docWykaz skrótów - Aspiracja.com
download 
Reklamacja Transkrypt
Wykaz skrótów - Aspiracja.com
Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment pełnej wersji całej publikacji. Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu. Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym Salon Cyfrowych Publikacji ePartnerzy.com. Europejskie ściganie karne Zagadnienia ustrojowe Europejskie ściganie karne Zagadnienia ustrojowe Adam Górski Warszawa 2010 Powstanie niniejszej książki było możliwe dzięki stypendium Fundacji Alexandra von Humboldta w Bonn, które autor odbywał w latach 2008–2009 w Instytucie Maxa Plancka Zagranicznego i Międzynarodowego Prawa Karnego we Fryburgu Bryzgowijskim. Recenzent: Prof. zw. dr hab. Stanisław Biernat Wydawca: Magdalena Przek Redaktor prowadzący: Joanna Maź Opracowanie redakcyjne: Dagmara Wachna Skład, łamanie: Dorota Sieniarska © Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2010 ISBN: 978-83-264-0422-1 ISSN: 1897-4392 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. (022) 535 80 00, (022) 535 82 00 31-156 Kraków, ul. Zacisze 7 tel. (012) 630 46 00 e-mail: [email protected] www.wolterskluwer.pl Księgarnia internetowa www.profinfo.pl Pragnę podziękować Panu prof. zw. dr. hab. Piotrowi Hofmańskiemu za życzliwą atmosferę, dzięki której praca ta mogła powstać Spis treści Wykaz skrótów .................................................................................................. 11 Rozdział I Zarys problematyki. Źródła pytań ustrojowych ........................................ 15 1. Uwagi ogólne. Podstawy prawne, zasady podstawowe i główne problemy międzynarodowego ścigania karnego.................... 16 2. Metody, środki prawne i instrumenty tworzenia prawa (obszaru) europejskiego ścigania karnego ................................................ 30 2.1. Pojęcie ścigania karnego w Unii Europejskiej (dlaczego „europejskie ściganie karne”?)............................................ 30 2.2. Metody tworzenia prawa europejskiego ścigania karnego i ich ustrojowe konsekwencje ............................................................... 36 2.2.1. Uwagi ogólne ................................................................................. 36 2.2.2. Funkcje zasady wzajemnego uznawania in abstracto ............ 51 2.3. Podstawowe instrumenty „wzajemnego uznawania” funkcjonujące w przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości ...................................................................................... 55 2.3.1. Europejski nakaz aresztowania (ENA) ..................................... 56 2.3.2. Instytucja zespołów dochodzeniowo-śledczych i jej podstawy prawne.................................................................. 61 2.3.3. Istota europejskiego nakazu dowodowego .............................63 2.3.4. Konwencja z 2000 r. o pomocy prawnej w sprawach karnych ........................................................................................... 67 2.3.5. Decyzja ramowa w sprawie zamrażania dowodów i mienia............................................................................................ 70 2.3.6. Wzajemne uznawanie kar o charakterze finansowym .........71 2.3.7. Wzajemne uznawanie nakazów konfiskaty ............................ 75 2.3.8. Uznawanie wyroków skazujących .......................................... 78 7 Spis treści 2.4. Decyzja ramowa między prawem konstytucyjnym a europejskim: zmiana paradygmatu europejskiego ścigania karnego? .................. 79 2.4.1. Uwagi ogólne ................................................................................. 81 2.4.2. Problem ważności decyzji ramowej w sprawie ENA – sprawa C-303/05, Advocaten voor de Wereld .......................... 109 2.4.3. Unia Europejska a prawo represyjne – orzeczenie C-176/03, Komisja v. Rada ...........................................................114 2.5. Instrumenty współpracy w sprawach karnych w traktacie konstytucyjnym oraz traktacie z Lizbony – różnice w stosunku do stanu zastanego ................................................................................ 119 2.6. Multicentryczność systemu prawa a ściganie karne w Unii Europejskiej ............................................................................... 131 Rozdział II Usuwanie konstytucyjnych przeszkód współpracy w sprawach karnych w przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości .... 156 1. Zakaz wydawania obywateli własnych .................................................. 156 1.1. Wprowadzenie ....................................................................................... 156 1.2. Zakaz wydawania własnych obywateli w prawie karnym międzynarodowym oraz w systemie europejskiego ścigania karnego..................................................................................... 158 2. Zasada podwójnej karalności ................................................................... 181 Rozdział III Kluczowe problemy procesu europeizacji ścigania karnego ................. 203 1. Problem suwerenności ............................................................................... 203 1.1. Pojęcia ogólne. Definicja ....................................................................... 203 1.2. Suwerenność bodinowska i kelsenowska ......................................... 206 1.3. Suwerenność a prawo karne międzynarodowe .............................. 209 1.4. Suwerenność – podsumowanie .......................................................... 214 2. Ściganie karne w Unii Europejskiej a problem „demokratycznego deficytu” ....................................................................................................... 219 3. Ściganie karne w Unii Europejskiej a zapewnianie skuteczności prawu europejskiemu ................................................................................ 233 Rozdział IV Ściganie karne w Unii Europejskiej w poszczególnych doktrynach konstytucyjnych i orzecznictwie państw członkowskich ...................... 250 1. Uwagi wstępne ............................................................................................ 250 8 Spis treści 2. Ściganie karne w Unii Europejskiej w niemieckiej doktrynie konstytucyjnej i orzecznictwie ................................................................. 253 3. Ściganie karne w Unii Europejskiej w polskiej doktrynie konstytucyjnej i orzecznictwie ................................................................. 283 3.1. Suwerenność państwa a problem zgodnej wykładni – uwagi na marginesie wyroku Trybunału Konstytucyjnego ....... 297 4. Ściganie karne w Unii Europejskiej w doktrynie konstytucyjnej i orzecznictwie Republiki Czeskiej ........................................................... 312 5. Ściganie karne w Unii Europejskiej w doktrynie konstytucyjnej i orzecznictwie Republiki Cypru .............................................................. 327 6. Ściganie karne w Unii Europejskiej w doktrynie konstytucyjnej i orzecznictwie Republiki Finlandii .......................................................... 330 7. Ściganie karne w Unii Europejskiej w orzecznictwie i doktrynach konstytucyjnych Republiki Węgierskiej .................................................. 334 8. Ściganie karne w Unii Europejskiej w praktyce konstytucyjnej Republiki Francuskiej ................................................................................. 339 9. Ściganie karne w Unii Europejskiej w orzecznictwie i doktrynie Republiki Włoch .......................................................................................... 342 10. Wspólne problemy konstytucyjne europejskiego ścigania karnego i sposób ich rozwiązania ............................................. 346 Rozdział V Wartość poznawcza i uniwersalność doktryn i stanowisk konstytucyjnych dotyczących europejskiego ścigania karnego ............. 357 Rozdział VI Wnioski wynikające z krajowych stanowisk konstytucyjnych – pozorny czy rzeczywisty konflikt konstytucyjny w obszarze europejskiego ścigania karnego? ........................................... 362 Rozdział VII Identyfikacja podstawowych konfliktów konstytucyjnych w przestrzeni europejskiego ścigania karnego i możliwości ich rozwiązania ....................................................................... 388 Rozdział VIII Rozróżnienie doktryn i stanowisk konstytucyjnych w odniesieniu do prawa wspólnotowego oraz (unijnego) prawa europejskiego ścigania karnego w poprzednim stanie traktatowym. Wnioski w nowym stanie traktatowym ...................................................... 399 9 Spis treści Rozdział IX Zagadnienia ustrojowe europejskiego ścigania karnego od Amsterdamu do Lizbony – podsumowanie ......................................... 410 Bibliografia ....................................................................................................... 447 Akty prawa europejskiego ............................................................................ 493 Wykaz skrótów Akty prawne EKPC – Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284) Konstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) k.p.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) MPPOP – Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) TFUE, – Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja traktat lizboński skonsolidowana, Dz. Urz. UE C 115 z 09.05.2008, s. 47) traktat – Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy (Dz. Urz. konstytucyjny UE C 310 z 16.12.2004, s. 1) TUE – Traktat o Unii Europejskiej (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/30 z późn. zm.) TWE – Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864/3 z późn. zm.) Czasopisma i wydawnictwa promulgacyjne AJIL BYIL CLR CMLR – – – – American Journal of International Law British Yearbook of International Law Criminal Law Review Common Market Law Review 11 Wykaz skrótów CzPKiNP DAR DriZ ECLR EJCCLCJ – – – – – EJIL EJLR ELJ ELR EPL EPS EuConst EuGRZ GA GLJ HL HRRS ICLQ ICLR IL ILR JA JCMS JEPP JEPP 2007 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – JMWP JR JURA JurBl KritV – – – – – NJW NP NStZ NVwZ NZV – – – – – 12 Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Deutsches Autorecht Deutsche Richterzeitung European Constitutional Law Review European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice European Journal of International Law European Journal of Law Reform European Law Journal Economic and Law Review European Public Law Europejski Przegląd Sądowy European Journal of Constitutional Law Europäische Grundrechte-Zeitschrift Goldtdammers Archiv für Strafrecht German Law Journal Paper House of Lords Paper Höchstrichterliche Rechtsprechung im Strafrecht International and Comparative Law Quarterly International Criminal Law Review International Law Israel Law Review Juristische Arbeitsblätter Journal of Common Market Studies Journal of European Public Policy Journal of European Public Policy Special Issue: Mutual Recognition as a New Mode of Governance Jean Monet Working Papers Juristische Rundschau Juristische Ausbildung Juristische Blätter Kritische Vierteljahresschrift für Gesetzgebung und Rechtswissenschaft Neue Juristische Wochenschrift Nowe Prawo Neue Zeitschrift für Strafrecht Neue Zeitschrift für Verwaltungsrecht Neue Zeitschrift für Verkehrsrecht Wykaz skrótów ÖJZ PiP PPE Prok. i Pr. Przegl. Pol. PS PZ RIDP SE StV ULR WISTRA ZEuS ZIS ZSE ZRP ZStW – – – – – – – – – – – – – – – – – Österreichische Juristen-Zeitung Państwo i Prawo Przegląd Prawa Europejskiego Prokuratura i Prawo Przegląd Policyjny Przegląd Sejmowy Przegląd Zachodni Revue Internationale de Droit Penal Studia Europejskie Strafverteidiger Utrecht Law Review Zeitschrift für Wirtschafts- und Steuerstrafrecht Zeitschrift für europarechtliche Studien Zeitschrift für Internationale Strafrechtsdogmatik Zeitschrift für Staats- und Europawissenschaften Zeitschrift für Rechtspolitik Zeitschrift für die gesamte Strafrechtswissenschaft Organizacje i instytucje BVerfGE ENA END ETS EUI FTK PE RE TK UE WE – – – – – – – – – – – Bundesverfassungsgericht europejski nakaz aresztowania europejski nakaz dowodowy Europejski Trybunał Sprawiedliwości European University Institute Federalny Trybunał Konstytucyjny (Niemcy) Parlament Europejski Rada Europy Trybunał Konstytucyjny Unia Europejska Wspólnoty Europejskie 13 Wykaz skrótów Inne BGBL Dz. U. Dz. Urz. UE Dz. Urz. WE – – – – Bundesgesetzblatt Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich Rozdział I Zarys problematyki. Źródła pytań ustrojowych Zagadnienia ustrojowe europejskiego ścigania karnego od dłuższego czasu przyciągają uwagę nauki prawa oraz praktyki. Stanowią one splot pytań z pogranicza różnych dyscyplin prawniczych, wymagających systematycznego przedstawienia. Nie wydaje się, aby zagadnienie to rzeczywiście doczekało się już takiej systematyzacji w piśmiennictwie krajowym. O jej potrzebie świadczy bogactwo piśmiennictwa oraz praktyczny wymiar pytań, które stawia ono w kontekście procesu tworzenia się europejskiego ścigania karnego. Pytania te często koncentrują się wokół zasadniczych zarówno dla prawa karnego, jak i dla ustrojów państwowych pojęć. Wyrażają one podstawowe dylematy, które określić można jako napięcie między potrzebą reakcji prawnokarnej, która nie ogranicza się do poszczególnych państw, a potrzebą zapewnienia równie skutecznych gwarancji prawnych, jakimi jednostki, których proces ten dotyczy, cieszyłyby się na poziomie narodowym. Dylematy te w sposób nierozerwalny dotyczą zarówno środków legislacyjnych służących tworzeniu podstaw prawnych europejskiego ścigania karnego, jak i represyjnemu oraz gwarancyjnemu celowi tych uregulowań. Kluczową rolę w rozwiązaniu tych dylematów i odpowiedzi na stawiane pytania ma rozumienie konstytucyjnego procesu przekazywania uprawnień prawotwórczych. Jego analiza pozwala na precyzyjniejsze określenie procesu prawnego, z jakim mamy obecnie do czynienia. Proces tworzenia się prawa europejskiego ścigania karnego wydaje się na pierwszy rzut oka znacznie różnić od podobnych procesów towarzyszących tworzeniu się prawa karnego międzynarodowego. Skłania to do zadania podstawowego, wielowątkowego pytania – czy państwa członkowskie, poprzez delegowanie uprawnień prawotwórczych na Unię Europejską oraz obecne i przyszłe instrumenty prawne (w znaczeniu formalnym), są w stanie stworzyć europejskie prawo karne tożsame lub w znacznej mierze zbliżone do 15 Rozdział I. Zarys problematyki. Źródła pytań ustrojowych tego, które obowiązuje w systemie państwowym? Rozwiązaniu tej kwestii służy w pierwszym rzędzie niniejsze opracowanie. Prezentowana publikacja opiera się na dynamicznym badaniu doktryn i stanowisk konstytucyjnych odnoszących się do europejskiego ścigania karnego w kontekście przekazywania uprawnień państwowych poza państwo. Ponieważ samo tworzenie się tego obszaru polega na postępujących zmianach, w tym zwłaszcza zmianach traktatowych, należy moim zdaniem tak ująć poniższe rozważania, aby dokładnie zanalizować w nich dokonujące się „przejście prawne” (mowa tu o wejściu w życie traktatu lizbońskiego) oraz pokazać, jak nowy stan prawny wpłynie lub może wpłynąć na kształt istniejących doktryn konstytucyjnych oraz oficjalnych stanowisk konstytucyjnych. Należy oczywiście zaznaczyć, że zarówno stanowiska, jak i doktryny odnoszące się do nowego stanu prawnego znajdują się in statu nascendi. Uzasadnia to konstrukcję rozprawy, która wychodzi od istniejących już doktryn i oficjalnych stanowisk konstytucyjnych. Dość szerokie potraktowanie stanu prawnego i stanowisk przedlizbońskich uzasadnione jest nie tylko ładunkiem teoretycznym, który tkwi zarówno w orzecznictwie zapadłym na podstawie poprzedniego stanu prawnego, jak i w niezwykle obfitej literaturze, jest ono również uzasadnione tym, iż traktat lizboński przewiduje dla instrumentów prawnych (dawnego) III filara maksymalnie pięcioletni okres przejściowy. Rozprawa stara się więc odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób stanowiska i doktryny konstytucyjne zmieniają się – lub mogą się zmienić – w nowym stanie prawnym. Rozważania odnoszące się do traktatu lizbońskiego dotyczą w zasadniczej mierze postawionego wyżej pytania o możliwość powstania europejskiego prawa karnego, które będzie zbliżone do tego funkcjonującego w systemie państwowym lub z nim tożsame. 1. Uwagi ogólne. Podstawy prawne, zasady podstawowe i główne problemy międzynarodowego ścigania karnego Współpraca państw w zwalczaniu przestępczości zawsze opierała się na zasadzie pełnej dobrowolności i swobodzie wyboru zakresu tej współpracy oraz środków, jakie mają temu służyć. Państwa rzadko, o ile w ogóle, czuły się zobowiązane do określania wspólnych interesów, których ochronie 16 1. Uwagi ogólne. Podstawy prawne, zasady podstawowe... prawnokarnej powinny służyć ich wysiłki prawne i instytucjonalne. Współpraca i pomoc w sprawach karnych stanowiła zawsze swojego rodzaju ultima ratio. Społeczność międzynarodowa tylko w ostateczności sięgała więc po tworzenie opartego na wspólnych zasadach prawa karnego materialnego. Państwa stały, w sposób domniemany lub wyraźny, na stanowisku, że w zakresie zwalczania i przeciwdziałania przestępczości zapewniają sobie pełną samowystarczalność w ramach funkcjonowania wyłącznie krajowych instytucji oraz kodeksów karnych i kodeksów procedury karnej, wyrażając tym samym mniemanie, że „wszystkie przestępstwa mają wymiar lokalny”1 i podporządkowując tej zasadzie wybór metod i zakresu współpracy. Jakiekolwiek formalne decyzje powzięte w procesie zwalczania przestępczości miały bezpośredni skutek wyłącznie na terytorium danego państwa, zaś z punktu widzenia innych państw pozostawały właściwie zupełnie irrelewantne, nie mając żadnych skutków prawnych. Wynikało to z uznanej i istotnej również dla prawa karnego międzynarodowego zasady par im parem non habet imperium, będącej istotą suwerennego państwa, które nie poddaje się niczyjej innej woli2. Właściwie nigdy też państwa – co do zasady 1 Zob. przede wszystkim implicite J. Kohler, Internationales Strafrecht, Stuttgart 1917, s. 15, który jednak zauważa przy tym, że jurysdykcja miejsca popełnienia przestępstwa przeważa nad jurysdykcją obywatelstwa sprawcy. Samo zaś użyte w tekście określenie pochodzi od A. Kapardisa, The European Arrest Warrant in Cyprus and Constitutional Concerns (w:) P. Hofmański, A. Górski (red.), The European Arrest Warrant and its Implementation in the Member States of the European Union, Warszawa 2008, s. 22. Autor odnosi to stwierdzenie do państw common law, jednak w istocie w najszerszym sensie jest ono prawdziwe w odniesieniu do wszystkich państw. To obrazowe stwierdzenie tłumaczy bowiem z jednej strony najbardziej podstawową zasadę jurysdykcyjną, jaką jest zasada terytorialności, z drugiej zaś ekstradycyjną przeszkodę terytorialności. Prawo karne jest intuicyjnie, z definicji przypisane terytorium państwa (nie zaś organizacjom międzynarodowym). Zob. w kontekście krajów common law, G. Gilbert, Aspects of Extradition Law, Nijhoff–Dodrecht 1991, s. 39–43; M. Hirst, Jurisdiction and the Ambit of Criminal Law, Oxford 2003, s. 3–6. Zob. też bardzo szeroko ogólnie w kontekście ekstradycji i przeszkód ekstradycyjnych H. Lammasch, Auslieferungspflicht und Asylrecht, Leipzig 1887, s. 450–468, zwłaszcza s. 461–468; w kontekście zasad jurysdykcyjnych L. von Bar, Das Internationale Privat- und Strafrecht, Hannover 1862, zwłaszcza s. 509–510. F. von Martitz, Internationale Rechtshilfe in Strafsachen, Leipzig 1988, s. 50, podkreśla podporządkowanie prawa karnego państwowej terytorialności. 2 Odnośnie do pojęcia suwerennego państwa por. zwłaszcza W.G. Vitzthum, Begriff und Geltung des Völkerrechts (w:) W.G. Vitzthum (Hrsg.), Völkerrecht, Berlin 2004, s. 25; I. Brownlie, Principles of Public International Law, Oxford 2008, s. 289–299; J.L. Brierly, The Sovereign State Today (w:) The Basis of Obligation in International Law and Other Papers, Oxford 1958, s. 348–358. Odnośnie do kryzysu pojęcia M. Koskonniemi, What is International Law for? (w:) M.D. Evans, International Law, Oxford 2003, s. 94–97, zwłaszcza s. 97. Zob. także ogólnie T. Schweisfurth, Völkerrecht, Tybinga 2006, s. 14; F. von Liszt, M. Fleischmann, Völkerrecht, Berlin 1925, s. 94; M. Soerensen, Manual of Public International Law, London 1968, s. 13 i 253; A. Cassese, International Law, Oxford 2005, zwłaszcza s. 49–51; W.K. Geck, Hoheitsakte auf fremden Staatsgebiet (w:) K. Strupp, H.J. Schlochauer (Hrsg.), Wörterbuch des Völkerrechts, Berlin 1960, s. 795, z wyczerpującym odniesieniem do orzecznictwa. W.K. Geck stwierdza ponadto, że akty władcze na obcym terytorium mogą być dopuszczone na mocy zwyczajowego prawa mię- 17 Rozdział I. Zarys problematyki. Źródła pytań ustrojowych – nie próbowały ustalić ani metodami konwencyjnymi, ani jakimikolwiek innymi zakresu własnych jurysdykcji karnych, co pozostawało wyłącznie domeną suwerena3. Można próbować wyliczyć wiele powodów „powściągliwości prawnej” państw przy ustalaniu wspólnych zasad walki z przestępczością. Poczynając od niekwestionowanej dotąd doktryny prawnej, według której wyłącznie państwom przysługuje ius puniendi (prawo karania)4, po niezwykle istotny obecnie, w kontekście rozwoju współpracy dzynarodowego, nie odnosząc tego jednak do rozstrzygnięć sądów karnych. Stwierdzenie to daje jednak asumpt do wstępnych rozważań, czy źródła prawa europejskiego sui generis (zwłaszcza decyzje ramowe) mogą dopuszczać własną mocą akty władcze na terytorium państw członkowskich. Z kolei W. Sauer stwierdza za G. Jellinkiem, że suwerenność nie jest istotną cechą państwa, istnieją bowiem również państwa „półsuwerenne”, zob. System des Völkerrechts, Bonn 1952, s. 72. 3 Zob. jednak istotny wyjątek przewidziany w umowie NATO–SOFA, przywoływany przez O. Lagodnego w ekspertyzie dla Ministerstwa Sprawiedliwości Republiki Federalnej Niemiec, Empfielt es sich, eine europäische Kompetenz für Strafgewaltskonflikte vorzusehen?, http://www.uni-salzburg. at/pls/portal/docs/1/460066.PDF, s. 88–97. Odnośnie do rodzajów, istoty i przypisywania jurysdykcji karnej por. ogólnie: P. Capps, M. Evans, S. Konstadinidis (eds.), Asserting Jurisdiction. International and European Legal Perspectives, Oxford–Portland–Oregon 2003, w szczególności rozważania F. Bermana, s. 3–15. Ogólnie o pojęciu jurysdykcji C. Ryngaert, Jurisdiction in International Law, Oxford 2008, przede wszystkim zawarte tam rozważania dotyczące zasady terytorialności w aspekcie historycznym i geograficznym, s. 42–83, w szczególności dotyczące jurysdykcji karnej, s. 75–76. M. Hirst, Jurisdiction…, s. 110–201, podejmował tę problematykę ze wskazaniem specyfiki przestępstw transgranicznych. Jeśli chodzi o jurysdykcję państw w stosunku do przestępstw prawa międzynarodowego oraz konkurencję jurysdykcji w tym zakresie, zob. serię: A. Eser, U. Sieber, H. Kreicker (eds.), National Prosecution of International Crimes, Berlin 2005; H. Fischer, C. Kress, S. Rolf Leder (eds.), International and National Prosecution of Crimes under International Law. Current Developments, Berlin 2004, w szczególności s. 843–859 (odnośnie do jurysdykcji krajowej w stosunku do przestępstw prawa międzynarodowego). 4 W literaturze polskiej wyraźnie, również z powołaniem się na suwerenność państwa, A. Zoll, Die Europäisierung des Strafrechts aus der polnischen Sicht, ZStW 2005, s. 749–750. A Zoll daje tam jednak przede wszystkim wyraz przekonaniu, iż prawo karne związane jest z kulturą społeczeństwa, a jego „szczególność” polega na określaniu granic i zasad ingerencji państwa w dobra jednostki. W literaturze niemieckiej zob. zwłaszcza H. Jescheck, Die Internationale Rechtshilfe in Strafsachen in Europa, ZStW 1954, s. 520 (implicite w odniesieniu do współpracy w sprawach karnych). Por. również idem, Die Strafgewalt übernationalen Gemeinschaften, ZStW 1953, s. 497, zauważając tendencję rezygnowania z wyłączności ius puniendi państwa i wskazując jako przykład już Związek Żeglugi na Renie; przykłady kompetencji europejskiej Komisji Żeglugi na Dunaju (Donaukomission) w zakresie prawa wykroczeń (Übertretungen) popełnianych przez policję tej żeglugi wskazuje już F. von Liszt, Völkerrecht…, s. 222. Stanowczo za wyłącznością ius puniendi państwa opowiada się D. Oehler, Der Europäische Binnenmarkt und sein wirtschaftsstrafrechtlicher Schutz (w:) G. Arzt (Hrsg.), Festschrift für Jürgen Baumann zum 70-ten Geburtstag, Bielefeld 1993, s. 561. Podobnie D. Oehler, Internationales Strafrecht, Bonn 1983, s. 128. Kategorycznie też H. Jung, H.-J. Schroth, Das Strafrecht als Gegenstand der Rechtsangleichung, GA 1983, s. 242–243; W. Held, Europäische Kriminalpolitik (w:) U. Sieber (Hrsg.), Europäische Einigung und Europäisches Strafrecht, Köln i in. 1993, s. 37, ograniczając tę tezę wyraźnie do prawa karnego materialnego. T. Weigend, Strafrecht durch internationale Vereinbarungen, ZStW 1993, s. 785. U. Nellens, Europäisierung des Strafverfahrens – Strafprozessrecht für Europa?, ZStW 1997, s. 727, określa prawo karne jako „bastion państwowej suwerenności”. Pośrednio podkreśla tę tezę moim zdaniem również O. Lagodny, Auslieferung und Überstellung deutscher Staatsangehöriger, ZRP 2000, s. 176, który z kolei z suwerenności 18 1. Uwagi ogólne. Podstawy prawne, zasady podstawowe... w sprawach karnych w Unii Europejskiej, wynikający zresztą z owej doktryny prawnej pogląd, według którego tworzenie norm prawa i procesu karnego winno należeć do suwerena, który wypowiada swoją wolę w tej kwestii poprzez demokratycznego ustawodawcę (nullum crimen sine lege parlamentaria)5, w pozostałym zaś zakresie tylko o tyle, o ile państwa zgodzą się na przyjęcie zobowiązania w tym zakresie poprzez jakiś rodzaj dopuszczenia czy zgody ich parlamentów krajowych lub innych organów6. Zwalczanie przestępczości międzynarodowej podporządkowane było raczej celom doraźnej racji politycznej i zawsze zdominowane przez konceppaństwowej wywodzi wszystkie przeszkody współpracy w sprawach karnych; B. Hecker, Europäische Strafrecht als Antwort auf transnationale Kriminalität? JA 2002, s. 729; S. Braum, Aufbruch oder Abbruch europäischer Strafverteidigung?, StV 2003, s. 576, który stwierdza, że „prawo karne jest wyrazem państwowej suwerenności” i nazywa je „istotą państwowego monopolu władzy”. Zob. też odmienne w konkluzji rozważania A. Cuerdy, Besitzt EU ein ius puniendi? (w:) B. Schünemann (Hrsg.), Bausteine des europäischen Wirtschaftstrafrechts, Madrid Symposium für K. Tiedemann, Köln 1999, s. 377. 5 W kwestii problematyki demokratycznej legitymacji w zakresie tworzenia przestrzeni europejskiego ścigania karnego zob. przede wszystkim P. Hofmański, Konstytucyjne problemy europejskiego nakazu aresztowania (w:) P. Hofmański (red.), Europejski nakaz aresztowania w teorii i praktyce państw członkowskich Unii Europejskiej, Warszawa 2008, s. 60–65, o jej braku szczególnie krytycznie B. Schünemann: Europäischer Haftbefehl und EU Verfassungsentwurf auf Schiefer Ebene, ZRP 2003, s. 188–189; Fortschritte und Fehltritte in der Europäisierung der Strafrechtspflege, GA 2004, s. 193–209, zwłaszcza s. 200–202; Europeizacja prawa karnego zagrożeniem dla demokratycznego państwa prawnego?, Jurysta 2004, nr 7–8, s. 5–11 i 8; Gefahren für den Rechtsstaat durch die Europäisierung der Strafrechtspflege? (w:) E.W. Pływaczewski (red.), Aktualne problemy prawa karnego i kryminologii, Białystok 1998, s. 367–370; Die parlamentarische Gesetzgebung als Lakai von Brussel? Zum Entwurf des Eurpäischen Heftbefehlgesetzes, StV 2003, s. 531–533, zwłaszcza s. 552; Implementacja europejskiego nakazu aresztowania w Polsce i Niemczech w porównaniu – szkic krytyczny z niemieckiego punktu widzenia (w:) A.J. Szwarc, J.C. Joerden (red.), Europeizacja prawa karnego w Polsce i Niemczech – podstawy konstytucyjnoprawne, Poznań 2007, s. 274; idem, Die Implementation des Europäischen Haftbefehls in Polen und Deutschland im Vergleich. Eine kritische Skizze aus deutscher Sicht (w:) A.J. Szwarc, J.C. Joerden (Hrsg.), Europäisierung des Strafrechts in Polen und Deutschland. Rechtsstaatliche Grundlagen, Berlin 2007, s. 265–277. Właściwie aprobuje obecny stan demokratyzacji J. Vogel, Licht und Schatten im Alternativ-Entwurf Europäische Strafverfolgung, ZStW 2004, s. 401. Krytycznie również P.A. Albrecht, Die vergessene Freiheit – Strafrechtsprinzipien in der europäischen Sicherheitsdebate, KritV 2003, 125–133, zwłaszcza s. 129–131; Die vergessene Freiheit, Berlin 2003, s. 44–45, a także The Forgotten Freedom, Berlin 2003, s. 44; P.A. Albrecht, S. Braum, Deficiencies in the Development of European Criminal Law, ELJ 1999, no. 3, s. 309; S. Braum w swojej obszernej pracy Europäische Strafgesetzlichkeit, Frankfurt am Main 2003, s. 404, 431–432, oraz Europäisches Strafrecht im administratives Rechtsstil, ZRP 2002, s. 508–514, zwłaszcza s. 510–512, gdzie podkreśla znaczenie zasady suwerenności narodu i właściwie zrównuje ją z zasadą: „nie ma kary bez ustawy parlamentarnej” (s. 512); K. Lüdderssen w klasycznej już publikacji Europäisierung des Strafrechts und gubernativ Rechtssetzung, GA 2003, s. 71–84. 6 Stwierdzenie to jest bliskie zasadzie swobody umów, choć nie jest z nią tożsame, wydaje się, że jest jej logicznym następstwem. O tej zasadzie w literaturze zagranicznej zob. Oppenheim’s International Law (Lauterpacht), London 1952, s. 812–824; I. Browline, Principles…, s. 611; H. Kelsen, Principles of International Law, New York i in. 1966, s. 490–494; D.P. O’Connel, International Law, London 1970, s. 220–228. 19 Rozdział I. Zarys problematyki. Źródła pytań ustrojowych cję, zgodnie z którą główną rolę w procesie kreowania polityki zwalczania przestępczości o charakterze międzynarodowym odgrywała krajowa władza wykonawcza. Wszystko to sprawiało, że proces zwalczania przestępczości w aspekcie międzynarodowym był żmudny i nieefektywny, a także w dużej mierze po prostu nieprzewidywalny. Większość zasad prawa międzynarodowego – takich jak np. suwerenność państw7, wzajemność i równość8 – nie tylko miała zasadniczy wpływ na kształt prawa karnego międzynarodowego, ale wręcz może być z tymi zasadami utożsamiana. Na wstępie należy nadmienić, że z tych klasycznych 7 Na temat jej istoty w prawie międzynarodowym zob. jeszcze, obok cytowanych wyżej pozycji, R. Kwiecień, Suwerenność państwa. Rekonstrukcja i znaczenie idei w prawie międzynarodowym, Warszawa 2004; Oppenheim’s International Law…, s. 254–262; H. Kelsen, Principles…, s. 190–194, 247–250; D. Anzilotti, Lehrbuch des Völkerrechts, Berlin, Leipzig 1929, s. 116; por. też ogólnie H. Kelsen, Das Problem der Souveränität und die Teorie des Völkerrechts, Tübingen 1960; H. Kruger, G. Erler, Zum Problem der Souveränitat, Karlsruhe 1957; H.G. Koppensteiner, Die Europäische Integration und das Souveränitätsproblem, Baden-Baden 1963; N. MacCormick, Questioning Sovereignty. Law, State and Nation in the European Commonwealth, Oxford 1999; M. Perkowski, Podmiotowość prawa międzynarodowego współczesnego uniwersalizmu w złożonym modelu klasyfikacyjnym, Białystok 2008, s. 211–227; U. Schliesky, Souveränität und Legitimität von Herschgewalt, Tübingen 2004. Suwerenność pozostaje więc w centralnym punkcie rozważań na temat europejskiego ścigania karnego. Na temat suwerenności w kontekście integracji europejskiej zob. zwłaszcza H.G. Koppensteiner, Die Europäische Integration… W literaturze polskiej zob. J. Helios, W. Jedlicka, Suwerenność w dobie procesów integracyjnych i globalizacyjnych, Wrocław 2004, w kontekście integracji europejskiej s. 22–31. W tym kontekście zob. również prace J. Barcza, T. Steina, A. Stent, J. Verhoevena, R. Arnolda, M. Wyrzykowskiego, M. Pechsteina, L. Garlickiego oraz B. Schloha zamieszczone w zbiorze Suwerenność i integracja europejska (pod red. W. Czaplińskiego, I. Lipowicza, T. Skocznego, M. Wyrzykowskiego), Warszawa 1999; W.J. Wołpiuk (red.), Spór o suwerenność, Warszawa 2001, w szczególności tamże: K. Wójtowicz, Suwerenność w kontekście integracji europejskiej, s. 156–176. Zob. też A. Marszałek, Suwerenność a integracja europejska w perspektywie historycznej. Spór o istotę suwerenności i integracji, Łódź 2000; J. Kranz (red.), Suwerenność i ponadnarodowość a integracja europejska, Warszawa 2006; A. Mojsiej, Wpływ integracji z Unią Europejską na funkcjonowanie podstawowych władz w Polsce, Ostrowiec Świętokrzyski 2001, s. 11–25; Z. Leszczyński, S. Sadowski (red.), Suwerenność państwa we współczesnych stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2005. 8 Zob. szerzej na temat istoty tej zasady: H. Kelsen, Principles…, s. 247–251; D.P. O’Connel, International Law…, s. 320–324; I. Browline, Principles…, s. 291–299. Oppenheim’s Intenrnational Law…, s. 238–248, zwraca uwagę na wyraźną korelację między zasadą par im parem non habet imperium (a więc definiującą suwerenność) a zasadą równości państw (Oppenheim’s Intenrnational Law…, s. 239), podkreślając, że wykonywanie jurysdykcji jednego państwa nad drugim może nastąpić wyłącznie za zgodą tego państwa. I. Browline stwierdza też (co jest w prawie międzynarodowym powszechnym zapatrywaniem), że pojęcie suwerenności wiąże się ściśle z przysługiwaniem państwu jurysdykcji (także w sprawach karnych), traktując ją jako aspekt suwerenności, Principles…, s. 303. Podobnie implicite S.D. Bedi, Extradition in International Law and Practice, Rotterdam 1966, s. 28. F. Berman stwierdza zaś krytycznie powszechność zapatrywania, według którego jurysdykcja jest immanentnym atrybutem suwerenności, wskazując zarazem na ogólnikowość takiego sądu. Analizowane w tym opracowaniu orzeczenia trybunałów konstytucyjnych nie wydają się jednak potwierdzać zupełnej nieprzydatności czy hasłowości tego stwierdzenia, F. Berman, Jurisdiction: the State (w:) P. Capps, M. Evans, S. Konstandinis, Asserting Jurisdiction…, s. 4. 20 1. Uwagi ogólne. Podstawy prawne, zasady podstawowe... zasad wynika zdecydowana większość reguł współpracy w sprawach karnych (zob. rozdział II). W bezpośredniej korelacji z tymi zasadami pozostaje fakt, że jedyną formą brania na siebie przez państwa obowiązku współpracy była umowa międzynarodowa, w pozostałym zaś, pozatraktatowym zakresie państwa współpracowały na zasadzie pełnej dobrowolności, o ile same nie nakładały na siebie reguły współpracy w sprawach karnych, co działo się tylko wtedy, kiedy wyraźnie przewidywała to umowa międzynarodowa9. Struktura tego obowiązku została teoretycznie przedstawiona przez 9 Ogólnie na temat źródeł obowiązku w prawie międzynarodowym zob. J.L. Brierly, The Basis of Obligation in International Law (w:) The Basis…, s. 1–68. Odnośnie do źródła obowiązku ekstradycyjnego por. L. Gardocki, Zarys prawa karnego międzynarodowego, Warszawa 1985, s. 163; M.Ch. Bassiouni, International Extradition and World Public Order, Leiden 1974, s. 7 (na podstawie orzecznictwa amerykańskiego, jednak konkluzja Bassiouniego ma walor powszechnego obowiązywania); J. Kohler, Internationales…, s. 167, zwracając również uwagę na praktykowany niejednokrotnie zakaz ekstradycji w braku traktatu. Implicite również A. La Forest, Extradition to and from Kanada, Toronto 1991, s. 13. Wyraźnie także, z powołaniem się na orzecznictwo, I.A. Schearer, Extradition in International Law, Manchester 1971, s. 23–27, zwłaszcza s. 25. Podobnie, na gruncie modelu europejskiego ekstradycji, D. Poncet i P. Gully-Hart, Extradition. The European Model (w:) M.Ch. Bassiouni (ed.), International Criminal Law. Procedure, New York 1986, s. 465, którzy podkreślają, że wydanie poza traktatem jest wyrazem woli suwerennego państwa. Z ich wywodów wynika, że o ile ogólne zasady prawa międzynarodowego mogą być źródłem prawa ekstradycyjnego, to tylko umowa międzynarodowa może kreować obowiązek ekstradycji. Inaczej E. Clarke, który uważa, że wydanie jest „co najmniej obowiązkiem publicznej moralności, nieograniczonym przez traktaty międzynarodowe”, Upon Extradition, London 1888, s. 11. Omawiając te źródła prawa jako źródło prawa ekstradycyjnego, powtórzyć wypada za L. Ehrlichem, iż żadne państwo „nie ma w stosunku do innych państw obowiązków prawnych, których samo nie przyjęło, nie podlega też w stosunku do innych podmiotów prawa międzynarodowego normom, którym samo się nie poddało. Przyjęcie tych obowiązków może nastąpić wyraźnie lub w sposób domniemany, czyli wynikający z okoliczności”, Interpretacja traktatów, Warszawa 1957, s. 6. Wydaje się, że w klasycznym prawie karnym międzynarodowym państwa zaciągają zobowiązania wyraźnie przewidziane w umowie międzynarodowej, dotyczącej ścigania karnego, w pozostałym zaś zakresie o tyle tylko, o ile tak stanowi prawnomiędzynarodowy zwyczaj (to ostatnie nie dotyczy samego obowiązku wydania). Nie dotyczy to natomiast norm ius cogens odnoszących się do praw człowieka, również, a może przede wszystkim, ich relacji do współpracy w sprawach karnych. Wydają się one jednak obejmować wyłącznie zakaz tortur. Oczywiście powyższe stwierdzenie L. Ehrlicha wymaga dodatkowej analizy, jeśli chodzi o przyjęcie przez państwa obowiązku w zakresie ścigania karnego poprzez instrument decyzji ramowej, co zostanie w niniejszym rozdziale uczynione. Jednak zasadnicza różnica pojawia się w wypadku traktatów europejskich: z ich ogólnych postanowień wynikać mogą szczegółowe dyrektywy zawarte w odrębnych instrumentach prawnych, stanowionych na gruncie danego traktatu, a nieprzewidziane w nim lub przewidziane w sposób bardzo ogólny. Ów „wtórny” obowiązek uczestnictwa w obszarze europejskiego ścigania karnego wynika z zapisanego traktatach celu UE, jakim jest budowa obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, zob. np. J. Vogel (w:) Grützner, Pötz, IRG Kommentar, 3 Aufl., Heidelberg–Karlsruhe 2001, s. 44–45. Autor wyraźnie oddziela ów obowiązek od obowiązku wynikającego z „klasycznego” prawa międzynarodowego, stwierdzając, że „z ogólnej regulacji artykułu VI TEU wynika obowiązek prawny świadczenia pomocy prawnej”. Zagadnienie to zostanie rozwinięte w dalszym toku wywodu, ma ono bowiem zasadniczy wpływ na kształt europejskiego ścigania karnego. Powstaje wówczas dwojaki problem. Po pierwsze, czy rzeczywiście państwo samo 21 Rozdział I. Zarys problematyki. Źródła pytań ustrojowych O. Lagodnego10. Nałożenie na państwa obowiązku jakiegokolwiek świadczenia w zakresie pomocy prawnej czy współpracy w sprawach karnych11 następowało po żmudnych procesach negocjacyjnych w zakresie, w jakim osiągnięto w tej kwestii konsens na forum międzynarodowym. Owa „traktatowość” międzynarodowego ścigania karnego oznacza też, że wynegocjowany zakres współpracy jest stosunkowo wąski, zaś, jak już wspomniano, do jego akceptacji (wewnętrznej) konieczna jest zawsze wyraźna zgoda państwowych parlamentów. Dodatkowo jedyną zasadą prawa międzynarodowego, jaka ma służyć pełnej realizacji tych zobowiązań na płaszczyźnie międzynarodowej, jest zasada pacta sunt servanda12. Oznacza ona jednak wyłącznie (konstytucyjne) zobowiązanie państwa do przestrzegania umów międzynarodowych i nie przesądza prawnej skuteczności umowy międzynarodowej na płaszczyźnie wewnętrznej. Opisane tu pokrótce zasady współpracy kształtowały się przez wieki, jednak zasadniczy wpływ na ich utrwalenie miał pokój westfalski, który zapoczątkował zjawisko porządku westfalskiego13. Polegało ono na utwierdzeniu wynikającego z prawa międzynarodowego przekonania, że żaden akt władczy jednego państwa nie powinien mieć jakiegokolwiek skutku nałożyło na siebie niekwestionowany obowiązek prawny w sferze „prawa europejskiego ścigania karnego”, po wtóre zaś pozostaje problem relacji tych unormowań do porządku krajowego. Oba te problemy zostaną przedyskutowane niżej. 10 Zob. O. Lagodny, Die Rechtsstellung des Auszuliefernden in der Bundesrepublik Deutschland, Freiburg im Breisgau 1987, s. 20 z dokładnym przedstawieniem wzajemnych obowiązków państw, wynikających z umowy ekstradycyjnej. 11 Wyjaśnienie pojęć „pomoc” i „współpraca” zob. A. Lach, Europejska pomoc prawna w sprawach karnych, Toruń 2007, s. 37–54, zwłaszcza s. 38. Autor przedstawia poglądy doktryny w kwestii zakresu znaczeniowego tych pojęć. Określa on współpracę (cooperation) w sprawach karnych jako pojęcie najszersze i zwraca zarazem uwagę na niejednolite stosowanie obu przywołanych pojęć. Problem ten nie ma jednak znaczenia dla precyzji używanych w niniejszym opracowaniu pojęć. 12 Por. na ten temat w literaturze polskiej w szczególności A. Wasilkowski, Przestrzeganie prawa międzynarodowego (art. 9 Konstytucji RP) (w:) K. Wójtowicz (red.), Otwarcie Konstytucji RP na prawo międzynarodowe i procesy integracyjne, Warszawa 2006, s. 9–31. Obowiązek ten jest typowym obowiązkiem ustrojowym, zawieranym co do zasady w konstytucjach krajów członkowskich Unii Europejskiej. 13 O definicji porządku westfalskiego W. Mattli, Sovereignty Bergains in Regional Integration, International Studies Review 2000, vol. 2 (Westphalian Issue), s. 149–150. Powołując się na Krasnera, W. Mattli stwierdza, że „państwo westfalskie jest definiowane jako system władzy politycznej opartej na terytorium i autonomii”; Ch. Rudolph, Sovereignty and Territorial Borders in a Global Age, International Studies Review 2005, no. 7, s. 1–20 oraz szczególnie J. Caporaso, Changes in the Westphalian Order: Territory, Public Authority and Sovereignty, International Studies Review 2000, vol. 2, s. 1–28, który podaje taką samą definicję westfalskiego państwa (porządku), jak W. Mattli (Sovereignty…, s. 2). O pojęciu westfalskiej państwowości również L. Friedman-Goldstein, Constituting Federal Sovereignty. The European Union in Comparative Context, Baltimore 2001, s. 7–9. 22 1. Uwagi ogólne. Podstawy prawne, zasady podstawowe... na terytorium innego państwa bez zgody tego państwa14. Co za tym idzie, porządek westfalski ugruntował zapatrywanie, że norma prawa międzynarodowego nie ma i nie może mieć charakteru „ponadnarodowego”15, wynikającego z jakiejś „wyższej władzy”, bowiem wynika ona wyłącznie z woli całkowicie suwerennych państw16. To, co nieznane przez porządek krajowy, jest według tego zapatrywania „niebytem prawnym”, niezależnie od tego, czy realizuje konieczne cele i w jaki sposób usiłuje się owe regulacje legitymizować. Wszystko to sprawiało, iż wielość koncepcji17 i ogrom opracowań odnoszących się do powstania ponadnarodowego prawa karnego były przez długie lata odwrotnie proporcjonalne do rzeczywistych działań i osiągnięć w tym względzie. Mimo dominacji tego typu myślenia o międzynarodowym ściganiu karnym z biegiem czasu państwa zaczęły przejawiać wolę współdziałania na forum różnego rodzaju organizacji międzynarodowych, a także na forach regionalnych, co poniekąd wymuszane było zupełnie podstawowymi potrzebami w tym względzie. W pracy tego typu trudno o szcze14 W kontekście międzynarodowej współpracy w sprawach karnych wyraźnie stwierdza to przede wszystkim D. Spinellis, Securing Evidence Abroad. European Perspective (w:) M.Ch. Bassiouni, International Criminal Law…, s. 351 i cytowana tam literatura. 15 Chyba że coś innego wyraźnie wynika z unormowań konstytucyjnych. Co interesujące, termin „prawo karne ponadnarodowe” w kontekście prawa europejskiego używany był już wiele lat temu w literaturze niemieckiej, zob. K. Tiedemann, Der Allgemeine Teil des europäischen supranationalen Strafrechts (w:) T. Vogler (Hrsg.), Festschrift für Hans-Heinrich Jescheck zum 70. Geburtstag Berlin 1985, s. 1411–1440. 16 Tego typu podejście do międzynarodowych systemów regulacyjnych w obecnym systemie prawnym krytykuje N. Walker, The Idea of Constitutional Pluralism, The Modern Law Review 2002, vol. 65, s. 334. Jest to krytyka typowa dla zwolenników teorii multikonstytucyjnych i ogólnie multicentrycznych teorii prawnych, o których niżej. 17 Zob. M.Ch. Bassiouni, E. Wise, Aut Dedere Aut Judicare: The Duty to Extradite or Prosecute in International Law, Dordrecht i in. 1995, z niezwykle interesującym przeglądem teoretycznych koncepcji odnoszących się do ponadnarodowego ścigania karnego oraz rozważaniami odnoszącymi się do wspólnego interesu państw w zwalczaniu przestępczości; M.Ch. Bassiouni, International Criminal Law, 3rd ed., vol. I–III, Leiden 2008; Ch. Maierhofer, „Aut dedere aut iudicare”. Herkunft, Rechtsgrundlagen und Inhalt des völkerrechtlichen Gebotes zur Strafverfolgung oder Auslieferung, Berlin 2006; A. Eser, O. Lagodny (eds.), Principles and Procedures for a New Transnational Criminal Law, Freiburg im Breisgau 1992; M.Ch. Bassiouni, A Comprehensive Strategic Approach on International Cooperation for the Prevention, Control and Suppression of International and Transnational Criminality, Nova Law Review 1991, no. 2, s. 356–371, z opublikowanym tam projektem statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego; R. Cryer i in., An Introduction to International Criminal Law and Procedure, Cambridge 2007; K. Ambos, Der Allgemeine Teil des Völkerstrafrechts. Ansätze der Dogmatisierung, Berlin 2004; R. Havelman, O. Karvan, J. Nicholls (eds.), Supranational Criminal Law: A System Sui Generis, Antwerpen i in. 2003; N. Passas, International Crimes, Darmout 2003; idem (ed.), Transnational Crime, Darmouth 1999. 23 Rozdział I. Zarys problematyki. Źródła pytań ustrojowych gółowy opis zarówno ewolucji prawa karnego międzynarodowego18, jak i samej współpracy w sprawach karnych, podejmowanej w różnych formach. Znajduje się on przede wszystkim w książce A. Cassese19, cytowanej już pracy D. Oehlera20, zaś jeśli chodzi o współpracę i pomoc prawną w sprawach karnych, w opracowaniu J. Kohlera21 oraz w publikacji F. von Martitza22. Bogate w wątki historyczne jest również opracowanie H. Lammascha23 oraz F. Meiliego24. Istotną wartość informacyjna w tym względzie 18 Zarówno pojęcie prawa karnego międzynarodowego, jak i przestępstw prawa karnego międzynarodowego (delicta iuris gentium) jest dalekie od jednoznaczności. Zob. w tej kwestii L. Gardocki, Zarys prawa karnego międzynarodowego, Warszawa 1985, s. 7–16. L. Gardocki do materialnej części prawa karnego międzynarodowego zalicza delictae iuris gentium, przestępstwa przeciwko pokojowi, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości. Zob. również idem, Über den Begriff des Internationalen Strafrechts, ZStW 1986, s. 703–709. G. Werle podkreśla, iż do przestępstw prawa międzynarodowego zalicza się tzw. core crimes, natomiast przynależność do tej grupy takich deliktów, jak handel narkotykami jest sporna, zob. Principles of International Criminal Law, Haag 2005, s. 25–26. Z kolei M. Bassiouni rozumie przedmiot prawa karnego międzynarodowego ekstensywnie, wliczając w to przestępczość zorganizowaną, przestępstwa związane z obrotem narkotykami, prawnokarną ochronę środowiska, International Criminal Law, Leiden 2008, s. 129–205, zwłaszcza 152–155. Również ekstensywnie wydaje się rozumieć to pojęcie A. Cassese, International…, s. 15. Bardziej kategorycznego podziału dokonuje N. Boister, rozumiejąc międzynarodowe prawo karne jako sensu stricto core crimes oraz przestępstwa o zasięgu międzynarodowym (crimes of international concern), które proponuje utożsamiać z kryminologicznym pojęciem „prawo karne transnarodowe”, Transnational Criminal Law, EJIL 2003, no. 5, s. 953–976. 19 Odnośnie do ewolucji prawa karnego międzynarodowego por. N. Boister, International Criminal Law, Oxford 2003, s. 37–42, z cytowaną tam literaturą. 20 Idem, Internationales…, w szczególności s. 60–62 oraz 141–150. 21 Ibidem, s. 142–187. Wydaje się to być do dzisiaj najbardziej miarodajna pozycja dotyczącą historii międzypaństwowej współpracy w sprawach karnych. J. Kohler zwraca zarazem uwagę na słabe opracowanie historii pomocy i współpracy w sprawach karnych w tak podstawowych opracowaniach, jak cytowane niżej prace J.B. Moore’a czy F. Billota. 22 Idem, Internationale…, s. 146 i n. Z punktu widzenia historycznego interesujące może być również opracowanie F. Koeniga, Grundzüge des Internationalen Strafrechts, Bern 1915 oraz J. Heimbergera, Einige Fragen des Internationalen Strafrechts im Vorentwurf zu einem Deutschen Strafgesetzbuch (w:) Festgabe für Paul Krüger, Berlin 1911; zupełnie fragmentarycznie z punktu widzenia historycznego interesować może opracowanie S. Heimgartena, Auslieferungsrecht, Erich 2002, s. 5–8. 23 Zob. ibidem, s. 11–27. Warto podkreślić, iż wciąż aktualne jest zawarte tam pod koniec XIX w. w jednym z przypisów stwierdzenie, że „dogłębne przedstawienie historii instytucji ekstradycji wymaga samodzielnego opracowania. Do tej pory brak takowego [tłum. moje – A.G.]”. W 1899 r. powstało jednak dość skrótowe opracowanie odnoszące się do powstawania doktryn prawa międzynarodowego prywatnego i karnego, nie zaś samej ekstradycji, zob. F. Meili, Über das Historische Debut der Doktrin des Internationaloen Privat- und Strafrechts, Lipsk 1899; zob. również jego późniejsze opracowanie Die hauptsachlichen Entwicklungen des Internationalen Strafrechts seit der mittelalterisch-italienischen Doktrin, Zürich 1908. 24 Zob. ogólnie F. Meili, Lehrbuch des Internationalen Strafrechts und Strafprozessrechts, Zürich 1910. 24 1. Uwagi ogólne. Podstawy prawne, zasady podstawowe... ma też książka K. Neumeyera25. Sporą poznawczą wartość historyczną ma opracowanie Ch.L. Blakesleya26 oraz M. Płachty27. Jeśli chodzi o pierwszą wymienioną formę współdziałania (na forum organizacji międzynarodowych), dość powszechnie przyjmuje się, iż zapoczątkowała ją współpraca na forum Ligi Narodów, zaś w drugim przypadku modelowym przykładem współpracy regionalnej w sprawach karnych był Związek Żeglugi na Renie28. W żaden sposób nie miało to wpływu na modyfikację wyżej skrótowo nakreślonych zasad współpracy, które zakładały brak automatyczności wykonania orzeczeń29. To samo można by początkowo powiedzieć o wysiłkach podejmowanych w łonie Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej. Traktaty założycielskie nie przewidywały w ogóle jakiejkolwiek roli Wspólnoty w podejmowaniu działań na rzecz przeciwdziałania i zwalczania przestępczości. W tej fazie ewolucji Wspólnoty trudno w ogóle mówić nawet o próbie wyznaczania ram instytucjonalnych współpracy i określenia istoty wspólnego interesu tego organizmu w przeciwdziałaniu i zwalczaniu przestępczości30. Wspólnoty nie były wówczas oczywiście w żadnej mierze organizmem politycznym, tylko zaś twór polityczny podejmuje ze swej natury działania 25 Zob. idem, Die gemeinrechtliche Entwicklung des internationalen Privat- und Strafrechts bis Bartolus, München 1901. 26 Idem, The Law of International Extradition. A Comparative Study, RIDP 1991, no. 62, w szczególności s. 38–390. 27 Zob. idem, Development and main Tendencies in the Polish Bilateral Treaties on Extradition: 1925–1989, RIDP 1991, no. 62, s. 635–669. 28 M. Płachta, Wykonywanie zagranicznych wyroków karnych. Zarys historycznego rozwoju instytucji, NP 1985, nr 11–12, s. 106–121, zwłaszcza s. 106–108. Autor zauważa (s. 107), że jeszcze nawet pod koniec XIX w. uznawanie orzeczeń innych państw było rzadkim wyjątkiem. 29 Historycznie wyjątkiem od takiego podejścia w zakresie wykonywania obcych orzeczeń karnych była konwencja podpisana w Paryżu 12 kwietnia 1912 r. między Francją a księstwem Monako w zakresie ceł i sąsiedztwa, która nie przewidywała procedury exequatur i tym samym nie przewidywała prawa, według jakiego ma być wykonane orzeczenie, ibidem, s. 108. Rozwiązanie to potraktować można jako swoisty prototyp zasady wzajemnego uznawania. 30 Chodzi tu o to, jakie dobra prawne (i czy w ogóle jakiekolwiek) wynikające z traktatów o Unii Europejskiej oraz o Wspólnotach Europejskich powinny być chronione przez prawo represyjne, pochodzące z prawa Wspólnot i Unii, stosowane bezpośrednio lub inkorporowane do porządków krajowych państw członkowskich Unii. Z chwilą wejścia w życie traktatu lizbońskiego pytanie to nabiera nowego wymiaru. Jego najbardziej doniosłym (choć nie jedynym) nowatorskim rozwiązaniem w odniesieniu do prawa karnego jest zniesienie „struktury filarów”. W dużej mierze oznacza to, iż pod rządami nowego traktatu dawny, przedstawiony niżej problem „bitwy filarów” nie tyle zniknie, co przybierze zupełnie nowe oblicze, prawo karne w świetle traktatu lizbońskiego staje się bowiem jednolitą polityką, której wdrożeniu towarzyszyć powinna zasada pierwszeństwa oraz bezpośredniego skutku dyrektyw, zastępujących omawiane w tej pracy szeroko decyzje ramowe. Wątek ten zostanie rozwinięty w dalszej części wywodu. 25 Rozdział I. Zarys problematyki. Źródła pytań ustrojowych w zakresie tworzenia i stosowania prawa represyjnego. Inną natomiast jest rzeczą, w jaki sposób owo prawo represyjne ocenią sądy konstytucyjne. Pierwsze działania Wspólnot Europejskich mające na celu przeciwdziałanie i zwalczanie przestępczości miały charakter nie tyle prawny, co polityczny i zapoczątkowane były spotkaniem Rady Europejskiej w dniach 1–2 grudnia 1975 r. w Rzymie. Powstała tam nieformalna grupa współpracy między ministrami sprawiedliwości i spraw wewnętrznych państw członkowskich Unii Europejskiej w zakresie przeciwdziałania i zwalczania zjawiska terroryzmu, radykalizmu, ekstremizmu i przemocy (tzw. grupę TREVI)31. Tego typu nieformalna współpraca została zakończona wraz z wejściem w życie traktatu z Maastricht. Z uwagi na brak podstaw traktatowych dla rozwoju współpracy w sprawach karnych, przy jednoczesnych rosnących potrzebach w tym względzie, podjęto wysiłek współpracy niejako obok struktur wspólnotowych, w ramach grupy Schengen, stworzonej początkowo przez pięć państw32. Podpisano wówczas dwie międzynarodowe konwencje, które znosząc kontrolę na granicach wewnętrznych, miały też istotne znaczenie dla zwalczania i przeciwdziałania przestępczości w najszerszym tego słowa rozumieniu. Były to Układ z Schengen z dnia 14 czerwca 1985 r. oraz Konwencja wykonawcza do tego Układu z dnia 19 czerwca 1990 r.33 31 Szerzej na ten temat zwłaszcza W. Czapliński, Obszar wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Współpraca w zakresie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, Warszawa 2005, s. 5–7; B. Hebenton, T. Thomas, Policing Europe. Co-operation, Conflict and Control, Houndmills–London 1995; J. Menkes, Od współpracy policyjnej do przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, Sprawy Międzynarodowe 1997, nr 3, s. 61 i n.; A. Gruszczak, III filar Unii Europejskiej po Tampere: wnioski i perspektywy, SE 2000, nr 3, s. 3 i n.; A. Grzelak, Unia Europejska a prawo karne, Warszawa 2002, s. 22–23; M. Kula, A. Sołtysińska, Ewolucja III filaru Unii Europejskiej (w:) A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie przestępczości w Unii Europejskiej. Współpraca sądowa i policyjna w sprawach karnych, Warszawa 2006, s. 25. A. Górski, A. Sakowicz, Geneza i istota Europejskiego Nakazu Aresztowania (w:) P. Hofmański (red.), Europejski nakaz aresztowania w teorii…, s. 19. W 1993 r. grupy TREVI zostały zastąpione posiedzeniami Rady Ministrów Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych. 32 Następnie do grupy państw Schengen przystąpiły następujące państwa Wspólnoty: Włochy, Hiszpania, Portugalia, Grecja, Austria, Dania, Finlandia, Szwecja, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia, Węgry, ponadto stowarzyszone z nimi są Norwegia i Islandia, a także Szwajcaria (tymczasowo od 2004 r.), zaś Wielka Brytania i Irlandia biorą udział tylko w niektórych inicjatywach, podobnie zresztą jak Rumunia, Bułgaria i Cypr. 33 Umowa z dnia 14 czrwca 1985 r. pomiędzy Rządami państw Unii Gospodarczej Beneluksu, Republiki Federalnej Niemiec i Republiki Francuskiej o stopniowym znoszeniu kontroli na wspólnych granicach oraz Konwencja z dnia 19 czerca 1990 r. pomiędzy Królestwem Belgii, Republiką Federalną Niemiec, Republiką Francuską, Wielkim Księstwem Luksemburga i Królestwem Holandii, wprowadzająca w życie umowę o stopniowym znoszeniu kontroli na wspólnych granicach, podpisana w Schengen dnia 14 czerwca 1985 r., Dz. Urz. UE L 239 z 22.09.2000. Zob. K. Heilbronner, P. Weil, Von Schengen nach Amsterdam, Trewir 1999; N. Haas, Die Schengen Abkommen und Ihre strafprozessualen Im- 26 1. Uwagi ogólne. Podstawy prawne, zasady podstawowe... Nie bagatelizując znaczenia dotychczas opisanych inicjatyw w zakresie przeciwdziałania i zwalczania przestępczości, należy podkreślić, że istotną cezurę stanowiło przyjęcie traktatu z Maastricht, dał on bowiem początek koncepcji współpracy w sprawach karnych w ramach tzw. III filara UE34 i objął, zgodnie z art. K.1 TUE, politykę azylową, zasady przekraczania granic zewnętrznych UE i ich kontrolę, politykę migracyjną, walkę z narkotykami, zwalczanie nadużyć finansowych, współpracę sądową w sprawach cywilnych oraz karnych, współpracę celną, a także współpracę policyjną w zakresie zwalczania terroryzmu oraz innych form przestępczości międzynarodowej, a nadto organizację systemu wymiany informacji w ramach Europolu35. Traktat z Maastricht w zakresie współpracy w sprawach karnych przewidywał tzw. metodę międzyrządową, wyrażającą się w formalnej postaci wspólnych stanowisk, wspólnych działań oraz konwencji. Żaden z tych aktów nawet z wielką dozą dobrej woli nie może być uznany za istotowo odmienny od tych, które klasycznie, poza UE, kształtowały współpracę w sprawach karnych. Zmianę istotową zdaje się dopiero przynosić traktat amsterdamski, zasadniczo reorganizujący strukturę III filara UE36. plikationen, Wien 2001; A. Achermann, R. Bieber, A. Epiney, R. Wehner, Schengen und die Folgen. Der Abbau der Grenzkontrollen in Europa, Berno 1995; H.C. Taschner, Schengen. Die Übereinkommen zum Abbau der Personenkontrollen an den Binnengrenzen von EU-Staaten, Baden-Baden 1997. Zob. też ogólnie opinie zamieszczone w zbiorze: Polska droga do Schengen. Opinie ekspertów, Warszawa 2001. 34 W pracy tej konsekwentnie używam terminu „III filar UE”. Mimo że nie nie występuje on w TUE, jego konotacja znaczeniowa nie budzi wątpliwości. 35 Zob. szerzej m.in. P. Müller-Graff, The Legal Bases of the Third Pillar and its Position in the Framework of the Union Treaty (w:) J. Monar, R. Morgan (eds.), The Third Pillar of the European Union, Brussels 1994, s. 21 i n. oraz F. Snyder, Institutional Development in the European Union: Some Implications of the Third Pillar (w:) J. Monar, R. Morgan (eds.), The Third Pillar…, s. 85 i n.; G. Barrett, Cooperation in Justice and Home Affairs in the European Union – an Overview and a Critique (w:) G. Barrett (ed.), Justice Cooperation in the European Union, Institute of European Affairs 1997, s. 8–10; M. Kula, A. Sołtysińska, Ewolucja... (w:) A. Górski, A. Sakowicz (red.), Zwalczanie…, s. 34; A. Górski, A. Sakowicz, Geneza i istota Europejskiego Nakazu Aresztowania (w:) P. Hofmański (red.), Europejski…; A. Walczak-Żochowska, Współpraca sądowa w sprawach karnych (w:) T. Bieńkowska, D. Szafrański (red.), Europeizacja prawa polskiego – wybrane aspekty, Warszawa 2007, s. 161–172; P. Saganek, Współpraca w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych (w:) D. Milczarek, A. Nowak (red.), Integracja europejska. Wybrane problemy, Warszawa 2003, s. 207–233; Z.J. Pietraś, Prawo wspólnotowe i integracja europejska, Lublin 2005, s. 588–598. 36 Por. ogólnie na temat instrumentów prawnych traktatu amsterdamskiego S. Peers, EU Justice and Home Affaires, Oxford 2006, s. 72–77; M. Wasmeier (w:) H. von den Groeben, J. Schwarze, Kommentar zum Vertrag über die Europäische Union und zur Gründung der Europäischen Gemeinschaft, Baden-Baden 2003, s. 350–391; H. Satzger (w:) Streinz EUV/EGV Kommentar, München 2003, s. 114–142; M. Böse (w:) J. Schwarze, EU Kommentar, Baden-Baden 2000, s. 125–172 oraz M. Płachta, W. van Ballegooij, The Framework Decision on the European Arrest Warrant and Surrender Procedures between Member States of the European Union (w:) R. Blekxtoon (ed.), Handbook on the European Arrest Warrant, Haag 2005, s. 26–29; W. Czapliński, Acquis communataire w zakresie III Filara Unii Europejskiej z perspektywy 27 Rozdział I. Zarys problematyki. Źródła pytań ustrojowych Traktat ten przede wszystkim przeniósł do I filara materię polityki azylowej, przekraczania granic, polityki migracyjnej, współpracy w sprawach cywilnych oraz współpracy celnej. Niemniej ważne zmiany dokonały się w sferze podejmowania decyzji w przedmiocie polityk pozostałych w zakresie III filara UE (zapobieganie i zwalczanie przestępczości, współpraca policyjna i współpraca sądowa w sprawach karnych, zwalczanie rasizmu i ksenofobii). Na szczególną uwagę zasługuje treść art. 34 TUE, w którym na nowo zostały uregulowane formy działania w obszarze III filara UE. Traktat nie przewidywał już wspólnych działań, pozostawiając w mocy wspólne stanowiska (art. 34 ust. 2 TUE). Ich celem było określenie sposobu postępowania Unii Europejskiej w konkretnej sprawie i miały one charakter zobowiązania politycznego państw członkowskich. Co ważniejsze, traktat amsterdamski w art. 34 ust. 2b TUE wprowadził obok decyzji nową formę normowania kwestii leżących w kompetencji należących do III filara UE – decyzję ramową „w celu zbliżania przepisów ustawowych i wykonawczych państw członkowskich”37, utrzymując przy tym jako formę działania konwencję. polskiego prawa wewnętrznego (w:) C. Mik (red.), Implementacja prawa integracji europejskiej w krajowych porządkach prawnych, Toruń 1998, s. 97–109; idem, Uwagi na temat funkcjonowania III Filara (Wymiar Sprawiedliwości i Sprawy Wewnętrzne) z perspektywy akcesji Polski do Unii Europejskiej, Biuletyn CE UW 1998, nr 3–4; idem, Obszar…; P.J. Kuiper, The Evolution of the Third Pillar from Maastricht to the European Constitution. Institutional Aspects, CMLRev 2004, no. 41, s. 609–626; A. Łazowski, Implementation of the Third Pillar Acquis. A Challenge for the Applicant Countries? (w:) G. de Kerkchove, A. Wyembergh (eds.), Sécurité et justice: enjeu de la politique extérieure de l’Union européenne, Brussels 2003, s. 157–171; J. Monar, Justice and Home Affairs in the Treaty od Amsterdam: Reform at the Price of Fragmentation, ELR 1998, no. 23, s. 320 i n. 37 Na temat decyzji ramowej jako instrumentu prawnego zob. przede wszystkim S. Biernat, Framework Decision as a Legal Instrument within the Third Pillar (w:) P. Hofmański, A. Górski (red.), The European Arrest Warrant…; J. Barcz, Europejski nakaz aresztowania – konsekwencje braku transpozycji lub wadliwej transpozycji decyzji ramowej w państwie członkowskim UE, EPS 2005, nr 1, s. 12–16; W. Postulski, Współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych (III Filar Unii Europejskiej) (w:) A. Wróbel (red.), Wprowadzenie do prawa Wspólnot Europejskich (Unii Europejskiej), Kraków 2004, s. 641; M. Szwarc, Decyzje ramowe jako instrument harmonizacji prawa karnego w UE, PiP 2005, z. 7, s. 22–38; W. Czapliński, Obszar wolności..., s. 58–59; C. Mik, Europejskie prawo wspólnotowe. Zagadnienia teorii i praktyki, t. I, Warszawa 2000, s. 365; P. Filipek, Komentarz do Postanowień dotyczących współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych (w:) K. Lankosz (red.), Traktat o Unii Europejskiej. Komentarz, Warszawa 2003, s. 433; A. Łazowski, Źródła prawa Unii Europejskiej (w:) M. Perkowski (red.), Wymiar sprawiedliwości UE. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2003, s. 33; A. Grzelak, Trzeci Filar Unii Europejskiej. Instrumenty prawne, Warszawa 2008, s. 101–133; H. Kuczyńska, Wspólny obszar postępowania karnego w Unii Europejskiej, Warszawa 2008, s. 31–33; F. Zeder, Der Rahmenbeschluss als Instrument der EU Rechtsangleichung im Strafrecht am Beispiel des Rahmenbeschlusses gegen Geldfälschung, ÖJZ 2001, H. 3, s. 83–92; C. Tinkl, Die Rechtsstellung des Einzelnen nach dem Rahmenbeschluss über den Europäischen Haftbefehl, Frankfurt 2007, s. 91–125, gdzie autorka w szczególności analizuje relacje zachodzące między decyzją ramową a umową międzynarodową oraz z drugiej strony dyrektywą. Zob. także M. Adam, Die Wirkung von Rahmenbeschlussern 28 1. Uwagi ogólne. Podstawy prawne, zasady podstawowe... Traktat lizboński zasadniczo reorganizuje prawne formy działania w dawnym III filarze, który obecnie przyjmuje niemal tę sama strukturę prawną, co inne traktatowe sfery działania. Ponieważ będzie jeszcze mowa o regulacji rozdziału 4 traktatu lizbońskiego, tutaj należy ograniczyć się do stwierdzenia, iż zasadniczą formą działania jest stanowienie dyrektyw przez Parlament Europejski i Radę, zgodnie ze zwykłą procedurą prawodawczą ustalających normy minimalne, które odnoszą się do określania przestępstw oraz kar w dziedzinach szczególnie ważnej przestępczości o charakterze transgranicznym. Artykuł 82 TFUE, o którym mowa, wymienia dalej poszczególne dziedziny przestępczości, to jest terroryzm, handel ludźmi oraz seksualne wykorzystywanie kobiet i dzieci, nielegalny handel narkotykami, nielegalny handel bronią, pranie pieniędzy, korupcję, fałszowanie środków płatniczych, przestępczość komputerową i przestępczość zorganizowaną. W zwykłym procesie prawodawczym przy stanowieniu dyrektyw nie jest już wymagana jednomyślność wszystkich państw. Będzie ona wymagana i to po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego, gdyby miało dojść do rozszerzenia dziedzin przestępczości objętej przedmiotem regulacyjnym dyrektyw. Co do zasady zwykła (a więc niewymagająca jednomyślności) lub specjalna (a więc w dalszym ciągu wychodząca z przesłanki jednomyślności) procedura prawodawcza służyła będzie również ustanawianiu norm minimalnych odnoszących się do określania przestępstw oraz kar w dziedzinach przestępstw objętych harmonizacją. Warto zwrócić uwagę, iż pojęcie „normy minimalne odnoszące się do określania przestępstw oraz kar” będzie podlegało procesowi niewątpliwie kontrowersyjnej i spornej wykładni, w szczególności w świetle bezdyskusyjnego chyba przymiotu dyrektyw unijnych, jakim jest, w odróżnieniu od decyzji ramowych, bezpośredni skutek i pierwszeństwo w stosunku do krajowego systemu prawnego. in Mitgliedstaatlichen Recht, EuZW 2005, s. 558–561; M. Wasmeier (w:) H. von den Groeben, J. Schwarze, Kommentar zum Vertrag…, s. 380–381; W. Schroeder, Der Rahmenbeschluss als Rechtssatzform in den Verträegen (w:) O. Lagodny, E. Wiederin, R. Winkler (Hrsg.), Probleme des Rahmenbeschlusses am Beispiel des Europäischen Haftbefehls, Graz 2007, s. 37–59 oraz M. Wasmeier, Der Rahmenbeschluss als Rechtssatzform in der Praxis, ibidem, s. 59–71; S. Gless, Rechtsakte der EU (w:) W. Schomburg, O. Lagodny, S. Gless, T. Hackner, Internationale Rechtshilfe in Strafsachen, München 2006, s. 900–901; M. Böse (w:) H. Grützner, P.G. Pötz, K. Kreß (Hrsg.), Internationaler Rechtshilfeverkehr in Strafsachen, Karlsruhe 2008, s. 9; B. Kurcz, A. Łazowski, Two Sides of the Same Coin? Framework Decisions and Directives Compared, Yearbook of European Law 2006, no. 25, s. 177–204; A. Hinarejos, On the Legal Effects of Framework Decisions and Decisions: Directly Applicable, Directly Effective, Self-executing, Supreme?, ELJ 2008, no. 5, s. 620–643. Ostatnio również monograficzne opracowanie J. Schreibera, Strafrechtsharmonisierung durch europäische Rahmenbeschlusse, Hamburg 2008. 29 Rozdział I. Zarys problematyki. Źródła pytań ustrojowych Pojęcie to prowokować więc będzie dyskusję, na ile „normy minimalne” wymagały będą uzupełnienia ustawowego, mimo przymiotu bezpośredniego skutku i pierwszeństwa dyrektyw. 2. Metody, środki prawne i instrumenty tworzenia prawa (obszaru) europejskiego ścigania karnego 2.1. Pojęcie ścigania karnego w Unii Europejskiej (dlaczego „europejskie ściganie karne”?) Zanim dokonana zostanie analiza znaczenia decyzji ramowej jako instrumentu prawnego kształtującego wspólne ściganie karne w Unii Europejskiej, należałoby rozważyć przedstawienie podstawowych regulacji dorobku prawnego w tym zakresie, jaki ukształtował się na podstawie opisanych tu przepisów oraz instrumentów prawnych traktatu amsterdamskiego. Ponadto w niniejszej pracy wielokrotnie i to niekiedy zamiennie z używanym w Traktacie o Unii Europejskiej pojęciem „współpraca w sprawach karnych” pojawia się pojęcie europejskiego ścigania karnego (lub ścigania karnego w Unii Europejskiej)38. Jest to zabieg celowy, należy jednak wyjaśnić zakres rozumienia tych pojęć. Pewne zagrożenie w swobodnym operowaniu nimi polega na tym, iż łatwo można narazić się na zarzut daleko idącego uproszczenia, a jednocześnie wręcz nadawania zastanym już, opisanym i zdefiniowanym pojęciom innego znaczenia (Etikettenschwindel). Ściganiem karnym w Unii Europejskiej albo też europejskim ściganiem karnym przed rządami traktatu lizbońskiego nazywam zespół środków podjętych na podstawie traktatu amsterdamskiego (zasadniczo) w III oraz wyjątkowo w I filarze, służących zwalczaniu przestępczości, jaką na podstawie traktatu może (ma prawo) zająć się Unia Europejska. Trzeba tutaj zaznaczyć, iż sama kompetencja zarówno Wspólnot Europejskich, jak i Unii Europejskiej w dziedzinie tworzenia norm prawa karnego, a więc w skrócie problem ius puniendi Wspólnot i Unii, była kwestią niezwykle kontrowersyjną i dyskusyjną. Chodzi tu więc o szereg instrumentów zwalczania 38 Zasadniczo poza zakresem tego opracowania pozostaje regionalny system współpracy w sprawach karnych Rady Europy. Konsekwentnie zatem pisząc o prawie europejskiego ścigania karnego, rozumiem przez to pojęcie wszystkie instrumenty Unii Europejskiej (nie zaś Rady Europy) oraz w drugim rzędzie instrumenty prawne Wspólnot, mające znaczenie dla prawa karnego. 30 2. Metody, środki prawne i instrumenty tworzenia prawa... przestępczości, regulowanych konwencjami lub decyzjami ramowymi, które normalnie, z punktu widzenia porządku krajowego, zalicza się albo do prawa karnego materialnego, albo też do instrumentarium procedury karnej. Prawo normujące ów zespół środków nazywam w pracy europejskim ściganiem karnym czy ściślej – prawem europejskiego ścigania karnego, nie zaś współpracą regionalną (w ramach Unii Europejskiej), również dlatego, aby podkreślić socjologicznoprawny fenomen tego obszaru. Ściganie karne w Unii Europejskiej (europejskie ściganie karne) nie jest bynajmniej określeniem użytym pierwszy raz w tej pracy, jest ono bowiem stosowane – co prawda incydentalnie – zarówno w literaturze polskiej39, jak i stosunkowo często w literaturze zagranicznej40, właściwie zamiennie z pojęciem „europejski wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych” (europäische Strafrechtspflege)41. To drugie pojęcie wydaje się jednak znacznie mniej zakorzenione w języku polskim niż „ściganie karne w Unii Europejskiej”, mimo że być może bardziej obrazowo opisuje fenomen, z którym przyszło mi się w tej pracy zmagać. Ściganie karne w Unii Europejskiej bądź europejski wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych jest w moim przekonaniu czymś więcej niż współpraca w sprawach karnych o walorze regionalnym. O ile bowiem to ostatnie pojęcie, na co przynajmniej pośrednio zwrócono już uwagę, charakteryzuje się zupełnie marginalnym znaczeniem wspólnych celów i wspólnej aksjologii zwalczania przestępczości, o tyle ściganie karne w Unii Europejskiej zakładać musi istnienie pewnego aksjologicznie wspólnego obszaru, który wykazuje się, na co również już zwrócono uwagę, zasadniczą odmiennością od jakiegokolwiek innego ob- 39 P. Hofmański, Przyszłość ścigania karnego w Europie, EPS 2006, nr 12, s. 4. Autor używa też sformułowania „jednolity wspólny system ścigania karnego i wymierzania sprawiedliwości w sprawach karnych w skali ogólnoeuropejskiej”, jednakże w kontekście niemożliwości utworzenia obecnie takiego systemu i obszaru, s. 9. Zob. także opracowanie Europejskie ściganie karne. Projekt alternatywny, pod red. B. Schünemanna, Poznań 2006, z przedmową A.J. Swarca, s. 11–14, w którym używa on również pojęcia „europejskie ściganie karne”. 40 W szczególności w piśmiennictwie B. Schünemanna, Ein Alternativ-Entwurf zur Regelung der europäischen Strafverfolgung im Verfassungsvertrag der EU (w:) E. Pache (Hrsg.), Die Europäische Union – Ein Raum der Freiheit, der Sicherheit und des Rechts?, Baden-Baden 2005, s. 81–100. 41 Zob. B. Schünemann, Fortschritte und Fehltritte…; idem, Gefahren für den Rechtsstaat durch die Europäisierung der Strafrechtspflege? (w:) E.W. Plywaczewski (Hrsg.), Aktuelle Probleme des Strafrechts und der Kriminologie, Bialystok 2005, s. 359–380; idem, Ein Gesamtkonzept für die europäische Strafrechtspflege (w:) B. Schünemann (Hrsg.), Ein Gesamtkonzept für die europäische Strafrechtspflege, Köln, Berlin, München 2006, s. 61–64. 31 Rozdział I. Zarys problematyki. Źródła pytań ustrojowych szaru prawnego42 dotyczącego prawa karnego. Ów wspólny obszar43 może być w moim przekonaniu uważany za swoistą hybrydę systemu wyłącznie państwowego i systemu ściśle międzynarodowego, której z pewnością nie można (jeszcze) nazwać systemem ścigania karnego w Unii Europejskiej. Uściślijmy tu wcześniejsze rozważania, stwierdzając, iż za pojęciem europejskiego ścigania karnego kryje się pewien nowy fenomen, który wymaga nie tylko przyczynkowego traktowania i opisowych dywagacji, ale też systematycznej analizy, w szczególności z punktu widzenia prawnokonstytucyjnego. Jest to mianowicie fenomen tworzenia prawa represyjnego przez niepaństwo (niepaństwa), zasadniczo w celu ochrony pewnych wspólnych interesów. Potrzeba takiej ochrony pojawiła się z pewnością wcześniej i istnieje na różnych forach międzynarodowych, jednak pierwszy raz podjęto próbę systematyzacji i definicji tej potrzeby w opisanej już wyżej pokrótce formie prawnej. Z jednej strony można oczywiście bronić tezy, iż ściganie karne w Unii Europejskiej jest po prostu odmianą regionalnej współpracy w sprawach karnych, z drugiej zaś łatwo jest wyodrębnić pewne cechy określające różnice tego obszaru w stosunku do regionalnej współpracy w sprawach karnych. Można wstępnie ocenić, że oba te punkty widzenia mają istotną wartość poznawczą i wymagają rozważenia. Przewaga jednych argumentów (ściśle prawnomiędzynarodowych) nad drugimi (które można by tu nazwać „wspólnotowymi”) ma podstawowe znaczenie dla zagadnień natury konstytucyjnej i oczywiście odpowiedzi na nie. Opieranie się w naszej analizie prawnokonstytucyjnej wyłącznie na argumentach przedstawionych przez sądy konstytucyjne byłoby mimo wszystko zubożeniem przestrzeni rozważań. Po pierwsze bowiem dopiero przedstawienie dorobku UE w zakresie budowy przestrzeni ścigania karnego w Unii Europejskiej pozwoli rozważyć intencje (lub ich brak), jakie towarzyszyły przyjmowaniu kolejnych instrumentów zwalczania przestępczości. Pozwoli oddać też ogólnego „ducha” tego procesu, zrozumieć przeszkody i rozbieżności w treści przyjmowanych instrumentów oraz zastrzeżenia natury konstytucyjnej podnoszone przez poszczególne państwa. Na dorobek ten składają się zarówno normy współpracy w sprawach karnych, 42 Trzeba mieć oczywiście świadomość, że dyskusyjna jest przynależność tego pojęcia do języka prawnego. 43 Zob. tytuł pracy H. Kuczyńskiej, Wspólny obszar postępowania karnego w prawie Unii Europejskiej, Warszawa 2008. Pojęcie wspólnego obszaru prawnego wydaje się więc zyskiwać w literaturze polskiej w kontekście prawa karnego prawo obywatelstwa. Zob. też wstęp do tej pracy autorstwa J. Skupińskiego, w którym używa on terminu „uwspólnianie”, odnoszonego do reguł funkcjonowania postępowania karnego oraz organów stosujących te reguły, s. 9. 32 2. Metody, środki prawne i instrumenty tworzenia prawa... jak i normy materialnoprawne, przy czym dla tych ostatnich znaczenie miały zarówno instrumenty I, jak i III filara UE. Z jednej strony takie kompleksowe ujęcie problemu widoczne w stosowanej w pracy terminologii pozwala określić jego złożoność, z drugiej zaś naraża na zarzut brzemiennego w skutkach braku precyzji terminologicznej. Należy zauważyć, iż stanowiska konstytucyjne państw członkowskich oraz tworzone w tych państwach doktryny ustrojowe nierzadko nie odnoszą się wyłącznie do współpracy w sprawach karnych, siłą rzeczy dotykając również problematyki prawa karnego materialnego. Do tej ostatniej problematyki należy choćby badanie i definiowanie istoty zasady podwójnej karalności. Użycie w pracy takiego pojęcia jest też wskazane z uwagi na wiele podobieństw między dawnym prawem I i III filara UE oraz widocznej gołym okiem tendencji do zniwelowania, a nawet zniesienia różnic między prawem unijnym a wspólnotowym, mającego swój wyraz przede wszystkim w traktacie lizbońskim. Wejście w życie traktatu lizbońskiego wydaje się jeszcze bardziej uzasadniać używanie pojęcia „europejskie ściganie karne”. Nowością staje się, to, iż tworzenie zarówno prawa karnego sensu stricto (europejskiego prawa karnego materialnego), europejskiego prawa procesowego, jak i prawa współpracy w sprawach karnych (przed traktatem lizbońskim głównej domeny III filara) następuje za pomocą tych samych środków prawnych i dawne zróżnicowanie filarowe przestaje mieć zasadnicze znaczenie, przynajmniej z punktu widzenia „aktów prawnych” (form działania w kształtowaniu) europejskiego ścigania karnego. Jak wiadomo, w dawnym III filarze decyzję ramową zastępuje dyrektywa, która w sposób bezpośredni regulowała będzie zarówno materię współpracy w sprawach karnych, jak i materię (europejskiego) prawa karnego materialnego oraz procesowego. Dualizm regulacyjny istniejący przed rządami traktatu z Lizbony był często uważany za swoisty hamulec rozwoju prawa europejskiego ścigania karnego. Jak zauważono również w tej pracy, dla pewnej grupy obserwatorów nie ulegało wątpliwości, iż UE nie miała kompetencji do stanowienia bezpośrednio przepisów prawa karnego materialnego w obszarze będącym niegdyś domeną I filara, kompetencja zaś do kształtowania prawa karnego w III filarze była ogólnie określona i odnosiła się w zasadniczej mierze do współpracy w sprawach karnych. Objęcie tą kompetencją innych dziedzin szeroko rozumianego prawa karnego (a więc materialnego i procesowego) w znacznej mierze zależało od (rozszerzającej) wykładni kompetencji traktatowej. Obecnie, pod rządami traktatu lizbońskiego, tracą zupełnie lub w dużej mierze na znaczeniu pewne grupy problemów, zaś zyskują nowe. 33 Rozdział I. Zarys problematyki. Źródła pytań ustrojowych Do problemów, które zasadniczo tracą na znaczeniu, należą przede wszystkim wszelkie tożsamości i różnice między prawem I i III filara i wynikające z nich konsekwencje dla doktryn i stanowisk konstytucyjnych. Ich twórcy będą więc musieli na nowo przemyśleć znaczenie, jakie nadawali (ograniczonej) doktrynie pierwszeństwa i bezpośredniego skutku dyrektyw, oraz – co do zasady – brak tych przymiotów w odniesieniu do decyzji ramowych, a więc do prawa karnego. Znika też używany często i dyskutowany w tej pracy argument, zgodnie z którym szczególne cechy dyrektyw odnoszą się wyłącznie do uprawnień, jakie te ze sobą niosą, nie zaś do obowiązków. Wydaje się, iż te nowe cechy dyrektyw – i rozciągnięcie ich również na dawne prawo III filara, są akceptowalne wobec prawa karnego przede wszystkim w następstwie względnej demokratyzacji procesu prawotwórczego, przy względnym określeniu rodzajów przestępczości, w której wolno Unii Europejskiej stanowić dyrektywy. Sposób ich akceptacji zależał będzie od sposobu rozumienia owego procesu demokratyzacji. Argument demokratyzacji będzie więc bezwzględnym novum w myśleniu o europejskim ściganiu karnym i powinien nadawać kształt doktrynom i oficjalnym stanowiskom konstytucyjnym. Będzie on determinował rozumienie bezpośredniego skutku i pierwszeństwa tych instrumentów w tak osobliwej i szczególnej dziedzinie, jak prawo europejskiego ścigania karnego. Z drugiej strony szczególną uwagę poświęcić należy utracie przez instrumenty przewidziane w traktacie lizbońskim pewnych cech, które bywały uznawane za swoistą gwarancję demokratycznej legitymacji, choć przez wielu komentatorów postrzegane były jako niewystarczające. Mowa tu mianowicie o (bezwzględnej) zasadzie jednomyślności, która znika w wypadku dyrektyw prawnokarnych stanowionych według zwykłej procedury prawodawczej. Można powiedzieć, że jest ona poniekąd zastępowana przez wspólnotę działania Parlamentu Europejskiego i Rady w procesie tworzenia dyrektywy regulującej zagadnienia prawnokarne. Warto i należy zatem określić, czy ta cecha zastępuje niejako cechę jednomyślności, w szczególności przy wzmożonym udziale parlamentów krajowych w kontroli subsydiarności dyrektyw oraz przy możliwości kwestionowania proponowanego rozwiązania z punktu widzenia podstawowych aspektów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych danego państwa. Przypomnijmy też tylko w tym miejscu, iż jednomyślność pozostaje w pewnych wypadkach sposobem tworzenia dyrektyw w interesującym nas obszarze prawnym. Wszystkie te problemy, rzutujące na ostateczny kształt pojęcia europejskiego ścigania karnego oraz oczywiście samego prawa europejskiego ści34 2. Metody, środki prawne i instrumenty tworzenia prawa... gania karnego, zostaną przeanalizowane w odpowiednich częściach pracy. Ilekroć zaś pojęcie europejskiego ścigania karnego okaże się zbyt wąskie, by opisać kompleksowe zjawiska ustrojowe, zostanie to zaznaczone lub też będzie wyraźnie wynikało z kontekstu. Poniższe przedstawienie status quo w zakresie rozwoju prawa europejskiego ścigania karnego z założenia nie może mieć wyłącznie charakteru deskryptywnego. Dopiero jednak próba przedstawienia zrębów dorobku prawnego UE w tym względzie pozwoli zrozumieć wagę orzeczeń sądów konstytucyjnych (oficjalnych stanowisk konstytucyjnych) dla całości formowanego w ten sposób obszaru i umożliwi z dużym prawdopodobieństwem doszukanie się racji w argumentach doktryn konstytucyjnych lub wskazanie na niewłaściwość całości albo części tej argumentacji. Co nie mniej istotne, być może, choć nie jest to zasadniczym celem tego opracowania, analiza przyjętych instrumentów pozwoli na znalezienie innych potencjalnych pytań czy problemów konstytucyjnych (problemów natury ustrojowej). Nie sposób zamknąć się w rozważaniach ustrojowych bez znajomości stopnia rozwoju oraz zniuansowania prawa ścigania karnego w Unii Europejskiej. To ostatnie stwierdzenie nie oznacza jednak systematycznego opisu instrumentów prawnokarnych i procesowych, które składają się na prawo tego obszaru, a tylko przybliżenie ogólnych założeń instrumentów procesowych. Warto natomiast bliżej przyjrzeć się metodom tworzenia tego prawa. Już na początku istnieje potrzeba wyjaśnienia, co rozumiem pod pojęciem prawa ścigania karnego w Unii Europejskiej. Jest to problem zasadniczy, tego typu sformułowaniu można bowiem postawić zarzut zbytniego uproszczenia i zamazania granic między prawem krajowym a międzynarodowym. Również dlatego, że granice te w pewnym stopniu zamazują się, należy wyjaśnić, o który aspekt prawa ścigania karnego w Unii Europejskiej w istocie chodzi: przetworzony do porządku krajowego w postaci ustaw, tworzony poprzez instrumenty unijne lub wspólnotowe czy też mający postać dyrektywy unijnej stanowionej przez Parlament Europejski i Radę w trybie zwykłej lub szczególnej procedury prawodawczej. W wypadku dyrektyw unijnych granice między prawem krajowym a prawem unijnym mogą zamazywać się jeszcze bardziej, ponieważ z jednej strony przymiot pierwszeństwa i bezpośredniego skutku czyni z dyrektywy autonomiczny i bezpośrednio stosowalny instrument prawny, z drugiej zaś w tej formie prawnej stanowi się „normy minimalne”, których możliwość zastosowania – zwłaszcza w tak newralgicznym obszarze, jak prawo karne – wydaje się 35 Rozdział I. Zarys problematyki. Źródła pytań ustrojowych być dyskusyjna. Wzmianka dotycząca tego, czy w danym wypadku chodzi o regulację krajową, czy unijną będzie czyniona, ilekroć będzie to miało zasadniczy wpływ na tok rozważań. Zasadniczo jednak przez prawo europejskiego ścigania karnego rozumiem instrumenty prawa europejskiego i wyjątkowo wspólnotowego (w dawnym stanie prawnym) oraz jednolite instrumenty prawa unijnego w obecnym stanie prawnym pod rządami traktatu lizbońskiego, nie zaś źródła prawa krajowego. 2.2. Metody tworzenia prawa europejskiego ścigania karnego i ich ustrojowe konsekwencje 2.2.1. Uwagi ogólne Zanim przystąpimy do definiowania i przedstawiania znaczenia zarówno materialnoprawnych, jak i procesowych instrumentów europejskiego ścigania karnego, nie sposób w tego typu pracy nie zgłębić sposobów i modeli tworzenia prawa europejskiego ścigania karnego. Na pierwszy rzut oka zasady te wydają się być bowiem zupełnie nowym co do metody podejściem do zjawiska internacjonalizacji przestępczości, w którym widzi się często rodzaj kopernikańskiej zmiany w myśleniu o prawie karnym poza państwem lub wręcz, jak wynikałoby to z niektórych rozważań, ponad państwem. Chodzi tu rzecz jasna o zasadę wzajemnego uznawania, która z chwilą wejścia w życie traktatu lizbońskiego stała się w sposób dobitny wartością traktatową. Artykuł 82 stanowi, iż współpraca sądowa w sprawach karnych opiera się na zasadzie wzajemnego uznawania wyroków i orzeczeń sądowych44 oraz obejmuje zbliżanie przepisów ustawowych i wykonawczych państw członkowskich. Interesujące jest to, iż w świetle traktatu lizbońskiego zasada wzajemnego uznawania (wyraźnie zresztą odnosząca się do orzeczeń, co można uznać za normatywny refleks dyskusji na temat pojemności znaczeniowej tej zasady) może być rozumiana jako ograniczona przedmiotowo i odnosząca się, przynajmniej na pierwszy rzut oka, tylko do określonej w art. 83 „materii unijnej”. Ta norma traktatowa przysparzać może problemów interpretacyjnych. W zależności od 44 Należy mieć na uwadze niefortunność użycia w języku polskim w formie koniunkcji pojęcia wyroków i orzeczeń, ponieważ pierwsze mieści się w drugim. Nie wydaje się to jednak mieć znaczenia dla praktycznej roli tej normy traktatowej. 36 Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment pełnej wersji całej publikacji. Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu. Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym Salon Cyfrowych Publikacji ePartnerzy.com.
