat temu dotrzeć jedynie do trzech wychowanków MUL-u, a właściwie do dwóch, bo trzecia osoba nie chciała z nią rozmawiać. Po usunięciu z Rudzisk Małłek podjął na krótko pracę w kuratorium w Olsztynie. W 1951 r. przyznano mu rentę. Od sierpnia tegoż roku Małłkowie mieszkali już w Krutyni, gdzie Wilhelmina została kierownikiem szkoły. Jeszcze w grudniu Karol otrzymał pismo Prezydium WRN w Olsztynie przenoszące go w stan spoczynku „z powodu stałej niezdolności do pracy w szkole”. Uniwersytet w Rudziskach otwarto ponownie jesienią 1957 r. Stanowisko dyrektora powierzono oczywiście Małł kowi, młodzież z rodzin mazurskich była już jednak teraz wśród słuchaczy w mniejszości. Placówka działała do połowy 1960 r., potem budynki przejął Związek Młodzieży Wiejskiej na ośrodek szkoleniowo-wczasowy. W latach 90. XX w. obiekt sprywatyzowano. Nowy właściciel przeliczył się z możliwościami, rozszabrowane obiekty rozpadają się dziś w ruinę. Karol Małłek, który nie doczekał się dotąd biografii, był na pewno postacią nietuzinkową i niejednoznaczną, ale zasług dla Mazurów nie są mu w stanie odebrać najwięksi wrogowie. Odchodził osamotniony, ze świadomością przegrania przez Polskę sprawy mazurskiej. Obecny na jego pogrzebie Igor Newerly odmówił zabrania głosu, bo „w zamęcie uczuć nie znalazł słów”. W autobiograficznym opowiadaniu pt. „Mazurska historia” opublikowanym w tomie Za Opiwardą, za siódmą rzeką, próbując jakoś naprawić ten błąd, przytoczył mowę, którą winien był wtedy wygłosić, kończąc ją tak: „28 sierpnia 1969 roku zmarł w Krutyni Karol Małłek, ostatni człowiek, który żył sprawą mazurską. Chciałbym, proszę państwa, by te słowa wołały na grobie Karola Małłka. I niech obok nich zostanie w czarnym granicie wyryte jeszcze coś, bodaj tylko jedno zdanie, ale takie, żeby rodacy podchodzili do tego pomnika nie z podniesionym czołem, lecz z uczuciem goryczy i zadumy, żeby się oglądali raz po raz na ten pomnik, zgrzytając zębami, jak to się mogło stać do cholery jasnej?! Amen”. W latach 1945–1950 kursy Mazurskiego Uniwersytetu Ludowego w Rudziskach Pasymskich ukończyło 310 osób, w tym 235 Mazurów. Pocztówka z 1950 roku. 49 GADKI RÓZALIJI / SZMACZI KASZUB Czi ja abi żam nie je gapami futrowana? Z Y TA W E J E R Bo że ja łaża durcham zozmymłana, to łuż sia tamu nicht nie dziwuje. Ale ja sia dziwuja, że żam nie spostrzegła, że mój zióntek zrobjył sobje operacja plastyczna wedle łodstających łuszów. Że łón wnuczka, co je kapka wew kapka łón, zagónił na taki zabjeg, to nima dziwoti! Ale że łón, stari prik, pudzie przede śmiyrció na taki szpas? Pewno rozsiyrdziył sia, że ty łuszi mu niepalyrujó! Ale ja wjera żam je za murzinami! Tera to ludziska różne brewerije wiprawjajó, jano ja tego nie wjidza, bo jak rzekłóm, żam je gapami futrowana. A co bi ja mogłóm se łurichtować łu sia? Rozumu łuż łubiwa, miast mniyć go wjanci. Nó że człowiek stari je bardzi roztropni, ale to dicht tak nie je, bo jak bi tak było, to bim se golani nie złómała! Łostróżni bi szłóm, a niy na złómanie karku. Dobrze, że ja móm łuszi wew parjatke, jak mówjó Ruske, ji nie muszą mnie przi niych łapsiduchi madrować. Łaża jako tako, niy muszó mnie sztucznych bjodrów robjyć! Tedi jano paciorki kranca ji naszemu Buzkowju dziankuja, że ni móm boleściów, bo chto bi za mnó witrzimał, jak ja bi ano łaziyłóm ji poblekiwałóm. Ale Buzek znać wjy, jaki krziżik kómu na pleci (mówma: krubi) położyć! A latka lejtó. Łuż na smantarzu móm swoje mnieście, chdzie mnie majó położyć! Na PKO łodkładóm na Marchwiónka – pòléwka z marchwi pochówek, to może żam nie je gapami futrowana? Choc moja Matuś mnieli na górze (czyt. strichu) łuż kupjóna trumna ji we stodole pomnik, ji tedi mnieli zez Łojcam spokój śłanti. Ale ja ni móm stodołi, a piwnica je zawjilgocóna, tedi ja bardzi na PKO licza! Ale tak po prawdzie, to PKO to je tak na dwoje babka wróżyła. Zbankrutuje jak tan ZUS ji co tedi? Ale niech sia dzieje wola nieba, zez nió sia zawdy zgadzać trzeba!! Do łobaczania na tamtym śłecie. Tego tu nima co żałować! Sama wojna ji sifjilis! Czekejta, może eszcze zamanówszi co nagryzmola! Wasza Rózalija Rozsmakuj się w tradycyjnej kuchni kaszubskiej! Odkryjesz niezwykłe, a zarazem proste przepisy, które od wieków goszczą na kaszubskich stołach. - 3 litrë wòdë - czile bòbkòwëch lëstów - czile zôrnów kùbabë - warzëwa: ½ selera, 1 kilo marchwi, 1 piotrëszka - ½ kilo wãdzonégò szpiekù razã ze skórą - ½ kilo bùlew - pieprz - sól - mejrónk Szpiek ùgòtowac w wòdze z dodôwkã kùbabów, bòbkòwëch lëstów, dodac niekrojoné warzëwa i bùlwë pòkrojoné w kòstkã. Ùgòtowóny szpiek wëjąc na talérz, rozgniesc marchiew z pòòstałima warzëwama i bùlwama. Doprawic do szmaczi solą, pieprzã ë mejrónkã. Wlewac na talerze i nałożëc kòżdémù sztëczk szpiekù. Przepis pòchòdzy z ksążczi Zyty Górny, „Smaki Kaszub”, wëdóny przez Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié. 50 Smaki Kaszub 30 zł www.KaszubskaKsiazka.pl Zamówienia telefoniczne pod numerem 607 904 846 [email protected] POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 Letkô nordowô briża Aùgùstin Dominik to aùtór słabò znóny dlô kaszëbsczégò czëtińca. Mòże niejedny parłãczą gò jakno wespółtwòrzącégò wëfùlowanié pòstãpnëch numrów „Drëcha Kaszëbsczégò Lëdu” (pòl. „Przyjaciel Ludu Kaszubskiego”). Jesz jinszi mògą so wdarzëc wëdóné w òsmëdzesątëch latach zbiérë jegò aùtorstwa Tóna z Pustk (pò kaszëbskù, z 1983 rokù) abò Gawędy kaszubskie (pò pòlskù, z 1986 rokù). Jednakò wiãkszi dzél òdbiorców kaszëbsczich tekstów gwësno ni mô ò nim za wiôldżi wiédzë... Z tim wiãkszim zainteresowanim wôrt je sygnąc za ksążką Domienikòwé pòwiôstczi / Opowieści Dominika wëdóną w zrzeszë bez Wëdowiznã Region i Mùzeùm Pismieniznë i Mùzyczi Ka szëbs kò-Pòmòrsczi we Wejrowie. Na ji westrzódk złożałë sã materiałë òpùblikòwóné w wëżi wspòmniónëch zbiérkach z òsmëdzesątëch lat, òstało dodóné tuwò téż czile dokazów z „Drëcha Kaszëbsczégò Lëdu” i z „Pòmeranii”. Wszëtczé tekstë òpùblikòwóné òsta łë w dwùch jãzëkòwëch wersjach, co pòmògô tak kaszëbsczémù, jak i pòlsczémù czëtińcowi zapòznac sã z ną letką i hùmòristiczną prozą. Dzélã tłómaczeniów z kaszëbsczégò na pòlsczi pòdjimnął sã Róman Drzéżdżón, pòstãpny rôz ùdokazniwającë, że translatorstwò je mòcnym dzélã jegò lëteracczi aktiwnotë. Biograficzną notã ò Dominikù przërëchtowa Bòżena Hartin-Leszczińskô, przëpòminającë jegò żëcé i céchùjącë sertną ò nim pamiãc. Domienikòwé pòwiôstczi są lekturą przijemną i letką. Nie nalézemë tuwò wiôldżich tożsamòscowëch jiwrów wërôżonëch bez Aleksandra Majkòwsczégò czë ideòwëch rozważaniów na miarã Jana Rómpsczégò. Nie nalézemë téż tak stilisticzno frapùjący POMERANIA RUJAN 2015 pòdawczi fòrmë, negò pòmalnégò, dostójnégò òpisënkù nordowëch strón Kaszëb, jak to je ù naszińca Aùgùstina Dominika – Alozégò Bùdzysza. Je nót òd razu pòdczorchnąc, że proza òpòwiôdôcza z Żarnówca cygnie w czësto jinszą stronã, tej w przërównanim z historicznym czë miticznym nurtã kaszëbsczi lëteraturë w pierszim wrażenim mòże sã wëdawac mało wôrtnô abò niewidzałô. Célã pisaniô/gôdaniô Dominika nie je jednakò pòdjimanié nôwëższich jiwrów dëchòwégò żëcégò człowieka ani diskùtowanié ò egzystencjalno-pòliticznëch pòstawach, le barżi wërôżanié pòzytiwnëch emòcjów w òdniesenim do domôcy òjczëznë, zadzëwòwanié nad môłim codniowim żëcym. Skùpienié sã nad swójsczim krôjòbrazã, doswiôdczenié wsowégò swiata, z prostotą robòtów i doswiôd czeniów, kùreszce zanurzenié sã w tra dicjã przodków i tegò, co jidze pòwtórzëc – to wszëtkò je òsnową dlô krótczich narracjów Dominika. Mało czedë leno na wëkreòwónô w prosti historijce stałota jawernotë zagùbionëch na kaszëbsczich pòlach pùstków je pòrësziwónô niecodniowim zdarzenim czë wiadłã z daleczégò bùtnowégò swiata. Kòżdi taczi akt stôwô sã pózni dzélã nowi lëdowi gôdczi, przëpòwiôstczi czë hùmòresczi, jakô òdnotowiwô bezczasowi wnetka ład i pòrządk. Wôrt czasama sygnąc do taczich òpòwiôstków. Nôwôżniészi w zbiérkù je wierã dokôz Tóna z Pùstk / Tóna z Pustek, chtëren przedstôwiô głównégò herojã jakno złączenié chitrzélë i dzëwôka. Je to përznã nietipiczny zestôwk, bò pòstac z lëdowi tradicje wiãcy razy je abò pòzytiwnô, abò negatiwnô, mało czedë mô dwa aspektë òsobòwòtë. Tóna jednakò pòkôzóny òstôł z jedny stronë jakno wrazlëwi na môlowé pòdania bëniel, z drëdżi zôs jakno człowiek niemądri i zgniłi, rôz widzymë gò jakno lokalnégò patriotã ùwrôzlëwiającégò swòjégò k nôpa fantasticzny ma òpòwiescama, na drëdżi rôz jakno letkòwiérnégò i strachòblëwégò chłopa. Dominik w taczim òpisënkù Tónë wëcopôł sã z naznaczeniégò pòstacë òceną i òstawił swòjã kreacjã w taczim niedokùńczenim, co òkôzało sã nie nôlepszim wińscym. W jinszich òpòwiôstkach profil lëdowëch herojów je ju barżi kònsekwentny. Za rozwòjową pòstac jô ùwôżóm Francylka, jaczégò przigòdë rozpisóné òstałë przez Dominika w piãc òpòwiôstkach. Kaszëbsczi bëniel je przikładã żëcowy zapòbieglëwòtë i ù miejãtnoscë chùtczégò dopasowaniégò sã do jeleżnosców. Nawetka jeżlë mô to fele, to narratorskô lubnota je pò jegò stronie i kùńc kùńców wszëtczé przëtrôfczi wëchôdają mù na dobré. Zôs pòstac niefrasoblëwca reprezentëje np. Dreszk z òpòwiôstczi Jak kóń bez skórë dodóm przëszedł / Jak koń bez skóry do domu wrócił, òpisóny z wëszczërgą bez swòjã głëpòtã, abò niemiecczi Gduńszczón z hùmòresczi Jachtôrz z Gduńska / Myśliwy z Gdańska ùòsôbiający bùtã i strachòblëwòsc. Zôs figùra stôrégò Sroczi z pòwiôstczi Przigòdë stôrégò Sroczi / Przygoda starego Sroki to pòzytiwny i tipiczny przedstôwca kaszëbsczégò szëkù. Tak wërazno ùszeregòwónëch herojów je téż w zbiérkù Dominika wiãcy (np. spiti jachtôrz, rëbôk sedzący na kòbëlim jaju abò chłop, co zgłëpił diabła), co swiôdczi ò sztabil i jasnym pòdzélu swiata lëdowi kùlturë. Drëdżi ôrt gôdków Dominika to narracje krótczé do pòdaniów i legendów. Nie są òne òsoblëwò dorobioné òd lëteracczi starnë, pòstãpny rôz swiôdczącë, że wëchôdają z nie òszlifòwónégò zbiérkù kaszëbsczégò fòlkloru. Mają jednakò nôwôżniészą dlô 51 LEKTURY słëchińców/czëtińców znankã przedstawieniô nôblëższégò òkòlô w aùrze basniowi, òdwieczny historie, wcąg òdkriwóny bez òkòlnëch mieszkańców. Jô mëszlã tuwò ò pòwiôstce Zaklãti zómk / Zaklęty zamek, Dzëwô jachta / Tajemnicze polowanie czë Ò diôbelsczim kamiéniu / O diabelskim kamieniu. Te i jesz jinszé fòrmë, tikającé elementów geògraficznégò krôjòbrazu stôwają sã manifestacjama znanków swójiznë i rodzëmòtë. Gromadzą w se ùczëca pòdzëwù, czasã lãkù czë ùwielbieniô, swiôdczącë ò bliskòscë parłączbë midzë człowiekã a nôtërą. Nié bez znaczënkù dlô percepcje i òdkriwaniô znaczeniów dokazów Aùgùstina Dominika je jich gatënkòwi status, a dokładno gôdającë – gôdkòwi kòntekst. Hewò kaszëbskô gôdka, z ji hùmòrã (czasã mòcno „twardim” i dosadnym), ritualnyma elementama (tobaczenié, wieczórné gôdanié historijczi przez starka przed domôcyma) i didakticznyma leżnoscama stôwô sã nôbarżi zasadnym pòznôwczim kòdã. Prawie bez wzgląd na òralny i gôdkòwi charakter dokazów bëłobë nót je òceniwac, stôwiającë je nié tëlé westrzód przëtrôfków wësoczi jakòscë artisticzny prozë, a westrzód przëtrôfków spòntanicznégò i „naiwnégò” lëdowégò ùsôdztwa. Je nót tej wezdrzec na hùmòreskã Kòwôl ë krôwc / Kowal i krawiec abò Czij mô dwa kùńce / Kij ma dwa końce jakno zapisënk lëdowi mądroscë, w jaczi sztridëją sã biegùnowò ze sobą zestawioné pòstace, a z nich dobiwô gwës mądrzészô. Abò rozpòznawac w hùmòreskach tipù Chrëpa szukô swòjégò szwagra / Chrepa szuka swojego szwagra abò Trzech czë szterzech / Trzech czy czterech kaszëbsczi szpôs, a téż taczé charakterologiczné znanczi, jak ùpartosc i gòdnosc. Gôdczi Aùgùstina Dominika wë dôwóné w 2015 rokù swiôdczą ò tim, że swiat kaszëbsczi wsowi kùlturë jesz czësto nie szedł w zabôczenié. Fakt, że są lëdze, co pamiãtają ò zbié rôczu i òpòwiôdôczu z Żarnówca, bëlno swiôdczi ò żëwòtnoscë midzëpòkòleniowëch zrzeszów, materialno zaswiôdcziwającë ò wôdze niematerialny spôdkòwiznë. Je wiedzec, że w terôczasnëch kùlturowëch warënkach hùmòresczi z Tóną czë 52 Francylką nie są tak atrakcyjné jak przódë, przëbôcziwającë barżi ò jistnienim dôwnëch lëdzy i dôwnëch wëdarzeniów, a nié ò dzysdniowëch jiwrach Kaszëbów. Jeżlë jednakò szerzi zdrzec na kwestie wëdôwaniô dôwnëch dokazów w nowim pùblikacjowim wëzdrzatkù, to òdkrëc mòże barżi emòcjonalną wôrtnotã pismieniznë. Bò hewò bòżé stópczi na pólnëch kamach, młińsczé kamë cësnioné przë drogach czë sztatura swiãtégò Michała w henëtnym kòscele mają swòjã òpisóną w lëteraturze historiã, wrosłë w codniowòsc i swiątecznosc wiele generacjów żëjącëch przed nama. Nie jesmë tej pierszi i nie mdzemë òstatnyma... Pò wëdanim dokazów Alozégò Bùdzysza, Jana Patocka i Aùgùstina Dominika terô mòże je czas na òpùblikòwanié tegò, co napisôł Jón Bilót? Daniel Kalinowski, tłómaczëła Iwóna Makùrôt Augustyn Dominik, Domienikòwé pòwiôstczi, Wydawnictwo Region, Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej, Gdynia 2015. Rycerze bez skazy na Pomorzu Od razu należy powiedzieć, że powyższy tytuł ma charakter ironiczny, bo chociaż w pełni oddaje wydźwięk omawianej książki, to jej bohaterowie w rzeczywistości rycerzami bez skazy niewątpliwie nie byli. Przedstawia ona bowiem jedną z ochotniczych jednostek zbrodniczej formacji wojskowej II wojny światowej, Waffen SS (Die Schutzstaffel der NSDAP), żołnierzy dywizji „Wallonien”. Pochodzili oni z Belgii, której część mieszkańców po zajęciu jej przez wojska hitlerowskie podjęła współpracę z niemieckim najeźdźcą. To ich w lutym 1945 r. przetransportowano na Pomorze Zachodnie celem powstrzymania na tym terenie nacierającej Armii Czerwonej. Dało to powód autorowi publikacji, Tomaszowi Borowskiemu, do zatytułowania jej: Ostatnia krew na Pomorzu. Léon Degrelle i walońscy ochotnicy Waffen SS luty – maj 1945, co może przyciągnąć uwagę każdego zainteresowanego dziejami Pomorza. Jaki jest stosunek autora (i wydawnictwa) do żołnierzy – ochotników Waffen SS, widać już na ilustracji z okładki książki. Przedstawia ona bowiem jednego z nich ofiarnie niosącego na ramionach rannego kolegę, na pewno z narażeniem życia wyniesionego z pobliskiej linii frontu. Takich i podobnych wątków w książce jest sporo, jak również o bohaterstwie walońskich ochotników i ich idealizmie (s. 18, 199 i wiele innych), udzielanej przez nich pomocy Rosjankom zmuszonym do niewolniczej pracy na rzecz III Rzeszy (s. 131) itp. O występujących wśród nich negatywnych cechach i takich zjawiskach, jak dezercja, alkoholizm czy wyłącznie propagandowy pobyt na froncie niektórych oficerów, można wnioskować jedynie pośrednio. Natomiast o bestialstwie Armii Czerwonej jest mowa stosunkowo często i wprost. Gdyby znalazł się jakiś czytelnik, który poznawałby dzieje II wojny światowej wyłącznie z omawianej publikacji, łatwo doszedłby do wniosku, że Wehrmacht i Waffen SS walczyły w słusznej sprawie, nawet zajmując kolejne państwa i niszcząc ich armie. Nie popełniały przy tym żadnych zbrodni, wręcz realizowały jakieś bliżej nieokreślone, ale na pewno szczytne idee. Takie spojrzenie było możliwe dzięki dwóm głównym zabiegom. Po pierwsze podstawę omawianej książki stanowią prawie wyłącznie wspomnienia i inne opracowania walońskich POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 LEKTURY żołnierzy oraz pozostałych formacji SS, jedynie bardzo wybiórczo konfrontowane z zawartością archiwów i pozostałymi pozycjami literatury. Po drugie na jej kartach czytelnik nie znajdzie ani wyjaśnienia, jakie ideały przyświecały Walończykom walczącym po stronie III Rzeszy i ich faktycznym mocodawcom, czyli niemieckim nazistom, ani informacji o popełnionych przez nich zbrodniach. Zastanawiając się nad celowością ukazywania się drukiem takich opracowań, można mieć mieszane odczucia. Oburza spłycanie największego w historii ludzkości konfliktu zbrojnego do subiektywnego, wybiórczego opisu walk jednej z niewielkich jednostek wojskowych, w którym wbrew historycznej rzeczywistości, być może w jakimś stopniu nieświadomie, z ofiar czyni się zbrodniarzy, a z przestępców (czy z ludzi, którzy stanęli po złej stronie) niewinne ofiary. Innymi słowy, gdy autor utożsamiający się z porażkami walońskiego oddziału (czyli i III Rzeszy!) stwierdza „Pomorze Zachodnie zostało stracone” (s. 125), warto dopowiedzieć, że był to kolejny etap walki z bestialskim reżimem, drogi do pokoju i nowego, stabilnego ładu w Europie. Trudno jednak w dobie panującej wolności słowa zakazywać tego rodzaju publikacji, jak omawiane wydawnictwo. Należy też zaznaczyć, że błędem by było dla zasady pomijać tego typu lektury. W nich bowiem najłatwiej można zaobserwować, jak ludzkie losy, indywidualne poglądy są różne od podręcznikowych schematów i oczekiwań osób, które na przeszłość patrzą wyłącznie przez pryzmat współczesności oraz ustaleń nawet najwybitniejszych historyków. Co znamienne, ta niepowtarzalność, specyfika ludzkich losów i zachowań znajdowała wspólny mianownik w ogólnoludzkich dążeniach i pragnieniach, takich jak chęć upamiętnienia i dostrzeżenia przez innych własnych działań i postawy. Za charakterystyczne pod tym względem można uznać niewypowiedziane pytanie jednego z walończyków: „Czy chociaż zdawała sobie sprawę [chodzi o niemiecką mieszkankę Pomorza – BB], że nie byli to Niemcy [żołnierze powstrzymujący POMERANIA RUJAN 2015 natarcie czerwonoarmistów – BB], tylko belgijscy ochotnicy?”. Dla miłośników pomorskiej historii najciekawsze są liczne wątki regionalne w omawianej książce. Dla jej autora oczywiste jest, że Pomorze stanowi wyrazisty, odrębny region, co między innymi uwidocznia się w kilkakrotnym zaznaczeniu, że walki na jego terenie walońskich ochotników były „kampanią pomorską” (np. s. 72). Warto odnotować, że także Walonowie byli świadomi pomorskiej specyfiki, o czym świadczy, że w swoich wspomnieniach zaznaczyli kilka jej elementów, jak „pomorska kareta” (s. 135) czy typowy dla Pomorza układ domów (s. 77). Wiedzieli też, że w poprzednich wiekach niektóre obszary Pomorza były zasiedlane i zagospodarowane przez przybyszów z Belgii i Holandii, a ich potomkowie w 1945 r. znaleźli się w tłumie niemieckich uchodźców. Przy tym ostatnim opisie przytoczono też wiele mówiący werset z niderlandzkiej piosenki „Chcemy jechać do wschodniej krainy, chcemy iść na wschód” (s. 31). Nie zaszkodzi o nim pamiętać, także w odniesieniu do Kaszub i pobliskich Żuław, gdzie również są miejscowości zawdzięczające swoje istnienie bądź rozwój działalności „olenderskich” osadników. Jak sądzę, warto rozważyć ewentualne dołączenie do regionalnej, pomorskiej biblioteki także prezentowanej publikacji, z zastrzeżeniem, że korzystać należy z niej ostrożnie. przywódczej polskiego narodu i niemieckich przeciwników hitleryzmu (niewtajemniczonym wyjaśniam, że właśnie to kryje się pod niemieckim terminem „Säuberungsaktion”). Niestety pomyliłem się. W omawianej pracy właściwie nie znajdziemy niewystępujących w dotychczasowej literaturze danych i interpretacji, nie licząc niektórych szczegółów. Więcej, podstawą rozważań autorki nie jest zachowana dokumentacja byłego obozu koncentracyjnego w Sztutowie, mimo że można by tak sądzić po przeczytaniu tytułu tej książki, lecz przede wszystkim inna literatura przedmiotu i w mniejszym stopniu inne archiwalia. Dodajmy, że tę literaturę wykorzystano nietypowo, można powiedzieć amatorsko. Na przykład „przygotowania do realizacji Säuberungsaktion” (s. 9 i n.) rozpoczęły się, zdaniem D. Drywy, w połowie XVIII w., kiedy pruski król Fryderyk II podjął starania o wcielenie do swojego państwa części ziem I Rzeczpospolitej, i trwały one do XX w. Pomijając kontrowersyjność takiego poglądu i zasadność użytych przy jego uzasadnianiu sformułowań, warto zaznaczyć, że dla ich poparcia przytoczono wyłącznie (i to aż 11 razy!) jedno opracowanie, książkę Józefa Feldmana Bismarck a Polska (Warszawa 1980; I wydanie ukazało się w 1938 r.). W wielu miejscach zastanawia, dlaczego autorka oparła się na tej, a nie innej publikacji. Najbardziej uderza to Bogusław Breza Tomasz Borowski, Ostatnia krew na Pomorzu. Léon Degrelle i walońscy ochotnicy Waffen SS, luty – maj 1945, Wydawnictwo Pomost, Poznań 2013. Hitlerowska eksterminacja na Pomorzu Do lektury książki Danuty Drywy Säuberungsaktion na Pomorzu Gdańskim w świetle dokumentów KL Stutthof (1939–1942) skłoniło mnie przekonanie, że zawiera ona nowe informacje, nowe spojrzenie na przeprowadzoną przez nazistów na początku okupacji akcję fizycznej eliminacji warstwy 53 LEKTURY przy prezentacji biogramu Franciszka Kręckiego (s. 244–246), urodzonego w Borzestowie w powiecie kartuskim młodokaszuby, współpracownika Aleksandra Majkowskiego, wybitnego działacza narodowego z I połowy XX w. Dane o nim podano wyłącznie na podstawie artykułu zamieszczonego w „Dzienniku Bałtyckim”, chociaż jest F. Kręcki obecny w większości słowników, leksykonów poświęconych najwybitniejszym przedstawicielom Pomorza. Po zapoznaniu się z pracą D. Drywy zauważyłem, że szczątkowe akta byłego obozu są jedynie pewnym ozdobnikiem narracji będącej w większości powtórzeniem treści zaczerpniętych od innych autorów, nie zaś jej podstawą. Z recenzyjnego obowiązku trzeba powiedzieć, że w książce można wyróżnić dwa zasadnicze wątki: przedstawienie przebiegu akcji eksterminacyjnej w różnych rejonach Pomorza, ze szczególnym uwzględnieniem poszczególnych grup zawodowych oraz liczne biogramy zamordowanych przez hitlerowców osób. Jest w niej ogrom, co pozytywne, nawiązań do historii regionalnej, w tym wielu miejscowości naszego regionu. Niewątpliwie więc może ona być pożyteczna dla wszystkich, którzy chcą wiedzieć coś więcej o dziejach bliskiej okolicy. Na wyróżnienie zasługują też liczne, dobrze dobrane ilustracje, które same w sobie przekazują wiele interesujących informacji, dobrze uzupełniają słowo pisane. Nie tylko dla zawodowych historyków będą przydatne, zamieszczone na załączonej do książki płytce, akty zgonów zabitych osób, ważne źródła informacji chociażby przy opracowywaniu ich nowych biogramów. Trzeba również zauważyć staranną szatę graficzną publikacji, w tym między innymi dobrą jakość papieru, duży druk, dbałość także o inne szczegóły. Niestety, nie można jednak pominąć pozostałych braków przedstawianego wydawnictwa. Do nich zaliczam pomieszanie w nim różnych nazw, niejasność sformułowań, niedopowiedzenia itp. W rozdziale poświęconym eksterminacji Polaków z Pomorza Zachodniego, Warmii, Mazur i Powiśla (s. 127 i n.) sporo miejsca poświęcono działaczom polskiego ruchu narodowego sprzed 1939 r. z terenów powiatu chojnickiego, starogardzkiego i tucholskiego, 54 czyli obszaru na pewno niewchodzącego w skład regionów ujętych w tytule rozdziału. Wygląda to, jakby pomylono Prusy Zachodnie, bo tak Niemcy określali dzisiejsze Pomorze Gdańskie, z obecnym Pomorzem Zachodnim. Konia z rzędem temu, kto będzie wiedział, na czym polegała zasługa jednej z ofiar, która na forum przedwojennego parlamentu „broniła zdrowych podstaw finansowych Pomorza” (s. 181). Jak widać, dla autorki stało się aksjomatem, że wszystko, co robiły ofiary ludobójstwa, było co do zasady dobre i to, co napisano o ich wcześniejszej działalności, nie podlega krytycznej analizie i nic nie trzeba w tym zakresie wyjaśniać czytelnikowi. Całość jest przedstawiona w czarno-białych barwach, z pominięciem złożoności przedstawianych zagadnień, ich historycznego kolorytu. Wymieńmy tylko uratowanie niektórych osób przed zagładą przez „znajomych Niemców”, przedwojennych sąsiadów, którzy twarzą w twarz spotkali się w tamtym bestialskim czasie w rolach kata oraz jego ofiary itp. Autorka nie trzyma się sztywno założonej koncepcji pracy, przypuszczalnie chcąc przekazać czytelnikowi więcej – jej zdaniem – interesujących informacji. Cieszy, że do nich zaliczyła między innymi uwięzienie w sztutowskim obozie w 1944 r. (czyli już dwa lata po dacie końcowej opracowania) ks. F. Gruczy (s. 167). Na kartach książki występują też inne osoby zasłużone dla kaszubskiej historii i kultury, chociażby Władysław Pniewski, któremu jednak przypisano błędnie imię Henryk (s. 63 i 239). W obu jednak wymienionych przypadkach nie uwidoczniono ich roli w historii i kulturze regionu. Szkoda, że współczesne wydawnictwa odstępują coraz częściej od wewnętrznych, rzetelnych recenzji. Gdyby taką wykonano w odniesieniu do omawianej publikacji, najprawdopodobniej dużo zyskałaby ona na wartości. Bogusław Breza D. Drywa, Säuberungsaktion na Pomorzu Gdańskim w świetle dokumentów KL Stutthof (1939– –1942), Muzeum Stutthof w Sztutowie (koncepcja wydawnicza, przygotowanie do druku: Wydawnictwo Region), Gdynia – Sztutowo 2015. Taniec pod kopułą nieba... Dopiero niedawno dotarł do nas, na Krajnę, tomik poezji Esencja wyobraźni Sławiny Kwidzińskiej. A wywołał w nas wiele, wiele refleksji, bo Autorka bardzo pięknie używa Słowa. W niezwykle sugestywny sposób wyraża wiele Niewyrażalnego, nazywa wiele Nienazwanego, dociera do naszego wnętrza z trafnością, która boli... Boli, bo wywołuje w nas emocje, których doznawaliśmy, a nie potrafiliśmy wyrazić. Tańczy pod kopułą nieba. Właśnie taniec jest jednym z wyznaczników tej poezji. I wcale nie jest to wyraz radości, najczęściej to wyraz tęsknoty za czymś, czego już nie ma, za czymś, co rozwiało się jak włosy na wietrze. Bo i te włosy rozwiane są tu szczególnym znakiem, znakiem ucieczki przed bólem, a przecież także nadziei, że „jutro będzie złoty świt”. Wirujemy w takt tego tańca z Nim, z Nią, z sobą, tańczymy na trawie, tańczymy boso. I wyjmujemy wtedy z piersi serce. Widzimy w tych słowach, „jak będzie wyglądał świat”. Czy jest nam z tym lepiej? radośniej? swobodniej? Jak odbieram to ja? Jak ty? Jak oni? Znajdujemy tam siebie i swoje myśli bez dna, swoje lęki, swoją bezgraniczną tęsknotę. Wiemy jak Autorka, że „samotność jest częścią mnie”, że samotność jest częścią każdego z nas. Więc już rozumiemy, że lepiej „nie czekać”, bo „czas to nie brat”, bo „cisza dookoła”. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 LEKTURY Tak, cisza to też jeden z ważnych wyznaczników tej liryki, cisza, która przecież brzmi, którą słychać, kiedy dotyka bieli. Bieli – znaku najgłębszego bólu. Wtedy wrócić trzeba do wrzosów i czerwcowej trawy, do ciepłego mchu, do trawy, trawy do kolan. I do bliskich, którzy nie zawiodą. I tak to – w największym krzyku rozpaczy widać jasne punkty oparcia, te, które dają uwierzyć, że może wróci Miłość. Bo to przecież o Nią najbardziej chodzi. I o to, by znów wróciła srebrna noc, las, muzyka na skrzypce i pola obsypane złotem. I w nas, wczytujących się w tę poezję wlewa się szum drzew, konie i już wiemy, że „to wszystko jest tak blisko / to wszystko o co chodzi”. Obyśmy tej wiary więcej niż „bieli, ciszy i samotności” znaleźli w następnych tomikach tej Autorki, bo że czekamy na następny – jest już wiadome. Jowita Kęcińska-Kaczmarek Sławina Kwidzińska, Esencja wyobraźni, słowo wstępne Halina Słojewska, Instytut Kaszubski, Gdańsk 2013. Na tropach Kaszub. Inkluzjô Jidze jesz co pò pòlskù napisac ò Kaszëbach nowégò? Prowadnik jaczi? Òdkądka Aleksander Majkòwsczi w 1913 rokù wëdôł Zdroje Raduni. Przewodnik po Szwajcaryi Kaszubskiej, pòkôzało sã jich dosc tëli, w tim te zrëchtowóné chòcle przez Francëszka Mamùszkã, Artura Jablońsczéhò a Jarka Ellwarta. A rimòwóną ksążeczkã, co prowadzy pò Kaszëbach? Taką prawie przëniósł nama latosy rok. Wëdowizna Oskar zez Gduńska wëdała Na tropach Kaszub Patricji Wòjtkòwiôk-Skórë z malënkama Natalii Ùriniuk. W cwiardi òbkłôdce. Pòrządno. „Zapraszamy wszystkich tropicieli i detektywów – razem z nami wyruszcie w podróż śladami stolema, kaszubskiego gryfa i diabelskich skrzypiec” – czëtómë na òbkłôdce. Në tej jidzemë. Pierszé jidą na òczë czëtińca wësziwë ze swima trzëzortowima mòdroscoma. Pierszą kôrtkã przëw rôcómë, drëgą, trzëcą... òstatną. Wszãdze są! Kòl Kaszëbsczich nótów, nad Tóną Ôbramã POMERANIA RUJAN 2015 z czerwionym szlipsã, na szołmie bëtowsczégò ricerza, na grónkach z Chmielna, na dënëżkach, co pò nich Dar Pòmòrzô płënie i... na kòscersczi banie z akòrdionama w wagónkach. Wszãdze. Nawetkã w kaszëbsczim wësziwkù. Czejbëm nie wiedzôł, chto rzecz stwòrził – mëslôłbëm, że to pòsobny dokôz wastë Benedikta Karczewsczégò. Nawetkã ôrt rimòwaniô je pòdobny! Ale tuwò je pò pòlskù. Pò òsmë (tam-sam sétmë) szlabizów w lënijce, rëmë AA, BB. A skòpicą wiadłów zataconëch w wierszowónym szturze. Dowiadiwómë sã ò: Żarnówcu, Zôbòrach, Wieżëcy, Wejrowie, Wielu, Wdzydzach, tobace, Szimbarchù, Kaszëbsczi Szwajcarëji, Pùckù, Hélsczim Półòstrowie, maszoperëji, madonnach, Łebie, Lãbòrgù, kùchni, Kòscérznie, strojach, pòtrôwnicach, Kartuzach, krãgach a kùrhanach, himnie (-ach), farwach wësziwù, Mechòwsczich Jamach, Gdini, Gduńskù, fanie a herbie, diôbelsczich skrzëpicach, Derdowsczim, mionach, Chònicach, Chmielnie, Bëtowie, bùrsztinie, Tëchòlsczich Bòrach, Bãdominie, Ôbramie a alfabece. Czej to wszëtkò ùsadzymë pòdług alfabetu prawie – mómë cos na sztôłt wierszowónégò, farwnégò bedekerka. I malënczi, i słowa pasëją do sebie, jakbë aùtorczi twòrzałë w tim samim czasu wëcmanim. I dobrze sã przë tim bawiłë. Co sztót w malënkach nalôżómë szpòrtë. Je snôżi rożewi zelint na stronie 42. Je kaméla z żukòwsczim haftã w pëskù (s. 38). Dzecątkò Matczi Bòsczi Swôrzewsczi wëzdrzi na dzél barżi sëté jak to òd MB Swiónowsczi. Na pòdobã klészcza w kòrunie wëzdrzi robôk na stronie 11. Pòdobno zresztą szlachùją maszopi zamkłi w bôcëkù na stronie 41. Karno spiéwającëch kaszëbsczi himn mòże wëstraszëc swima marszewnyma zãbama nawetk tëch, co w òpich nie wierzą. Pòdobno je z szãtopierzoma z Mechòwi. Aùtorka tekstu téż nie òstôwô w tële. Zlãknąc sã jidze np. „inkluzji”. Pòdług Wikipedie to jinaczi „wrostk”, robôk w bùrsztinie. Szkòda, że nie je to wëtłómaczoné w przëpisach na stronie 58. W ksążeczce je téż módny dzysdnia... dżender. Narratorka rôz je chłopã: „długie mógłbym głosić mowy” a rôz białką: „zakochałam się w Chojnicach”. Pòdobno je z malôrką. Ji gduńsczi Neptun mô czësto białogłowsczé sztôłtë. To òbrôzczi bierzą górã w ti ksążeczce. Zrobił jem eksperimeńt. Dôł jem ksążeczkã swòjima dzecoma. Mòje pòcechë zarô jãłë òbzerac òbrôzczi, do jaczich ùkłôdałë swòje historëje. Tekst jakbë jich wcale nie zajimnął. Równak to tekst je w ti pùblikacëji nôwôżnié szi. Patricjô Wòjtkòwiôk-Skóra mówi prôwdã. Mówi prosto. Jak do dzecy. Mòże temù dosc tëli z ti wiédzë trafi do czëtińców, co ùżiwają pòlsczégò. Mòże sami Kaszëbi sã bez to co nowégò ò swòji Tatczëznie dowiedzą... PS. Mòjémù synkòwi (8 l.) nôbarżi widzała sã blond letniczka z Wiela, co płëna pò jezorze na dmùchónym kòle. Mie zresztą téż. Patrycja Wojtkowiak-Skóra (teksty), Natalia Uryniuk (ilustracje), Na tropach Kaszub, Wydawnictwo Oskar, Gdańsk 2015. R E K L A M A 55 KÔRBIÓNCZI Ò KSĄŻKACH F É N Y K S Wiedno je czas na òdrodã Widzôl të synkù fényksa? W jizbie le ma dwaji bëla. Jo ópa, jô hò móm widzôné. Jaczi òn je? Jak skra ògnia. Jak skra pòwiôdôsz. Nié… Jô lëchò rzek. Fényks je jak swięti òdżin. Jô hò pamiętajã na pòdobã pôlącéhò sã ògniszcza. Mòrze tej sã zrobilo taczi jasné. Biôlé. Òno wralo. W nym sã pòdnioslo. Ma ze stôrim Bézą mësla, że to aba bëla. Le to bél òn. Czôrno-zloti? Nié, synkù. Biôlo-zelono-mòdri. Gòdzënë mijalë, a ma dwaji tak sedza. Móm czas. Móm czas. Cëż czlowiekòwi pò zégrze, jak òn nie wié, czédë ten stanie? Przedtim Lëdze sã czerowalë za wiecznym zégrã. Sluneszkò wzeszlo. Sluneszkò zaszlo. Jednym na swiat. Drëdżim ze swiata. Drzewa sã ju zelenią. Wnetka Jastrë mdą. Jo. Latos to wszëtkò je dosc pòzdze. Póczi czlowiek żëje, nigdë nie je za chùtkò, ani za pòzdze. W rujanie ùkôże sã nowi dokôz Artura Jabłońsczégò „Fényks”. Do drëkù rëchtëje gò wëdôwizna Region. Ò ksążkã (i nié blós) pitómë ji aùtora. „Pomerania”: W trzë lata wëdôł jes trzë ksążczi. Ta bòkadosc mòże bëc wzãtô za grafòmaństwò. Artur Jabłońsczi: Grafòmaństwò? Móm nôdzejã, że blós w taczim znaczenim tegò slowa, że je to mùsz pisaniégò… Prôwdac përznã tegò sã nazbieralo w mòji glowie ë jô czul, że mùszã to wëlôc ze se. Jednakò, pò wszëtczich recenzjach, jaczé sã pòjawilë pò docarcym do czëtinców mòjich rëchlészich ksążk, Namerkônégò ë Smùgã, jô sã pòmëslôl zabédowac wama jesz cos nowégò – „Fényksa”. Nié wszëtczé recenzje bëłë dobré. Niechtërnym sã nie widzy na przëmiôr twòja dosłownosc w òpisowanim seksu. Dało sã czëc głosë, że to je ju pòrnografiô. Je jakôs cenkô liniô midzë erotiką ë pòrnografią. Letkò jã przeńc. Jô ùwôżajã, że jem tegò nie zrobil w żódnym z mòjich romanów. W „Fényksu” téż nié. Jô sã òdwôżil na jakąs, chcemë so rzec, dzyrzkòsc w òpisanim negò nôtërnégò pëlcowégò nëkù do sparlączeniô sã dwòje lëdzy, bò pòdlug mie seks je czlowieczi. Jak wlosë, wòniô abò lëszt. A nasze calo, to jistno chlopsczé czë bialkòwsczé, je nóm czerpiskã ceszbë żëcégò. 56 Niejedny zarzucywają cë, że wëz wësk iwôsz lëteraturã do kreacje kaszëbsczégò nôrodu. W „Fényksu” téż to robisz? Jô niczegò nie twòrzã. Jô móm to pò czëcé, że Kaszëbi są nôrodã. Òtrokama Wenedów. Tëli stalatów ju trzimómë starżã kòl pôlniowégò sztrądë Bôltë, że z czasã më zabëlë ò naszi historii ë bùsze, blós le jãzëk nama òstôl. Kùreszce mùszimë to zmienic, bò jinaczi wszëtkò, co zrobilë nasze matczi ë òjcowie, pùdze w niwecz. A za sto lat òstóną pò Kaszëbach leno same pamiątczi, blós nas nie mdze. Jiné môlé nôrodë na taczich prawie òbëczajnëch romanach ë teatrach mają swòjã swiądã pòbùdowóné. Ë nama téż je nót to robic. Ò czim tej je twòja nônowszô ksążka? Titlowi fényks to ptôch z òpòwiedniów, co gò sã ùwôżô za merk sluńca a téż je òn znanką wieczny òdrodë żëcégò. Ta ksążka je ò tim, że pòkąd czlowiek żëje, dotąd nie je za chùtkò ani za pòzdze na szukanié swòjégò szczescégò. Wiedno je czas, cobë w żëcym cos zmienic. Cos òdrodzëc. Tak pò prôwdze to jô zôs pisôl ò jednoce abò jinaczi: lëdzczi pòspólnoce. Te mòje dwa pierszé romane téż doch są ò tim, że kòżdi szukô ny mòżlëwòtë sparlãczeniô sã z kims F É N Y K S A r t u r J a b l o n s c z i drëdżim, z rodzëną, z karnã lëdzy. Czlowiek brëkùje negò wseczëcô bëcô razã z jinyma. Je to téż powiôstka ò tim, że je nôród, co jô za nim teszniã. Przëkrëla gò pierzna, co jã wëfùlowalo drobné pierzé, przez stalata dzarté rãkama bialk, wachtôrków ògniszcza. To są pióra dôwny slawùtë Wenedów. Pòmachconé ë razã wrzuconé w szarą pòszwã terôczasny codniowòscë. Jô bë chcôl, cobë pò przeczëtanim ti ksążczi wicy nas zaczãno tesznic. Razã z wëdôwizną Region planëjeta zéńdzenia z czëtińcama. Czedë ë dze? W rujanie, lëstopadnikù ë gòdnikù ma chcema sã pòtkac z czëtincama w Pùckù, Wejrowie, Kartuzach, Kòs cérznie ë Gdunskù. Rôczã serdeczno. Ò tëch zéndzeniach mdzema dôwala wama znac w nece. Widzôl të synkù fényksa? W jizbie le ma dwaji bëla. Jo, ópa, jô hò móm widzôné. Jaczi òn je? Jak skra ògnia. Jak skra pòwiôdôsz. Nié… Jô lëchò rzek. Fényks je jak swięti òdżin. Jô hò pamiętajã na pòdobã pôlącéhò sã ògniszcza. Mòrze tej sã zrobilo taczé jasné. Biôlé. Òno wralo. W nym sã pòdnioslo. Ma ze stôrim Bézą mësla, że to aba bëla. Le to bél òn. Czôrno-zloti? Nié, synkù. Biôlo-zelono-mòdri. Dzélëk z òbkłôdczi Fényksa POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 NA GÔCHACH Ùroczëzna w Płótowie Jan Stip-Rekòwsczi je dlô bëtowsczi zemi tim, kim dlô Gdini béł Tóna Ôbram – pòdczorchiwô dr Tomôsz Rembalsczi. Płótowsczé domôctwò (pòl. zagroda) tegò wôżnégò prowadnika przedwòjnowëch pòlsczich dzejarzów òstało òdnowioné i stało sã dzélã Zôpadnokaszëbsczégò Mùzeùm w Bëtowie. Z dwòrkù Stip-Rekòwsczich nick ju nie òstało, ale ùdało sã ùretac gòs pòdarczi bùdink. Òbczas ùroczëstégò òtemkniãcô tegò òbiektu (12 séwnika) direktor Mùzeùm Tomôsz Siemińsczi zachãcywôł do wespółrobòtë mieszkańców Płótowa i òkòlégò. Chcemë, żebë to béł nowòczasny môl, w jaczim są zjiscywóné nié leno nasze ùdbë – gôdôł. Òdnowiony bùdink mô przez 400 kwadratmétrów. Kòsztôł 1,15 mln zł. Wiãkszosc ti sëmë pòchòdzy z òperacjowi programë Rëbë z projektu złożonégò w LGR „Pojezierze Bytowskie”. Zaòstałé dëtczi dała wòjewódzkô samòrządzëna, jaczi słëchô bëtowsczé mùzeùm. Òtemkniãcé domôctwa bëło leżnoscą do przëbôczeniô historie Płótowa i familie Stip-Rekòwsczich. Wëkłôd na tã témã wëgłosył dr T. Rembalsczi, chtëren gôdôł m.jin. ò tim, że ta zasłużonô dlô Kaszub rodzëzna pòchòdzy z Rekòwa. W XVIII stalatim jeden z przódków wëcygnął nôprzód do Szlachecczégò Brzézna, a pózni jegò òtrok w pòłowie XIX w. wżenił sã do Płótowa. Wnuczka Jana Stip-Rekòwsczégò Mariô Prondzyńskô wspòmina dzejanié „bëtowsczégò Ôbrama” w Związkù Pòlôchów w Miemcach. Za tã robòtã dlô òbronë pòlskòscë hitlerówcë mielë gò zesłóné do lôgru w Òranienbùrgù, a pózni w Dachaù. Wsadzëlë do aresztu téż czwòro jegò dzecy. Ale stark wcyg wierził, że bëtowskô zemia wrócy do Pòlsczi – gôdała M. Prondzyńskô. Òbczas ùroczëstoscë òtemkniãcô domôctwa lëdowi żłobiôrz Norbert Glińsczi dostôł bruny medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. Wnetka 270 jegò dokazów je w zbiérach Zôpadnokaszëbczégò Mùzeùm w Bëtowie. To drëgô, żlë jidze ò wiôlgòsc, kòlekcjô w nym môlu. Pò ùroczëstim przecãcym blewiązczi ùczãstnicë wëdarzeniô òbezdrzelë wëstôwk, na jaczim bëłë zebróné familiowé pamiątczi Stip-Rekòwsczich i żłobiznë N. Glińsczégò. W mùzycznym dzélu ùroczëznë wëstąpił japóńsczi ùtwórca Kazuya Nagaya. Red. A Kara Mùstafa nogòwôł a flot Nie je wiedzec, jak bë sã skùńczëła Biôtka pòd Widnã bez kaszëbsczégò regimentu. Ju pòstãpny rôz przëbôczëlë ò tim w Szlachecczim Brzéznie na Gôchach. Wierã nigdze na Kaszëbach szlachecczé tradicje nie są tak w ùwôżanim, jak na Gôchach. Kò nie je to dzywné, skòrno co drëdżi Gôch mô w rodzëznie nômni jednégò, na kògò przódka wòłelë Waspón. Temù 23 zélnika na przëbôczenim wiedeńsczi wiktorie bez jiwru z widzów widowiszcza ùspòsobilë kaszëbsczi regiment. Prôwdac reszta, to je hùsarzowie, janczarowie, szwédzkô piechòta, dragònowie a szlachta, miała barżi pasowné òbleczenié a bróń, kò serca do biôtczi gôsczémù karnu nie felało. Jak w przeszłëch latach Turcë nie strzimelë. Jich wódz Kara Mùstafa zôs retôł sã na chùtczim kòniu. Naszińcowie mòckò za nim nie gònilë, tec chto bë ùcékôł na drëdżi rok... Lëdze, w tim nié le Gôchòwie, ale i wiele turistów, razã wiãcy jak tësąc, rôd òbzérelë widowiszcze. P.D. POMERANIA RUJAN 2015 Òdj. K. Rolbiecczi 57 PÒTKANIA DLÔ PISZĄCËCH PÒ KASZËBSKÙ Przeczidłé cygło Kòlano. Wsôdómë na wiôldżi wóz do przewòzu turistów pò òkòlim Òstrzëc, Wieżycë i Szimbarkù. Wëdawac bë sã mògło, że wszëtkò jidze bez kłopòtu, më sã rozpòwiôdómë, jaż tu narôz kònie, dwie wiôldżé mërë zaprzãgłé do wòza, spłoszëłë sã, szarpnãłë i pòrwałë cugle. ANDRZÉJ KRAÙZE, P I O T E R L É S S N AWA Kòżdi kóń znaje swòjégò kùczra – Stój! – riknął do wòzôrza Matéùsz Bùllmann, chtëren sedzôł z tëłu. – Trzë môj mòckò lécczi w gôrscë, bò kònie z tobą pùdą! Kùczer Pioter dozdrzôł, co sã dzeje, scygnął lécczi ë zacygnął szpérą hamùlec, równak nie ùtrzimôł cuglów, kònie tak zakrącëłë przednyma kòłama wòza, że pãkła diszla. Kònie jesz pòcygnãłë wóz do płotu sąsadów i na kùńc sã zatrzimałë. – Jô lécczi na lewò, a kònie w płot – gôdô z ùsmiechã kąsk ùrzasłi młodi wòzôrz. Sedzącyma na wòzu zrobiło sã cepło. Dlô naju wszëtczich bëło to wiôldżé przeżëcé. Mùsz bëło ùspòkòjic wërzasłé kònie, òdczepic je i nëkac pò pòstãpny wóz. Za jaczés piãtnôsce minut kùczer wrócył. Wsedlësmë do nowégò wòza i rëgnãlë òstro, z kòpëta. – Taczé rzeczë sã zdôrzają ù naju baro rzôdkò – gôdô Pioter ë za sztót dodôwô – to sã mòże kòżdémù trafic, dobrze, że to bëło blëskò dodomù. – Kòżdi kóń znaje swégò kùczra – pòwiedzôł nibë do se, a za sztërk ju głosno: – Jô tu robiã òd môłégò knôpa, mieszkóm we Gduńskù i wiedno, czej móm wòlną chwilã, jadã do Kòlana do wastë Tadéùsza – Pioter włożił rãkã pòd kapelusz i sã pòchwiądôł, a tej rzekł: – Czej jô béł dzeckã, më z mòjima starkama przëjéżdżéwelësmë pòd Wieżëcã na latné wakacje. Jem tej krãcył sã kòl 58 kùczerni Kùpprów. Mómë tu swój latowi bùdink, w chtërnym mògã mieszkac òb szkòłowé ferie. Jedzemë lasną piôszczëstą stegną ë pòdzywiómë kaszëbską przirodã, młodé zagajniczi, w chtërnëch je widzec òczka wòdë z òstatnëch deszczów, grëbé sãkaté lëscasté i jiglasté drzewiãta òbrosłé mechã. Pózni kònie wjéżdżają z lasny rozjachóny mielónczi na flaster przechòdzący w krãtą asfaltową szaséjã. – Tegò rokù skùńcził jem liceùm mùndurowé strażë graniczny w Żu kòw ie ë chcôłbëm dali sztudérowac we Gduńskù, a w wòlnym czasu robic wëstrzód kòni – z bùchą za jaczis czas dodôwô Pioter. Jak to je z kòlańsczima kùczrama Pò kòl gòdzënie wrôcómë do Kòlana, kònie z daleka czëją swòje dodóm. W òkòlim kùczerni wëchôdô nama na przódk gòspòdôrz Tadéùsz Kùpper. Òblokłi je w kaszëbsczé ruchna, zatrzimôł sã ë pòdpiarł rãką ò sãkati czij, dichôł cãżkò. Pioter pòwiôdô, że wasta Tadéùsz mô z szescdzesąt lat i je baro schòrzałi, dëcht le wrócył z bòlëcë i za baro ni mòże na nodżi. W pòdwózarkù stoją briczczi, wòzë, wasąg, sónczi, szlópë ë fejn òdnowionô karéta, przë chtërny krący sã dwùch wòzôrzów òblokłëch w czôrné szëté òbùca (fraczi z cylindrama). Karéta zaprzãgłô w dwa wiôldżé czôrné kònie rëszô, je zamówionô do slëbù. Na pòdwòrzim Pioter zatrzimôł wóz, më òstróżno wësadlësmë ë òbzé rając stôré zabùdowania Kùppr ów, sedlësmë do wiôldżégò stołu zrobionégò z grëbò czosónëch délów. Pòmalinkù przëczurpôł do naju wasta Tadéùsz. Gòspòdôrz sôdł za stołã, a tej cëchò, nibë do se, zapëtôł: – Në, cëż waji do mie przëcygnãło? – prawą rãką wëcygnął z taszë tobaczérã, zasëpôł kąsk na rãkã i so zażił, tej pòdôł dali do swòjich gòscy. – Më chcelë sã dowiedzec, jak to pò prôwdze je z tima kòlańsczima kùczrama. Głosno sã gôdô nié leno w mediach, ale i ù nordowëch gbùrów ò wajim rësznym dzejanim. – Jak to wama rzec? – òdrzekł Tadéùsz. Namësliwôł sã przez sztërk, jakbë szukôł w głowie spòsobù na przedstôwienié drãdżich sprôw. Zaczął gładzëc swòje wąsëszcza ë kùreszce jął pòmalinkù prawic: – Bëło to mòże trzëdzescë piãc lat temù. Ù naju ju wnetka nicht ni miôł kòniów, mòże jô, mój bracczi i dwùch gbùrów z Òstrzëc. Zëmą z Zakładowëch Òstrzódków Wëpòczinkòwëch bëło zamówienié na zòrganizowanié kùligów. Në tej jô przërëchtowôł wasąg i sónczi a z mòjim bracyną rësził pò lesnëch stegnach Wieżëcë, Òstrzëc i Szimbarkù do robòtë. Wszëtczim to sã widzało, nie bëło żódnëch skargów na naju, zapòtrzebòwanié bëło corôz wiãkszé, gbùrzë zãczãlë kùpiwac kònie i robic sónczi – Kùpper zrobił krótką paùzã, zamëslił sã përzinkã, pò czim cygnął swòjã gôdkã dali: – Jô w tim czasu kùpił z zagrańcë dwa òdżerë z Danii. Terô jô sóm mògã przëszëkòwac piãtnôsce zaprzãgów. Mòje kònie wëgriwają wiele nôdgrodów POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 PÒTKANIA DLÔ PISZĄCËCH PÒ KASZËBSKÙ Wóz jesz całi w pòlsczich kònkùrsach „Czempion Rokù”. Wiele gbùrów chcało przë tim robic – Kùpper pòprawił swój kłobùk. – Tej trzeba bëło założec stowarzë szenié. Zrzeszonëch je naju piãcdzesąt kùczrów z całégò òkòlégò. Na ti pòd stawie mòżemë ju spòkójno robic swòjã robòtã. Tadéùsz przez sztërk sedzôł cëchò i mëslôł. W kùńcu sã dwignął na łokcu i rzekł: – Ale to jesz nie je wszëtkò. Łoni bëła wëswiãconô w kòscele w Szimbarkù stanica najégò zrzeszeniô. Bëło wiele lëdzy, w tim gazétników, przëjachónëch na tã ùroczëstosc. Wiele ù naju sã ò tim gôdało. – A jaczé to mô dlô waju znaczenié? – bëlë jesmë czekawi. – Słëchôjce, dzysô ju ni ma Państwò wëch Òstrzódków Wëpòczënkòwëch, a żëc doc h më mùszi më. Temù mómë kòl 60 ha zemi, ùjeżdżalniô kòniów, nôùkã jazdë na kòniu, swój nowi hòtel, òrganizëjemë zwiedzanié òkòlégò briczką, wòzã, zëmą kùlidżi sónkama ze smólnicama i tuńce przë ògniszczu z pieczenim wòrztë. To, co POMERANIA RUJAN 2015 „Jô lécczi na lewò, a kònie w płot”. I cygło przeczidłé! niedôwno nie wëdôwało sã mòżlëwé, terô sã dzeje. Kùpper zamëslił sã, zdrok jegò ùcekł kąsk w bòk, ùsmiechnął sã serdeczno a tej rzekł – Wcyg jidzemë do przódkù… Tekst je brzadã czerwińcowëch pòtkaniów dlô piszącëch pò kaszëbskù w Wieżëcë-Kòlanie, jaczé òstałë ùdëtkòwioné przez Minystra Administracje i Cyfrizacje. Òdj. AK, DM 59 Dyrektor Naczelny prof. Roman Perucki Dyrektor Artystyczny Orkiestry PFB Ernst van Tiel P A Ź D Z I E R N I K 01 2 0 1 5 17 70. JUBILEUSZOWY SEZON 2015/2016 PATRONAT HONOROWY: 31 17/10 SOBOTA 19:15 01/10 CZWARTEK 19:00 ARCHIKATEDRA W OLIWIE SALA KONCERTOWA 31/10 SOBOTA 19:00 KONCERT PAPIESKI GOŚCINNIE NA JUBILEUSZ. SZANGHAJ W GDAŃSKU Cao Pen dyrygent Xiaocao Sha skrzypce Jane Xie fortepian Shanghai City Symphony Orchestra and Shanghai Young Philharmonic Orchestra 03 XINGHAI, GRIEG, HE/CHEN, CZAJKOWSKI SALA KONCERTOWA Vittorio Parisi dyrygent Andrzej Wojciechowski klarnet basetowy Jerzy Kiszkis i Halina Winiarska-Kiszkis narracja Orkiestra Symfoniczna PFB 3X3 FESTIVAL. ARTE DEI SUONATORI & MARCIN MASECKI RAVEL, MOZART oraz fragmenty rozmów z Janem Pawłem II na podstawie książki Andrè Frossarda „Nie lękajcie się”. Rozmowy z Janem Pawłem II. BACH, MOZART, PANUFNIK WSTĘP WOLNY 03/10 SOBOTA 19:00 18 DOFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW MIASTA GDAŃSKA SALA KONCERTOWA MUZYCZNE PODRÓŻE CZAJKOWSKIEGO SALA KONCERTOWA Sebastian Perłowski dyrygent Rafał Kwiatkowski wiolonczela Polska Orkiestra Sinfonia Iuventus KONCERT FAMILIJNY. ZACZAROWANY FORTEPIAN 09 Sławomir Wilk fortepian Zaczarowany Fortepian to porywająca animacja lalkowa wykonana w technice stereo 3D, której ścieżkę dźwiękową stanowią utwory genialnego polskiego kompozytora Fryderyka Chopina. 09/10 PIĄTEK 19:00 SALA KONCERTOWA WIELCY DYRYGENCI. VAG PAPIAN 23 SANKTUARIUM NMP WSPOMOŻENIA WIERNYCH SALEZJANÓW ŚW. JANA BOSKO MARATON IMPROWIZACJI ORGANOWYCH WILLIAMS, BRAHMS, SAINT-SAËNS MIĘDZYNARODOWY FESTIWAL MUZYKI RELIGIJNEJ W RUMI IM. KS. STANISŁAWA ORMIŃSKIEGO 10 Esther Yoo 10/10 SOBOTA 19:00 SALA KONCERTOWA 3X3 FESTIVAL. ARTE DEI SUONATORI & CZESŁAW ŚPIEWA Julian Gembalski organy Tomasz A. Nowak organy Pierre Pincemaille organy Improwizacje nt. Apelu Jasnogórskiego ks. S. Ormińskiego oraz do tekstu św. Jana Bosko założyciela Zgromadzenia Salezjańskiego z okazji Jubileuszu 200. rocznicy jego urodzin. WSTĘP WOLNY 12 13 12/10 PONIEDZIAŁEK 9:00, 11:15 Łukasz Borowicz 24/10 SOBOTA 16:15 SANKTUARIUM NMP WSPOMOŻENIA WIERNYCH SALEZJANÓW ŚW. JANA BOSKO WIELCY DYRYGENCI. ŁUKASZ BOROWICZ MIĘDZYNARODOWY FESTIWAL MUZYKI RELIGIJNEJ W RUMI IM. KS. STANISŁAWA ORMIŃSKIEGO Orkiestra Symfoniczna PFB 23/10 PIĄTEK 19:00 Vag Papian dyrygent Esther Yoo skrzypce Orkiestra Symfoniczna PFB 24 Pierre Pincemaille 18/10 NIEDZIELA 12:00 Łukasz Borowicz dyrygent Iwona Hossa sopran Robert Gierlach baryton Polski Chór Kameralny Schola Cantorum Gedanensis pod dyrekcją Jana Łukaszewskiego Orkiestra Symfoniczna PFB STRAWIŃSKI, FAURÉ 25 WSTĘP WOLNY 25/10 NIEDZIELA 18:00 SALA KONCERTOWA MUZYKA ZNAD FIORDÓW Geir Ingea Lotsberg skrzypce Kåre Nordstoga organy OLSSON, SVENDSEN, REGER, SIBELIUS, SAINT-SAËNS, ALAIN, EGGE, SANDVOLD GDAŃSKA JESIEŃ PIANISTYCZNA 13/10 WTOREK 9:00, 11:15 RECITALE PIANISTYCZNE SALA KONCERTOWA SALA KAMERALNA KONCERTY EDUKACYJNE. MUZYCZNE ŚCIEŻKI DŹWIĘKOWE – MUZYKA FILMOWA FILHARMONICY GDAŃSCY NA SWÓJ JUBILEUSZ fot. P. Klein SALA KAMERALNA 08/10 CZWARTEK 18:00 Błażej Goliński wiolonczela Radosław Kurek fortepian KANIA, WIENIAWSKI 18/10 NIEDZIELA 17:00 Łukasz Perucki skrzypce Tomasz Mrowiński altówka Izabela Joachimowska wiolonczela BEETHOVEN, SCHUBERT, DOHNANYI 22/10 CZWARTEK 18:00 NeoQuartet: Karolina Piątkowska-Nowicka skrzypce Paweł Kapica skrzypce Michał Markiewicz altówka Krzysztof Pawłowski wiolonczela MCKAY, VIVALDI/SEIDENBERG, EL DIN, RILEY, BO 23/10 PIĄTEK 19:00 Mateusz Mroczek skrzypce Michał Krężlewski fortepian SCHUMANN, SZYMANOWSKI, BRAHMS 26/10 PONIEDZIAŁEK 19:00 27/10 WTOREK 19:00 LAUREACI XVII MIĘDZYNARODOWEGO KONKURSU PIANISTYCZNEGO IM. FRYDERYKA CHOPINA (WARSZAWA 2015) Muzyka m.in. z filmów: Władca Pierścieni, Gwiezdne wojny, Shrek, Król Lew, Królowa Lodu, Blues Brothers, Piraci z Karaibów, Dziewiąte wrota, Pan Tadeusz. 15 15/10 CZWARTEK 19:00 28/10 ŚRODA 19:00 SALA KONCERTOWA SALA KONCERTOWA MAESTRO… NIE TYLKO SKRZYPIEC Piotr Pławner skrzypce, dyrygent Izabela Klim wiolonczela Orkiestra Symfoniczna PFB MOZART, MENDELSSOHN-BARTHOLDY, DIONIZETTI WYDARZENIA IMPRESARYJNE 04/10 NIEDZIELA 17:00 KONCERT MAŁGORZATY WALEWSKIEJ 07/10 ŚRODA 20:00 PIAF! THE SHOW NADZWYCZAJNY KONCERT SYMFONICZNY 08/10 CZWARTEK 19:30 TAŃCE NARODÓW ŚWIATA Ernst van Tiel dyrygent Laureaci XVII Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina (Warszawa 2015) Orkiestra Symfoniczna PFB Konrad Mielnik prowadzenie 13/10 WTOREK 19:00 BALET IGORA MOISIEJEWA MENDELSSOHN-BARTHOLDY, CHOPIN, SIBELIUS DOFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW MIASTA GDAŃSKA 17/10 SOBOTA 19:00 KRYSTYNA JANDA. PIOSENKI Z TEATRU 24/10 SOBOTA 18:00 SKALDOWIE 50-LECIE Piotr Pławner fot. K. Żuczkowski WWW.FILHARMONIA.GDA.PL [email protected] TEL . 58 320 62 62 • TEL . 58 323 83 62 WWW.FACEBOOK.COM/FILHARMONIA KUP BILET www.bilety24.pl i wydrukuj na domowej drukarce, w kasach biletowych PFB Gdańsk, Ołowianka 1, w Biurze Podróży „Barkost” Gdynia, Świętojańska 100 GŁÓWNY SPONSOR PFB MECENAS KULTURY SPONSOR PATRONI MEDIALNI SEZONU ARTYSTYCZNEGO 2015/2016 WSPÓŁPRACA SPONSOR STRATEGICZNY PFB KLËKA BANINO. X KASZËBSCZI FESTIN Banińsczi festin jak rok w rok przë chłoscył wiele lubòtników zabawë i mùzyczi. Latos rozegracjô òdbëła sã 6 séwnika. X Kaszëbsczi Festin to brzôd wespółrobòtë KPZ Banino i Òstrzódka Kùlturë i Spòrtu w Żukòwie. Na binie pòjawiłë sã taczé karna, jak Gdynia po godzinach czë Kartësczé zwónczi. Tradicyjną lëdową mùzykã grałë i spiéwałë Mùlczi z Miszewa i téż kapela Szutenbergów ze Stajszewa. Wëstąpiłë jesz młodé ùczenczi z Banina: Patricjô Markòwskô i Aleksandra Biłanicz. Béł téż turniér dlô balarzów, stojiszcza z pamiątkama i rãkòdokazama, a lubòtnicë dobri kùchnie mielë leżnosc pòszmakac rozmajitégò jestkù. Red. Òdj. ze zbiérów KPZ Banino WEJROWÒ. BENEFIS ARENDTA Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pis mieniznë i Mùzyczi w Wejrowie zòrganizowało 4 séwnika artisticzny benefis Andrzeja Arendta, żłobiarza, grafika, regionalistë i pedagòga. Przed zéńdzenim wëstąpiło kaszëbsczé karno disco Bliza z Chlapòwa. Heroja pòtkaniô przëbôcziwôł swój artisticzny ùróbk i òpòwiôdôł rozmajité szpòrtowné historie ze swòjégò żëcô. Westrzód wiele gòscy bëlë m.jin. pòsélc Jerzi Bùdnik, wëszëznë wejrowsczégò krézu i miasta Wejrowò, przedstôwca Kaszëbsczégò Institutu prof. Józef Bòrzëszkòwsczi – wielelatny drëch artistë. Aleksandra Kùcharskô-Szefler i Witosława Frankòwskô zaprezentowałë spiéwã Jana Trepczika „Gdze mòja chëcz”. Pòtkanié prowadzył direktor Mùzeùm Tomôsz Fópka. Z leżnoscë benefisu MKPPiM wëdało katalog dokazów Andrzeja Arendta, w ja czim jidze nalezc krótczé eseje ò artisce wespół z ilustracjama jegò wôżniészich prôc. Wejrowsczémù zéńdzeniu towarził wernisaż wëstôwkù „Andrzéj Arendt wiérny Kaszëbóm”. Ekspòzycjô mógł òbzerac do kùńca séwnika w sedzbie Mùzeùm. Na spòdlim tekstu B. Grzenkòwicz-Ropelë Òdj. Macéj Kùrpiewsczi JASTARNIÔ. KASZËBSCZI DZÉŃ Spòdlecznô Szkòła m. Józefa Wëbicczégò w Jastarnie i tameczny part Kaszëbskò- POMERANIA RUJAN 2015 -Pòmòrsczégò Zrzeszeniô przërëchtowelë 12 séwnika Kaszëbsczi Dzéń. Òd pô rãnôsce lat w jednã z sobòtów séwnika mieszkańcowie Jastarnie bawią sã, pòz nôwającë kaszëbską kùlturã. Latos ùczniowie czerowóny przez szkólną Małgòrzatã Szczepańską pò kôzelë przedstôwk „Kaszëbskô Legenda”. Wëstãp béł pòdzãkòwanim dlô pisarza i regionalistë Antona Kònkela za jegò robòtã dlô promòcji regionu i piastowaniô tradicje. Na tczã tegò nadzwëkòwégò gòsca òdbéł sã téż kòncert Dãti Òrkestrë z Jastarnie. Ùczniowie brelë ùdzél w cer a micznëch warkòwniach, ùczëlë sã malowaniô na skle i rzezbieniô, spiéwelë Kaszëbsczé nótë i projektowelë tôflôczi z kaszëbsczim wësziwkã. Zwiedzëlë téż Muzeum pod Strzechą, gdze Juliusz Struck pòkôzôł jima, na jaczi ôrt rëbôcë ùprôwielë bôtë, i jak wëzdrzało jich codniowé żëcé. Red. Òdj. ze zbiérów Spòdleczny Szkòłë m. Józefa Wëbicczégò w Jastarnie 61 KLËKA KÒSCÉRZNA. KASZËBSCZÉ BAJANIA Pôrãset dzecy wespół ze starszima przëszło w niedzelã, 13 séwnika, na kòscersczi rënk, gdze jak rok w rok, òdbiwôł sã finał Akademie Kaszëbsczi Bôjczi. Tegò dnia promòwóny béł audiobook „Balbina z IV B”. Aùtorką ti ksążczi je profesor Gduńsczégò Ùniwersytetu Danuta Stanulewicz, a dolmaczérką Bòżeną Ùgòwskô. Całosc nagrelë w studiu Radia Gduńsk rôczony do wespółrobòtë kaszëbskòjãzëkòwi lektorzë. W Kòscérznie pò kaszëbskù czëtelë dzecóm m.jin. bùrméster Michôł Majewsczi i téż Iwóna Makùrôt z córką Anielką (òbie na òdjimkù). Nômłodszi ùczãstnicë imprezë dostelë darmòwé platczi z pòwiôstkama ò Balbinie. Na binie wëstãpòwałë rozmajité dzecné karna, òdbiwałë sã wielné jigrë i kònkùrsë. Ùczãstnicë mòglë téż pòtańcowac pòd òkã instruktorczi zumbë Natalie Król. Na kùńc zagrała gwiôzda rozegracje – kòscersczé karno Strzecha, parłãczącé w swòjim ùtwórstwie tekstë kaszëbsczich pisarzów z dzysdniową mùzyką. Red. Òdj. JB KROKÒWÒ. LEGENDË I ZÓMKÒWÉ KRËJAMNOTË Òb lato w kòżdą strzodã w Regionalnym Mùzeùm w Krokòwie pòtikałë sã dzecë i starszi, żebë pòznac kaszëbsczé legendë, pòwiôstczi i zwëczi. Témama latosëch zéńdzeniów bëłë m.jin.: pòwstanié Kaszub, kaszëbsczé czarzbónczi i pùrtczi, kaszëbsczé aniołë, mòrzé i krokòwsczé òpòwiescë. Przërëchtowóné òstałë téż tématiczné warkòwnie. Bëło malowanié na skle, ùkłôdanié pùzzlów, technika quillingù, a nawetka twòrzenié ribczi zjiscywający żëczbë abò kaszëbsczégò pùrtka. Niejedny mielë leżnosc zrobieniô swòjégò „chwôtôcza snów”, jaczi dopùszcziwô do dzecka leno dobré i spòkójné snica. Słëchińców przëcygałë téż zómkòwé krëjamnotë i rozmajité wëzgódczi. Mòżna bëło téż òstac téatrowim aktorã. Red. Òdj. DM STAROGARD GDAŃSKI. KOCIEWIACY Od 11 do 13 września trwały I Kociewskie Targi Wydawnicze, które wpisały się w trwający w tym roku V Kongres Kociewski. Organizatorem wydarzenia była Miejska Biblioteka Publiczna im. ks. Bernarda Sychty. Targi zgromadziły ponad 33 wystawców: wydawnictwa, autorów, instytucje i organizacje. Imprezę rozpoczęto od sympozjum bibliotekarzy Kociewia zatytułowanego „Biblioteka – miejsce 62 kształtowania tożsamości regionalnej”, podczas którego wygłoszono 6 referatów. Udział w sympozjum wzięło ok. 40 osób. Przybyli bibliotekarze, regionaliści, pisarze i wydawcy, dziennikarze. Podczas trwania targów mieszkańcy Kociewia oraz goście mieli okazję zakupić swoje ulubione pozycje wydawnicze nierzadko od samych autorów. Podczas targów rozstrzygnięto konkurs o Grand Prix targów, do którego zgłoszono 42 publikacje. Jury w składzie: Anna Jastrzębska – przewodnicząca, Danuta Filipek, Bogusława Karankowska, Adam Haras i Krystian Pomierski, przyznało Grand Prix Wiesławowi Goganowi za wydaną w tym roku książkę 2 Pułk Szwoleżerów Rokitniańskich (ukazała się w Wydawnictwie Bernardinum). Nagrodzono również i wyróżniono najciekawsze publikacje z 2014 i 2015 roku. Dodatkowymi atrakcjami były występy kabareciarza Henryka Sadowskiego oraz dwóch zespołów regionalnych: Janiszewskie szprichy i dwa knapy oraz Malutkie Gzubki. Ponadto w „szpitalu dla książek” można się było nauczyć, jak odratować swoje ulubione podniszczone już książki. Prowadzono też warsztaty kaligrafii oraz kreślenia inicjałów. OTOZ Animals ze Starogardu Gdańskiego przygotowało i zaprezentowało stoisko kociarnia-dzieciarnia, gdzie można było się pobawić z kotkami lub je zaadoptować oraz przygotować prace plastyczne o tych zwierzętach. Na Targach pojawił się również żywy skansen z Janiszewa. Można było też skosztować domowych wypieków czy pougniatać stopami kapustę w beczce. Red. Fot. www.facebook.com/mbpstarogard POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 KLËKA ZGÒRZAŁÉ. TOBACZNÔ WIOSKA RÔCZI Òd czile lat Stowôra Białków Zgòrzałégò szëkòwała sã do stwòrzeniô tématiczny wsë – Tobaczny Wiosczi. Ju òb jeséń 2011 r. nôleżniczczi pòznôwałë metodë dzejaniô taczich wsów na Żuławach. W strëmiannikù 2015 r. Stowôra dostała certifikatë brëkòwné do prowadzeniô w Zgòrzałim tématiczny wsy i terô żdaje ju na gòscy z całégò kraju. W Tobaczny Wiosce są zjiscywóné ùczbë wësziwkù, kaszëbsczi kùchni, rãkòdokazów, młocô tobaczi. Mòżna pòznac dżinącé warczi i, je wiedzec, kaszëbsczi jãzëk. Wiãcy infòrmacjów nalézeta na starnie http://zgorzalki.pl/ a téż na facebookòwim profilu Stowôrë Białków Zgòrzałégò. Red. Òdj. ze zbiérów Stowôrë Białków Zgòrzałégò KÒSCÉRZNA. REMÙS NA ÒDJIMKACH Mieszkańcowie Kòscérznë i turiscë bãdący w òkòlim miasta mòglë w zél nikù òbezdrzec fòtograficzny wëstôwk „Kaszëba Remùs”, nawlékający do ksążczi Aleksandra Majkòwsczégò Żëcé i przigòdë Remùsa. Na ekspòzycje bëło prezentowónëch 16 òdjimków Piotra Zatonia. Òbczas wernisażu fòtograf kôrbił ò metodach robòtë swòji i jinëch zaangażowónëch w ten projekt lëdzy. Na òtemkniãcé wëstôwkù przëjachelë téż aktorzë z Téatru Młodëch Gòtów, jaczi pòmôgelë w pòwstanim òdjimków. Chcemë dodac, że rëchli wëstôwk béł pòkazowóny w Kòszôłkòwie. Red. Òdj. ze zbiérów Mùzeùm Kòscersczi Zemi w Kòscérznie NADOLÉ. DZÉŃ CHLEBA I MIODU W skansenie w Nadolim – dzélu Mùzeùm Pùcczi Zemi m. Floriana Cenôwë w Pùckù – 23 zélnika béł zòrganizowóny òżniwinowi festin. Przed rozegracją òsta òdprôwionô mszô w môlowim kòscele sw. Aùgùstina. Pózni mieszkańcë i gòsce pòszlë do skansenu. Òbczas festinu òdbéł sã m.jin. kònkùrs òżniwinowëch wińców ùsadzonëch przez szôłtëstwa gminë Gniewino, pieczenié chleba w dôwnym chlebòwim piecu, prezentacje stôrëch sprzãtów do òbrôbianiô zbòżô. Òdbéł sã téż kermasz miodów i pczołowëch wërobinów, a na binie wëstãpòwałë mùzyczné i kabaretowé karna (Nadolanie, Kùńda, Ilona Stepanik Trio, chùr Harmonia, Riszard Bizewsczi). Gwiôzdą béł chùr Collegium Musicum Warszawsczégò Ùniwersytetu pòd direkcją Andrzeja Bòrzima. Rozegracjã prowadzył Szëmón Heland. Red. WDZYDZE. PÒ BÙLWË DO SKANSENU Wëbieranié bùlew i topinambùra, òranié i brónowanié we wdzydzczim skansenie mòże òznaczac blós jedno – rokroczną rozegracjã „Z motyką na bulwy”! Latos wëdarzenié to miało plac 19 i 20 séwnika. W tëch dniach kòżdi ùczãstnik mògł pòszmakac przede wszëtczim tradicyjnégò jestkù: plińców, bùlewną zupã, pùlczi ze slédzã, bùlwë i jabka z ògniszcza. Béł téż POMERANIA RUJAN 2015 „Gorący kartofelek”, to je grë, zabawë i kònkùrsë. Do mùzeùm przëjachelë z ti leżnoscë téż pczolôrze i lëdowi ùtwórcowie. Kùpiac mòżna bëło miód i wszelejaczé jiné dokazë robòtë pczołów a téż swòjorãczné wërobinë lëdzy z rozmajitëch dzélów Pòmòrzô. Red. Òdj. B. Stachòwiak (Mùzeùm – Kaszëbsczi Etnograficzny Park we Wdzydzach) 63 KLËKA CHÒNICE. ÒDNALAZŁI KÙMMER To bëło nadzwëkòwé kùlturalné wëdarzenié. Lubelskô òficyna Episteme wëdała ksążkã zabëtégò ju chòniczana (pòchôdającégò z Dąbrówczi kòl Tëchòlë), chtëren béł ùznóny za wiôldżi pisarsczi talent na pòczątkù 60. lat XX wiekù. Równak, czej miôł 28 lat, ùtopił sã w Bôłce w òkòlim Jastarni. Kadzmiérz Kùmmer béł aùtorã pò wiôstków, słëchawiszczów i wòjno wégò romana Klatka, jaczi òsoblëwie bédëjemë Czëtińcóm cządnika „Pome- rania”. W zéńdzenim brała ùdzél białka pisarza Jolanta. Cepło wspòminała człowieka, z jaczim bëła żeniałô trzë lata, i chtërnégò mòżemë pòzwac chònicczim kaskadérą lëteraturë. Kùmmer, jak Bùrsa czë Hłaskò, stôwôł wej procëm socrealisticznym lëteracczim mòdłóm. Kadzmiérz Jaruszewsczi, tłóm. DM Fot. Kazimierz Jaruszewski WIERZCHÙCËNO. „BURCZYBAS 2015” Ju jednôsti rôz òdbiwôł sã Wòjewódzczi Przezérk Dzecnëch Regionalnëch Karnów „Burczybas”. Latos dobiwcama òstałë Mùlczi, jaczé dzejają kòl partu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô w Baninie. W karnie spiéwają przédno dzecë ze Spòdleczny Szkòłë w Miszewie, ale są téż przedstôwcowie Zespòłu Szkòłów w Czeczewie, Spòdlecznëch Szkòłów w Karczemkach i w Tëchómiu. Czerowniczką je Elżbiéta Prëczkòwskô. Winszëjemë pierszégò placu. A hewò zaòstałé nôdgrodzoné karna: 2. plac: Môłi Kaszëbi z Wąglëkòjc i Strzeleńsczé Dzecë ze Strzelna, 3. Lãbòrsczé Słunuszka z Lãbòrga i Remùsowé Skrzatë z Pòpòwa. Wëprzédnienia dostałë: Krôsniãta z Szëmôłda, Bùkòwińsczé Niezabôtczi z Bukòwinë i Wesołé nótczi z Lubòcëna. Jurorama bëlë: Mark Czarnowsczi, Regina Szczupaczińskô i Béjata Dąbrowskô. To dlô naju wiôlgô redota, że mòżemë gòscëc nôlepszé dzecné fòlklorowé karna Kaszub. Wëstąpiło razã wiãcy jak 200 dzecy. To wiôldżé wëzwanié, chcã pòdzãkòwac nôleżnikóm najégò partu za baro cãżką robòtã – pòdczorchiwała Jadwiga Kirkòwskô z wierzchùcëńsczégò partu KPZ, jaczi zòrganizowôł przezérk. Red. Na òdjimkù karno Mùlczi. Òdj. ze zbiéru familie Prëczkòwsczich WEJROWÒ. ZÉŃDZENIÉ ZE STANISŁAWÃ JANKĄ W séwnikù warałë XI Dni Kùlturë Wejrowsczégò Krézu. Z ti leżnoscë w Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi òdbëło sã wie- 64 le czekawëch wëdarzeniów. Jednym z nich bëła promòcjô ksążczi Stanisława Janczi. Czëtińcowie nalézą w ni dwa dokazë tegò bëlnégò pisarza: roman Łiskawica i òpòwiôdanié Psë. 24 séwnika na zéńdzenim z aùtorã pòjawiło sã wiele gòscy. Westrzód nich bëlë m.jin. senatora Kazmiérz Kleina, wejrowsczi starosta Gabriela Lisius i jiny przedstôwcowie samò rządzënowëch wëszëznów pòwiatu i miasta Wejrowa. Na zôczątkù prof. Daniél Kalinowsczi z Pòmòrsczi Akademie w Słëpskù wëgłosył referat „Janka òdkrëti i òdkrëwóny”. Pózni dzélëczi ksążczi czëtała Joana Skrzëpkòwskô, a pòtemù z pisarzã kôrbił redaktór „Pòmeranie” Dariusz Majkòwsczi. Pitôł m.jin. ò pierszé lëteracczé doswiôdczenia Janczi, pòliticzné i religijné dzélëczi Łiskawicë, piãkno kaszëbsczégò jãzëka w tekstach pòchôdającégò z Lëpùsza pisarza. Je wiedzec, że całé zéńdzenié òd biwało sã pò kaszëbskù. Ksążkã wë dało Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié. Kùpiac jã mòżna w internetowi ksążnicë kaszubskaksiazka.pl. Red. Òdj. R. Drzeżdżon POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 KLËKA ŁEBA. KASZËBSCZÉ CAMINO W dniach 21–23 zélnika òbczas łeb sczégò Kaszëbsczégò Camino òdbiwôł sã jôrmark swòjorãcznëch dokazów, wëstãpòwałë mùzyczné karna z Kaszub i całi Pòlsczi, bëłë prezentowóné nowé technologie. Jednym z pónktów tegò rokrocznégò wëdarzeniô bëła téż kònferencjô „Sacrum i profanum”, jaką wespółòrganizowało Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié. Referatë wëgłosëlë: ks. prof. Henrik Skòrowsczi, prof. Zygmùnt Szultka, ks. prof. Jón Perszon, ks. dr Andrzéj Megger, prof. Mónika Przëbësz i prof. Mark Lis. Gôdelë m.jin. ò zaangażowanim chrzescëjanów w spòlëznowé żëcé, pòzmianach w pòdéńdzenim lëdzy do smiercy i pòkazywanim sacrum i profanum w filmach. Kònferencjô skùńczëła sã mszą swiãtą z kaszëbską liturgią słowa z kôzanim ks. J. Perszona. Kaszëbsczé Camino sparłãczoné je z kùltã sw. Jakùba Apòsztoła, patrona pielgrzimów, rëbôków i żeglarzów, a téż łebsczi parafie, gdze są jegò relikwie. Do grobù apòsztoła w szpańsczim Santiago de Compostela lëdze chòdzëlë ju òd IX wiekù. Taczé pielgrzimczi zwałë sã (i zwią) camino. Kaszëbsczé Camino mô ùtczëc sw. Jakùba, ale téż parłãczëc rozmajité òkrãża pòmòrsczich spòlëznowëch dzejarzów i promòwac rãczné dokazë. Kaszëbsczé Camino to pòspólnô ùdba Parafie pw. sw. Jakùba Apòsztoła w Łebie, Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, Kazmierza Kleinë i Dokazu Kolpinga Pelplińsczi Diecezje. Kònferencjô òdbëła sã w Rëbacczim Centrum Kùlturë i Fòrmacje „Boleniec” w Łebie. Red. Òdj. DM SUCHY DĄB. 800-LECIE ŻUŁAWSKIEJ WSI OSTROWITE Ostrowite to wieś położona na Żuławach Gdańskich w gminie Suchy Dąb. Jej historia sięga początków XIII wieku. Po raz pierwszy wzmianka o tej miejscowości pojawiła się 7 września 1215 roku, gdy książę pomorski Subisław nadał ją cystersom z klasztoru w Oliwie. Po II wojnie światowej nastąpiła wymiana mieszkańców osady. Dotychczasowi jej lokatorzy zamieszkali w Niemczech, a na ich miejsce przyjechali nowi osadnicy. Pochodzili z kresów wschodnich II RP, z ziemi kieleckiej i lubelskiej. Po latach pokochali tę swoją nową małą ojczyznę. Swoje przywiązanie do korzeni ukazali, organizując obchody 800-lecia wsi Ostrowite. Podczas spotkania mieszkańców osady i miłośników lokalnej historii uhonorowano najstarszą mieszkankę panią Antoninę Szwed. Przypomniano o dziejach tej żuławskiej wsi i odsłonięto pamiątkowy kamień, który będzie przypominał o tym wydarzeniu młodym pokoleniom – powiedziała sołtys wsi Anna Krawczyk. Wszystkim gościom podziękowała wójt gminy Suchy Dąb Barbara Kamińska, która przypomniała o ważnej roli małych ojczyzn w budowaniu tożsamości lokalnej. Wśród zaproszonych gości byli starosta gdański Stefan Skonieczny i wicemarszałek województwa pomorskiego Ryszard Świlski. Tomasz Jagielski Fot. ze zbiorów T. Jagielskiego WEJHEROWO. MUZEALNY INTERNETOWY KONKURS Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie od 24 sierpnia prowadzi na swoim facebookowym profilu konkurs kaszubski „Wiéta Wa”. Osoba, która pierwsza poda poprawną odpowiedź, wygrywa książkę. Zadano już takie pytania, jak: kto jest patronem roku 2015 ustanowionym przez Radę Naczelną Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego albo które kaszubskie POMERANIA RUJAN 2015 miasto zwane jest „Duchową Stolicą Kaszub”? Organizatorzy pytają też o znanych Kaszubów, ważne historyczne wydarzenia i miejsca. Warto zatem śledzić muzealny profil na facebooku (www. facebook.com/muzeum.wejherowo)! Red. Fot. www.facebook.com/ muzeum.wejherowo 65 ROZEGRACJÔ Symùlator nadmòrsczégò kùrortu abò jak wëbùdowac kaszëbsczé St. Tropez Terô mòżesz pòstawic pensjónat ze swòjich snieniów. Ë do te jesz gòscyńce, karczmë i sztrądowé barë. Wszëtkò pò kaszëbskù. P I OT E R L É S S NAWA Symùlator nadmòrsczégò kùrortu – bò tak nazéwô sã kómpùtrowô gra, jakô 4 séwnika ùzdrza wid dnia wprowôdzô kaszëbiznã na czësto nową rówiznã. Do dzysô mielë jesmë kómpùtrowé jigrë pò kaszëbskù przede wszëtczim dlô dzecy. Bëłë to jigrë, a tak pò prôwdze didakticzné programë, jaczé miałë nômłodszich naùczëc rodny gôdczi. A terô kùreszce mómë pierszą prôwdzëwą kómpùtrową grã w najim jãzëkù. Jeżlë chtos znaje taczé title, jak Tropico, Railroad Tycoon, Transport Tycoon, SimCity czë Theme Hospital, to nie mdze miôł z nową jigrą niżódnëch jiwrów. Żlë jidze ò ôrt, je to tradicjowô ekònomicznô sztrategiô, w jaczi mómë zbùdowac swòje imperium – w tim prawie przëtrôfkù: turisticzné. Jigrã zaczinómë z môłim bùdżetã, jaczi mùszi nama sygnąc na rozwij biznesu w pierszim etapie. W symùlatorze mòżemë bùdowac môłé dómczi, tej hòtele, barë a téż dodôwkòwé òbiektë, jaczé na sztrądze przëchłoscą turistów do przëjachaniô prawie do najégò kùrortu. Są to place zôbawów dlô dzecy, wëpòżëcznie czôłnów, basenë, prësczi, ùsôdczi. Mùszimë téż miec starã ò bezpiek i wënając retôrzów. Ale, jak wszëtcë wiémë, lëdze są wszelejaczi i wszëtczich sã nie zadowòli. Równak w grze prawie to mùszimë zrobic. Gòsce, jaczi przëjéżdżiwają do najégò kùrortu, są pòdzelony na trzë ôrtë. Pierszi to gòsce majãtny, dlô jaczich dëtczi ni mają znaczënkù, jaczi chcą miec wszëtkò nôwëższi jakòscë ë jaczi jidą tam, dze je nôwëższi prestiż. Młodi – jaczi są drëgą 66 grëpą lëdzy – prôcëmno – chcą, żebë prizë bëłë jak nômniészé ë żebë krótkò placu, dze spią, bëło wiele barów na sztrądze. Në i trzecy dzél lëdzy to starszi z dzecama, dlô jaczich nôwôżniészé są atrakcje dlô nômłodszich – place do zôbawë, zybówczi ë tim pòdóbné rzeczë. Ò kaszëbiznã w Symùlatorze nad mòrsczégò kùrortu miôł starã Dark Majkòwsczi, chtëren nie ùkriwô, że kaszëbienié jigrë nie szło czësto einfach. Na zôczątkù mëslôł jem, że nôwiãkszi jiwer mdze z kómpùtrową słowizną. Równak na szczescé Radzëzna Kaszëbszczégò Jãzëka przërëchtowa dwa ùchwôlënczi z tim sparłãczoné. Nalôzł jem w nich wnet wszëtkò, co bëło brëkòwné. Zdôwô mie sã, że te słowa bãdą zrozmiałé nawetka dlô lëdzy, jaczi kaszëbiznë bëlno nie znają, tim barżi, że òbczas grë mómë nié blós słowa, ale téż widzymë na òbrôzkach wszëtkò, co sã dzeje. Tak pò prôwdze nôwiãkszi jiwer jem miôł z nôwôżniészim słowã w grze, to je z przełożenim pòlsczégò słowa „plaża”. W mediach colemało gôdô sã „sztrąd”, ale to òznôczô barżi „brzeg”. Ks. Zëchta mô w swòjim słowôrzu m.jin. „pieglëszcze” i „nadmòrzé”. Në i na to drëdżé prawie jem sã zdecydowôł, chòc pieglëszcze barżi mie sã widzało. Ale dlô lëdzy, jaczi kaszëbiznë dobrze nie znają, mògłobë to bëc niezrozmiałé. Dark Majkòwsczi je téż lubòtnikã kómpùtrowëch jigrów. Jak pòdczorchiwô, Symùlator nadmòrsczégò kùrortu mòże pò prôwdze wcygnąc. W slédnëch latach jem lubòtnikã mało praktikùjącym, bò wiedno felëje czasu. Ale òbiecôł jem wëdôwcë grë, że òkrom skaszëbieniô zrobiã téż pierszé testë. Tej mógł jem z czëstim sëmienim përznã przë Symùlatorze pòsedzec. Jak to w przëtrôfkù graniô na kómpùtrze sã trôfiô, kùńcził jem pózną nocą i ni mógł ùwierzëc, że to ju drëgô gòdzëna. Ju wiém, że w wòlnym czasu wrócã do ti grë. Prasowô infòrmacjô przërëchtowónô pò kaszëbskù przez wëdôwcã grë: Cenega, distribùcyjny partner Ravenscourt w Pòlsce, Czechach, Słowacje i na Wãgrach, dôwô do wiédzë, że gra Symùlator nadmòrsczégò kùrortu trafiła do wëdôwnégò planu firmë. Titel w pùdełkòwi fòrmie i cyfrowi do scygniãcô trafi do przedażë 4. séwnika w kaszëbsczi (nôdpisë), pòlsczi (nôdpisë) i anielsczi jãzëkòwi wersji do wëbieru. Za kaszëbską i pòlską lokalizacjã òdpòwiôdô firma QLOC S.A. Grã mòże zamawiac m.jin. na muve.pl, sklep.cdaction.pl i sklep.gry-online.pl. POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 KONKURS / WIEŚCI Z GDAŃSKIEGO ODDZIAŁU ZKP Najważniejsze kaszubskie książki Przypominamy, że wciąż trwa konkurs na najważniejsze kaszubskie książki. Do końca roku czekamy na Wasze głosy. Swoje propozycje, podpisane imieniem i nazwiskiem, możecie wysyłać do końca 2015 roku za pośrednictwem poczty elektronicznej, na adres: [email protected], lub listownie, na adres: ul. Straganiarska 20–23, 80-837 Gdańsk. Każda zainteresowana osoba może zagłosować tylko raz na 5 książek literackich napisanych przeważająco w języku kaszubskim. W tym numerze prezentujemy typy prof. Dušana Paždjerskiego. Jako nie-Kaszuba i osoba wywodząca się spoza środowiska kaszubskiego zawsze szukałem w literaturze kaszubskiej dzieł, które wykazują pewien uniwersalizm w stosunku do dziedzictwa kulturowego całego świata. 1. Aleksander Majkowski, Żëcé i przigodë Remusa. Myślę, że w takim wyborze nie może zabraknąć tej kaszubskiej powieści, którą można z powodzeniem przetłumaczyć na wszystkie języki świata. 2. Tłumaczenie Pana Tadeusza Adama Mickiewicza, w wykonaniu Stanisława Jankego, wprowadziło język kaszubski na orbitę ogólnosłowiańskiego dziedzictwa. Tak, jak wszystkie liczące się języki mają własne tłumaczenia Biblii, tak samo wszystkie liczące się języki słowiańskie, według mnie, muszą posiadać w swoim dorobku tłumaczenie Pana Tadeusza. 3. Alojzy Budzisz, Zemja kaszëbskô. Utwory wybrane (wybór, wstęp i układ J. Drzeżdżona). A. Budzisz, używający symboli i odwołań, bardzo często niezrozumiałych dla czytelnika spoza kaszubskiego kręgu kulturowego, czyni to w niebywale nowoczesny i dynamiczny sposób, atrakcyjny dla zagranicznego czytelnika. 4. Antologiô kaszëbsczi pòezji 1–2 (Dzëczé gãsë, przër. R. Drzéżdżón, G.J. Schramke; Skrë ùsôdzkòwi mòcë, przër. G.J. Schramke). Te dwa tomy traktuję jako jedną całość, która daje przegląd kaszubskiej poezji i umożliwia zapoznanie się z jej osiągnięciami. 5. Zaklęta stegna. Bajki kaszubskie (wybór tekstów, opracowanie i adaptacja literacka, przekład z kaszubskiego, przedmowa i posłowie, oraz opracowanie graficzne Jerzego Sampa). Jeden z wielu wyborów kaszubskiego opowiadania ludowego w najciekawszy sposób daje możliwość zapoznania się z najlepszą odmianą literatury kaszubskiej – literaturą ludową. Dušan Paždjerski DZIAŁO SIĘ w Gdańsku • 4–7 czerwca – w Wielu członkowie ZKP Oddział w Gdańsku należący do rodzin Łucjana Rogalewskiego oraz jego żony Ewy z Sikorskich po raz ósmy brali udział w zjeździe obu rodzin. Wszyscy uczestnicy zjazdu (ok. 50 osób) ubrani byli w stroje kaszubskie. Bluzki, koszule, fartuchy, krawaty wyhaftowała seniorka (babcia i prababcia) Ewa Rogalewska. • 9 czerwca – w Lini odbył się XX Konkurs„Haft Kaszubski”. Patronat Honorowy nad nim objęła Para Prezydencka RP oraz Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Liczny udział w konkursie wzięły członkinie naszego oddziału ZKP. Wśród nagrodzonych za haft I nagrodę otrzymała (wielokrotnie wcześniej nagradzana) Danuta Niechwiadowicz, II – Wanda Krzymińska (w 2014 roku III nagroda), wyróżnienie przyznano Stefanii Marczak. W konkursie również brały udział: Hanna Chabowska, Stanisława Prokop i Teresa Jędrzejczyk z Gdańska. W kategorii czepce I nagrodę otrzymała Irena Szczepańska (od 1978 członkini gdańskiego Klubu Hafciarskiego Siedem kolorów). Doceniając wieloletnie osiągnięcia i kunszt hafciarski I. Szczepańskiej, Para Prezydencka ofiarowała jej pamiątkowe pióro wieczne. POMERANIA RUJAN 2015 • 11 czerwca – w Domu Kaszubskim w Tawernie Mestwin odbyła się promocja książki dr hab. Teresy Astramowicz-Leyk, adiunkta w Instytucie Nauk Politycznych na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie pt. Od idei pracy organicznej do społeczeństwa obywatelskiego. Przekaz międzypokoleniowy na przykładzie rodu Kulerskich. Spotkanie prowadził prezes ZKP Łukasz Grzędzicki, a laudację wygłosił prof. Cezary Obracht-Prondzyński. • 13 czerwca – gdańscy pielgrzymi wraz z archidiecezjalnym kapelanem Kaszubów księdzem dr. Leszkiem Jażdżewskim uczestniczyli w I Kaszubskim Odpuście na Świętej Górze Polanowskiej. • 4 lipca – Kaszubi z Gdańska ze sztandarem oraz całymi rodzinami pojechali Transcassubią na XVII Zjazd Kaszubów do Redy. • 1 sierpnia – poczet sztandarowy gdańskiego oddziału ZKP uczestniczył w uroczystościach z okazji 71. rocznicy wybuchu powstania warszawskiego, oddając hołd poległym powstańcom. • 30 sierpnia – podczas Letniego Jarmarku Etnograficznego odbywającego się w parku oliwskim z inicjatywy Oddziału Etnografii Muzeum Narodowego w Gdańsku oraz Stowarzyszenia Twórców Ludowych Oddział w Gdańsku, w Dniu Twórcy Ludowego wręczono medal Zasłużony Kulturze Gloria Artis Jerzemu Walkuszowi oraz uroczyście obchodzono jubileusz twórczej działalności Hanny Florek – poetki i pieśniarki z Żuław. • 31 sierpnia – poczty sztandarowe oddziałów ZKP z Gdańska, Kolbud i Żukowa uczestniczyły w obchodach 35. rocznicy podpisania Porozumień Sierpniowych. Uroczystości rozpoczęto mszą koncelebrowaną, której przewodniczył abp Sławoj Leszek Głódź w kościele pw. św. Brygidy. • 4 września – w 76. rocznicę wybuchu II wojny światowej archidiecezjalny kapelan Kaszubów ksiądz dr Leszek Jażdżewski w 1. piątek września celebrował wraz z ks. prałatem Kazimierzem Wojciechowskim, proboszczem kościoła pw. Opatrzności Bożej na gdańskiej Zaspie, mszę św. w intencji pomordowanych w II wojnie światowej oraz poprowadził Drogę Krzyżową na Cmentarz Ofiar Hitleryzmu. W uroczystościach uczestniczył poczet sztandarowy ZKP Oddział w Gdańsku, liczni mieszkańcy naszego miasta oraz przedstawiciele Stowarzyszenia Civitas Christiana. Podczas Agapy odbyła się promocja książki autorstwa ks. L. Jażdżewskiego Dzieje Kościoła Katolickiego na obecnym obszarze archidiecezji gdańskiej t. 2 Nowożytność. Teresa Juńska-Subocz 67 Z BÙTNA Imigrańtowie RÓMK DRZÉŻDŻÓNK – Dobrze wiész, to je taczi piéck kùchniowi. Panie jo, cëż to je za trzôsk! Pëlckòwsczi jak òbarchniałi jeden – Jô wiém, cëż to je, ale ò co cebie jidze? drëdżémù rãczi nie pòdôwają. Gòrzi! Jeden drëdżégò z face– Lata temù do najégò Pëlckòwa imigrańtowie z Westfalie booka wënëkiwô, a to doch je wiele gòrszé jak smierc! Brifka nie wié, cëż mô ò tim wszëtczim mëslec! To je przëjéżdżelë, jo? – Jo, cos so wdarzã – cziwnął banią brifka. wierã pierszi rôz, czej òn nie wié, co wëbrac. Jo czë nié? – Në i co, dze òni są? Wpùscywac czë nëkac nëch wszëtczich imigrańtów? Brifka – Nie wiém… në mòże jeden Tédór Westphal, co jô jegò nie wié! Kùńc swiata! Cëż z nama pëlckòwiôkama mdze? Do znajã, ale òn je nasz. kògùż terôzka pò radã nëkac? – Në widzysz. Dzãka nima më westfalkã mómë, ale òni Kò brifka przënëkôł do mie, a jô co? A jô nick. Dobrze mie je w mòji malińczi chatińce zaczarzony na kùńcu Pëlckòwa. westrzód nas, że tak rzekã, sã rozpłënãlë. Jistno z Òlãdrama Sedzã so na łôwce, kò séwnik nadzwëk słunkòwi, a ò swie- a Frizama, co w piãtnôstim stalatim kòle naju zamieszkelë. ce nick nie wiém. Cëż mie swiat! Swiat jidze swòją stegną Jejich ju ni ma, a karnôle òstałë. Bò widzysz, kòżden cëzy, co a jô móm swòjã łôwkã. Në jo, le jak brifka do mie przënëkôł, kòl naju dłëżi mieszkôł, stôwôł sã z czasã z krwie a dëcha tej na łôwka zaczãła mie kąsyczk w slôdk cësnąc. Nié, nié Pëlckòwiôkã. Z nyma dzysdniowima imigrańtama mòże bëc jistno. ze strachù przed swiatã, le òd – Ale jejich je masa, òni tegò sedzeniô – kò më òb całi (...) më, Pëlckòwiôcë, naju zaléją! – brif ka wëjął dzéń sedzelë a kôrbilë. – Co të mëslisz? – zagôdôł jesmë leno kùlturalno gazétã a pòkôzôł òdjimk zrobiony na grańcë wãgerskòbrifka. – Mómë tima imigrantama plac dawac czë nié? zôpadã. Dzãka Bògù -aùstrijacczi. – Zdrzij le, to je mòrzé. – Nie wiém – òdrzekł jem a historëji materialno do – Më z mòrzim téż rozmie zgódno z prôwdą, kò jem jemë zgódno żëc. Jô bë sã nie nigdë nad tim głãbòk nie zôpadu nama jesz dalek. jiscył. Zresztą, co je namieniorozmëslôł. né, to nama nie minie – zacy– Kłopòt w tim, że jô téż nie wiém. Bò wzérôj – brifka wskôzôł pôlcã na las, za jaczim towôł jem klasyka. – Tej co jô móm lëdzóm gadac? – brifka spùscył łep tacyła sã willa Ògórka – tëch antków më téż przëjãlë, a òni a pòcygnął knérą. nama naju dzecë pò rãkach bilë za gôdanié pò naszémù. – Gôdôj jak wiedno: „Niech bądze pòchwôlony”, „Dobri – Në jo, ale kùreszce më dobëlë. Terô òni sami swòje dzéń”, „Òstanita z Bògã” czë „Do ùzdrzeniô” – zasmiôł jem sã. dzecë na pëlckòwską ùczbã sélają. – Të sã, mackù, wëszczérzôsz, a to je pòwôżnô sprawa, – Jô móm strach, żebë më czasã najich wnuków ni mùszelë sélac na nôùkã arabsczégò. Më ju to przerabialë za dobrze wiész, że lëdzëska sã mie ò radã pitają. – Gôdôj lëdzóm, żebë namklë nó to, co w telewizje a inNiemca, czedë naji starkòwie mielë òbòwiązk niemiecczégò sã ùczëc a himn kù tczë césarza spiewac. Më sã ledwò co ternece pòkazëją. Jô mëszlã, że jak ju, to do Pëlckòwa le môłé karno imigrańtów przecygnie. Wiész czemù? Bò më, wëbronilë. Pëlckòwiôcë, jesmë leno kùlturalno zôpadã. Dzãka Bògù – Ale kùreszce më nad nima téż dobëlë. – Nibë jo, le pamiãtôj, kùliż pëlckòwsczich dëszów më òb a historëji materialno do zôpadu nama jesz dalek. – I to je to! – brifka zeskòkł z łôwczi, wsôdł na kòło ną biôtkã stracylë. – Wiedno mùszi bëc strata, ale téż je jaczi zwësk. Chòcbë a pòcësnął do Pëlckòwa. Le kòmù òn tã mdze radzył, tegò nie wiém, kò wikszosc najich je na emigracje w Anielsczi, westfalka. Szkòcczi, Szpańsczi a Niemiecczi. – Cëż za westfalka? R E K L A M A OFICJALNY PORTAL ZRZESZENIA KASZUBSKO-POMORSKIEGO AKTUALNOŚCI 68 WYDARZENIA KOMUNIKATY MEDIA FOTORELACJE POMERANIA PAŹDZIERNIK 2015 Jarosłôw Kroplewsczi Mòje serakòjsczé miesące Pajicznik Pòrénk słuńce z plëtë wëniósł Ë swiãtno je pòstawił Jaż na kùńcu bùlwiska Czej hòstëjô w zadôczny wsë. A òd strzébrzny ti kòrónë Kòrunczi różewëch jiskrów Zwiésëła pajãczëna pò òstach Bez stegnã, co më nią szlë. I më tak szlë a szlë przed ten wôłtôrz z hôczkama z czipkama z miechama z gòdzynkama za bùlwama. I më tak jidzemë a jidzemë a jidzemë... Dërch le jidzemë. Òdj. ©xalanx – fotolia.com
Podobne dokumenty
ADRES REDAKCJI
prof. Jerzy Samp (1951–2015)
nazwami w języku kaszubskim i uchwałę o ustaleniu dodatkowych nazw miejscowości. Po ponad roku, bo dopiero 17
Gmina Żukòwò
• zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: [email protected]
• Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na str...
