Występowanie i skład pokarmu wydry Lutra lutra (L.) na

Występowanie i skład pokarmu wydry Lutra lutra (L.) na

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (6): 3–14, 2007.
KARINA CHRUSZCZ1, IZABELA WIERZBOWSKA2, ANNA KLASA3,
KATARZYNA ŚNIGÓRSKA2, ANTONI AMIROWICZ4
Katedra Zoologii Uniwersytetu Śląskiego
40-007 Katowice, ul. Bankowa 9
e-mail: [email protected]
1
Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego
30-387 Kraków, ul. Gronostajowa 7
2
Ojcowski Park Narodowy
32-047 Ojców, Ojców 9
3
Zakład Biologii Wód im. Karola Starmacha
Instytut Ochrony Przyrody PAN
31-120 Kraków, al. Mickiewicza 33
4
Występowanie i skład pokarmu wydry
Lutra lutra (L.)
na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego
Wstęp
Wydra euroazjatycka Lutra lutra (L.) do niedawna należała w
Polsce do zwierząt rzadkich. Postępujący spadek jej liczebności
przypuszczalnie zapoczątkowało to, że w 1927 r. została zaliczona do gatunków łownych. Od 1949 r. przyznano jej okres
ochronny, a całoroczną ochronę tego gatunku wprowadzono
dopiero w 1955 r. (Rozporządzenie 1955). Objęcie wydry statusem ochronnym i zaprzestanie odstrzałów nie przywróciło
jednak jej dawnej liczebności (Bieniek 1988). Od 2001 r. wydra znajdowała się pod ochroną ścisłą (Rozporządzenie 2001),
a obecnie jest włączona na listę gatunków podlegających ochro3
nie częściowej (z wyłączeniem obszarów stawów rybnych, uznanych za obręby hodowlane w rozumieniu przepisów o rybactwie
śródlądowym, gdzie nie podlega ochronie; Rozporządzenie
2004). Prawie cały obszar Polski znajduje się w obrębie zasięgu
wydry, ale stanowiska tego gatunku są rozmieszczone nierównomiernie. Główne miejsca występowania to doliny dużych rzek
(Wisła, Bug, Narew, Odra i Warta), Pojezierza, a także Beskidy
i Pogórze. Najniższa częstość wydry w skali kraju występuje na
Wyżynie Śląskiej oraz w środkowej Polsce (Romanowski 1984,
Brzeziński i in. 1996, Romanowski 2006).
W chwili utworzenia Ojcowskiego Parku Narodowego (1956
r.) wydra nie występowała na jego terenie. Z informacji ankietowych wiadomo, że wcześniej notowano ją w Dolinie Sąspowskiej,
ale stanowisko to zanikło przed rokiem 1950. Przypuszcza się,
że ustąpienie wydry z terenu OPN było spowodowane zanieczyszczeniem wód ściekami z Ojcowa, Skały i okolicznych wsi,
a także kłusownictwem i nasileniem ruchu komunikacyjnego
(Bieniek 1988). Ponownie wydra pojawiła się w OPN w 1997 r.
W budynku wylęgarni w pstrągarni w Ojcowie znaleziono
wówczas martwego samca wydry (Klasa, Wiśniowski 1999),
a pracownicy zatrudnieni przy hodowli pstrąga tęczowego zauważali „znaczne” ubytki ryb.
Dopiero po prawie 10 latach stwierdzono po raz kolejny ślady obecności wydr na terenie Parku (na początku 2004 r.). Było
to impulsem do podjęcia badań, które rozpoczęto rok później.
Celem ich było poznanie liczebności oraz składu diety tego drapieżnika na terenie OPN, a niniejsza praca przedstawia wstępne wyniki badań.
Teren badań i metody
Badania przeprowadzono w dolinach Prądnika i Sąspówki w
okresie od stycznia 2005 r. do czerwca 2005 r. W celu oszacowania liczebności wydry na badanym terenie 2 razy w miesiącu
zbierano odchody i fotografowano ślady bytności wydry (tropy,
zjazdy, wydzieliny gruczołów przyodbytowych) wzdłuż potoków
na obszarze tropień o łącznej długości 7 km oraz prowadzono
nocne obserwacje w godzinach 1:00–4:30 przy użyciu noktowizora Jukon (NVMT 3 4×50 24027). Znalezione tropy wydry
4
mierzono z dokładnością do 1 mm. Przy interpretacji tropów
wykorzystano metodę Jenkinsa (1980; cyt. za Ottino, Giller
2004) (tab. 1).
Analizę zebranych odchodów prowadzono wzorując się na
metodyce Jędrzejewskiej i Jędrzejewskiego (2001). Odchody
ważono z dokładnością 0,01 g i przepłukiwano na sitach, a następnie suszono przez 24 godziny. Otrzymany materiał segregowano na frakcje, a następnie szczątki oznaczano przy pomocy
odpowiednich kluczy (Pławilszczikow 1972, Teerink 1999,
Kołodziejczyk, Koperski 2000) lub korzystano z gotowych
preparatów i dostępnych zbiorów kości. Skład pokarmu przedstawiono w postaci frekwencji i procentu biomasy poszczególnych frakcji w pokarmie. Dla określenia części, którą stanowiła
dana frakcja w całości pokarmu konsumowanego przez wydrę przeliczono suchą masę odchodów na świeżą masę zjadanego pokarmu posługując się współczynnikami strawialności
(Lockie 1961, Fairley i in. 1987).
Wyniki
Ślady obecności wydry na terenie Ojcowskiego Parku
Narodowego zanotowano na 9 stanowiskach (tab. 2, ryc. 1).
Odchody i tropy były rejestrowane głównie pod 2 betonowymi
mostami w Ojcowie (stanowiska 3 i 8). Zjazdy (ślady zabawy
Tabela 1. Kryteria wyróżniania poszczególnych grup wiekowych
i płci wydr na podstawie rozmiarów tropów według metody Jenkinsa
(1980; cyt. za Ottino, Giller 2004).
Table 1. Criteria used to estimate age and gender of otters on the basis
of track size (Jenkins 1980; cited after Ottino, Giller 2004).
Grupa wiekowa
Age class
Długość tropu
Track size (mm)
Szczenię
Cub
<40
Osobnik młodociany
Young
<50
Dorosła samica /dojrzewający samiec
Adult female/Subadult male
55–65
Dorosły samiec
Adult male
70
5
i przemieszczania się) notowane były najczęściej na stawach
hodowlanych (stanowiska 6 i 7) i wzdłuż potoków (stanowiska
2, 4, 5, 9, 10). Wymiary tropów wskazują na to, że 13 razy natrafiono na tropy dorosłego samca. W 29 pozostałych przypad-
1
2
3
4
5
6
7
8
A
B
C
D
E
9
10
0
1
2 km
Ryc. 1. Stanowiska wydr na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego:
A – stanowiska, na których prowadzono obserwacje wydr,
B – występowanie śladów i odchodów, C – potoki, D – obszar tropień,
E – granica parku.
Fig. 1. Occurrence of otter in the Ojców National Park: A – sites where
otters were observed, B –sites where tracks and spraints were recorded,
C – streams, D – tracking area, E – boundary of the park.
6
Tabela 2. Stanowiska wydry na terenie Ojcowskiego Parku
Narodowego: O – stanowiska, na których prowadzono obserwacje wydr,
S – występowanie śladów i odchodów.
Table 2. The sites of occurrence of otter in the Ojców National Park:
O – sites where otters were observed, S - sites where tracks and
spraints were found.
Stanowisko
Site
Lokalizacja
Location
1
O
Stawy hodowlane w Pieskowej Skale
Fish ponds in Pieskowa Skała
2
S
Potok Prądnik w Pieskowej Skale
Prądnik Stream in Pieskowa Skała
Most na Prądniku przy Ośrodku EdukacyjnoBadawczym
Bridge on the Prądnik Stream at the Centre for
Education and Research
Prądnik w okolicy Ośrodka Edukacyjno-Badawczego
Prądnik Stream nearby the Centre for Education
and Research
3
S
4
S
5
S
Potok Sąspówka
Sąspówka Stream
6
S, O
Staw hodowlany „β” w Ojcowie
Fish pond „β” in Ojców
7
S, O
8
S
9
S
Wyspa na Prądniku w okolicy Skał Kawalerskich
Prądnik Stream near the „Skały Kawalerskie” rocks
10
S
Potok Prądnik przy Domu Pomocy Społecznej
Prądnik Stream nearby the Caritas House
Groble nr 5 i 6 na stawach hodowlanych „α” w
Ojcowie
Dikes No. 5 and 6 between fish ponds „α” in Ojców
Most na Prądniku przy Bramie Krakowskiej
Bridge on the Prądnik Stream nearby the „Brama
Krakowska” rock gate
kach nie można było stwierdzić z pewnością, czy tropy pozostawiła samica, czy samiec. Tropów młodych nie znaleziono.
Dokonano 10 nocnych obserwacji na trzech stanowiskach
(1, 6, 7), podczas których raz zaobserwowano parę oraz 2 razy
pojedynczego osobnika. Ponadto 9 razy zarejestrowano odgłosy
tych zwierząt. Obserwacje nocne wykazały, że wydra żerowa7
100
10
1
0,1
0,01
0,1
1
10
100
Ryc. 2. Frekwencja występowania i udział w biomasie konsumowanej
wyróżnionych frakcji pokarmu wydr w okresie zimowo-wiosennym
(styczeń–czerwiec 2005 r.) na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego
oszacowana na podstawie analizy odchodów (N=80).
Fig. 2. Frequency of occurrence and the share in total consumed
biomass of different food categories recorded in otter diet from
January to June 2005 in the Ojców National Park (N=80).
8
ła od stycznia do marca 2005 r. na stawach hodowlanych w
Pieskowej Skale i Ojcowie (stanowiska 1, 7). W marcu 2005 r.
hodowane w Ojcowie pstrągi tęczowe zaatakował wirus posocznicy krwotocznej ryb łososiowatych (ang. viral hemorrhagic septicaemia; VHS). W rezultacie stawy zostały osuszone, a hodowlę
wstrzymano do września 2006 r. W tym czasie wydry korzystały
ze stawu „β” (stanowisko 6).
Wyniki przeprowadzonych obserwacji i analiza pomierzonych
tropów nie dają podstaw do stwierdzenia ile wydr zamieszkiwało obszar OPN. Można jednak przypuszczać, że ten teren był
przynajmniej okresowo zamieszkiwany przez 1 parę dorosłych
osobników. Przyjmując takie założenie, zagęszczenie wydr na
badanym terenie oszacowano na 2,9 osobnika na 10 km rzeki.
Łącznie przeanalizowano 80 prób odchodów. Najczęstszym
(47,9%) składnikiem w pokarmie wydry okazały się ryby (ryc.
2). Były to wyłącznie pstrągi (dwa gatunki: dziko żyjący w
Prądniku i Sąspówce pstrąg potokowy Salmo trutta L. i hodowany w stawach pstrąg tęczowy Oncorhynchus mykiss (Walb.)),
które nie były rozróżniane w zebranym materiale. Płazy (żaby
trawne Rana temporaria) występowały z ponad dwukrotnie
mniejszą częstością (21,4%). Pozostałe składniki pokarmu
występowały z częstością od 0,85% (ślimaki) do 10,3% (rośliny). Największy udział w biomasie konsumowanej przez wydry miały ryby (77,2%), stosunkowo wysoki odsetek stanowiły
również płazy (19,7%). Odsetek ptaków wielkości kosa był stosunkowo mały (2,1%). Znacznie mniejszy udział w pokarmie,
wynoszący zaledwie 0,35% miały ssaki (ryjówkowate Soricidae).
Dietę uzupełniały bezkręgowce: pijawki z rodziny Hirudinidae
(0,17%), owady z rzędów jętek Ephemeroptera (larwy) i błonkówek Hymenoptera oraz okazy nieoznaczone (razem 0,14%),
a także ślimaki (źródlarka karpacka Bythinella austriaca; 0,02%).
Równie mały był udział roślin (0,28%; fragmenty pędów i liści).
Dyskusja
Przybliżone zagęszczenie populacji wydry w OPN (ze względu na ograniczenia stosowanych metod to zagęszczenie wydaje się raczej niedoszacowane, niż przeszacowane) jest porównywalne z wynikami przedstawionymi przez Jędrzejewską
i Jędrzejewskiego (2001), którzy stwierdzili, że średnie zagęszczenie wydr na mniejszych potokach wynosi 1,7 osobni9
ka/10 km rzeki. Na podstawie zebranego materiału nie można
określić wielkości zmian liczebności wydr na terenie OPN, ale
można stwierdzić, że są one tu obserwowane coraz częściej,
a ślady ich bytowania są coraz liczniejsze. Głównym czynnikiem,
który wpłynął na powrót wydry do Parku była prawdopodobnie
nadwyżka liczebności populacji zasiedlającej tereny nad Wisłą,
skąd penetrujące nowe obszary wydry dotarły do OPN i znalazły tu łatwe do zdobycia pożywienie. W pstrągarni w Ojcowie
drapieżnik ten ma dogodny dostęp do hodowanego w stawach
pstrąga tęczowego, a szczególnie do trzymanego w stosunkowo
dużym zagęszczeniu narybku, czyli osobników o wadze 15–20 g.
Ponadto istniejące w Parku stawy bobrowe zwiększają różnorodność siedlisk wodnych, co może mieć wpływ na zasobność
dodatkowej bazy pokarmowej wydry. Obecność w potokach pni
drzew i innych naturalnych schronień stwarza korzystne warunki dla zwierząt ziemno-wodnych, także dla wydr (Graczyk
i in. 1986, Żurowski 1986, cyt. za Pawłowska-Indyk, Indyk
1996, Fumagalli i in. 1995, Czech 2000, Freitas i in. 2007).
Ponadto ważnym czynnikiem, który pozwala utrzymać się wydrze na tym terenie jest poprawiająca się jakość wód na skutek uruchomienia oczyszczalni ścieków w gminach Skała
i Sułoszowa (Partyka, Żółciak 2005).
Podstawą pożywienia wydry są ryby, głównie najpospolitsze gatunki w danym zbiorniku lub cieku wodnym (Sikora
2004, Brzeziński i in. 2006). W granicach OPN w Prądniku
i Sąspówce występują 4 gatunki ryb (pstrąg potokowy, pstrąg
tęczowy, strzebla potokowa Phoxinus phoxinus (L.) i głowacz
białopłetwy Cottus gobio L.), z których najliczniejsze są dwa
gatunki pstrągów, stanowiące łącznie około 90% ichtiofauny
(Dąbrowski, Młynarski 1977, Włodek, Skóra 1990, Skóra,
Włodek 1993). Mimo starannych poszukiwań, w pokarmie wydry nie stwierdzono ani strzebli, ani głowaczy, co może świadczyć o wybieraniu wyłącznie gatunku występującego w potokach
stosunkowo licznie i osiągającego większą masę ciała (pstrąg
potokowy), oraz o dużym znaczeniu dla wydr stawów hodowlanych, gdzie pstrąg tęczowy jest dostępny w zagęszczeniu niewątpliwie większym niż naturalne zagęszczenie ryb w Prądniku
i Sąspówce. Można również przypuszczać, że presja wydry stanowi czynnik wpływający na liczebność populacji pstrąga potokowego w OPN. Badania przeprowadzone przez Wiśniowską
10
i in. (2001) wskazują na to, że wydra może być czynnikiem regulującym liczebność pstrągów w potokach bieszczadzkich.
Niektórzy autorzy wskazują, iż dieta wydry jest urozmaicona
i oprócz ryb uzupełniona innym pokarmem: owadami, mięczakami, skorupiakami czy drobnymi ssakami (Lanszki, Molnar
2003, Sikora 2004). Ogólnie, badania w OPN potwierdziły tę
prawidłowość, chociaż w diecie ojcowskich wydr brak jest skorupiaków. Stosunkowo duży udział płazów (żaba trawna) w masie pokarmu wydry w okresie zimowo-wiosennym wynika z ich
łatwej dostępności – żaby zimują na dnie potoków i stawów,
a wydry łatwo wybierają je spod kamieni i z mułu. Również masowe wędrówki podejmowane wczesną wiosną do miejsc rozrodu sprawiają, że żaby stają się łatwym łupem dla tych drapieżników (Cichocki, Kot 1999). Wymienieni autorzy wykazali, iż
w odchodach wydry frakcja szczątków płazów może stanowić nawet 100%, szczególnie w okresie wiosennym, kiedy po hibernacji
zimowej płazy masowo opuszczają kryjówki i koncentrują się w
środowiskach wodnych, stając się łatwo dostępne dla wydr.
Udział ptaków w diecie wydry w OPN był przypuszczalnie
związany z okresem lęgów i wodzenia piskląt, kiedy to wydry
w krótkim czasie korzystają z większej dostępności wysiadujących dorosłych ptaków lub nielotnych młodych. W badaniach
Lanszkiego i Molnara (2003) odsetek ten był porównywalny
i wynosił od 0,1–4,5% w okresie zimowym i wiosennym.
Wykazane w diecie wydr błonkówki i pozostałe bezkręgowce
(larwy jętek, źródlarki) mogły być zjadane bezpośrednio, jednak
jest bardziej prawdopodobne, że stanowiły one pokarm pstrągów zjedzonych przez wydrę (wymienione owady i ślimaki są
ważnymi składnikami pokarmu tych ryb; Cios 1992). W badaniach pokarmu wydry ten fakt był brany pod uwagę także przez
innych autorów (Ottino, Giller 2004).
Stosunkowo wysoka częstość odnotowanych resztek roślinnych przy ich bardzo małej biomasie wskazuje, że obecność tej
kategorii prawdopodobnie jest artefaktem: drobne fragmenty
roślin mogły dostać się przypadkowo do zbieranego materiału
w miejscach pozostawiania odchodów przez wydry.
Podziękowania: Składamy podziękowania Pani dr Teresie Tomek
z Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN w Krakowie i Pani
dr Lidii Wiśniowskiej z Instytutu Biologii Akademii Pedagogicznej w
Krakowie za udzielenie konsultacji dotyczących składu diety wydry.
11
SUMMARY
Chruszcz K., Wierzbowska I., Klasa A., Śnigórska K., Amirowicz A.
Occurrence and diet of Eurasian otter Lutra lutra (L.) in the Ojców
National Park (S Poland).
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (6): 3–14, 2007.
Ten night observations at three sites and track sightings and
spraint samplings at nine sites along stream segments of total length
of 7 km were carried out from January to June 2005. During this
period the studied area was settled at least by two adult otters (1
female and 1 male). Their mean density was roughly estimated
as 2.9 ind. per 10 km of water course. A total of 80 spraints were
collected. The main component of the otter diet were fishes (47.9%
of identified food items, and 77.2% of consumed biomass). They
were brown trout, Salmo trutta native to the streams in the area of
study and rainbow trout, Oncorhynchus mykiss grown in fish ponds.
Other important food component were frogs, Rana temporaria (21.4%
and 19.7%, respectively). Remaining food categories (birds, small
mammals, aquatic and terrestrial invertebrates, plant debris) were
relatively numerous (about 30% of items) but contributed to only 3%
of consumed biomass. Among them, the benthic makrofauna (leeches,
mayfly larvae, snails) recorded in otter diet probably originated from
stomachs of consumed wild trouts. Perhaps some plant debris were
included to spraints accidentally.
PIŚMIENNICTWO
Bieniek M. 1988. Wydra Lutra lutra (L.) w polskich parkach
narodowych. Ochr. Przyr. 46: 195–215.
Brzeziński M., Romanowski J., Cygan J.P., Pabin B. 1996. Otter
Lutra lutra distribution in Poland. Acta Theriologica 41 (2): 113–
126.
Brzeziński M., Romanowski J., Kopczyński Ł., Kurowicka E.
2006. Habitat and seasonal variations in diet of otters, Lutra lutra
in eastern Poland. Folia zoologica 55 (4): 337–348.
12
Cichocki W., Kot M. 1999. Rozmieszczenie i pokarm wydry Lutra
lutra w Tatrach Polskich i na Podhalu. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55:
60–72.
Cios S. 1992. Co zjada pstrąg? Zoologia dla wędkarzy. PWN,
Warszawa.
Czech A. 2000. Bóbr. Monografie przyrodnicze. Klub Przyrodników,
6.
Dąbrowski J.S., Młynarski M. 1977. Ryby. W: Medwecka-Kornaś
A. (red.). Przyroda Ojcowskiego Parku Narodowego. Studia Naturae
ser. B, 28: 289–297.
Fairley J.S., Ward D.P., Smal C.M. 1987. Correction factors and
mink faeces. Irish Naturalists’ Journal 22: 334–336.
Freitas D., Gomes J., Sales Luis T. 2007. Otters and fish farms in
the Sado estuary: ecologcal and socio-economic basis of conflict.
Hydrobiologia 587: 52-62.
Fumagalli R., Prigioni C., Carugati C. 1995. Behavioral ecology of
captive otters Lutra lutra in the breeding centre of the natural park
of Ticino Valley (Piemonte Region, Nothern Italy). Hytrix, 7(1–2):
269–278.
Graczyk R., Bereszyński A., Bessmann J., Krzysia I. 1986. Bobry
ponownie we wrocławskiem, zielonogórskiem i szczecińskiem.
Przyr. Pol. 1986/4: 3–6.
Jędrzejewska B., Jędrzejewski W. 2001. Ekologia zwierząt
drapieżnych puszczy Białowieskiej. PWN, Warszawa.
Jenkins D. 1980. Ecology of otters in northern Scotland. Otter (Lutra
lutra) breeding and dispersion in mid-Deeside, Aberdeenshire, in
1974–1979. Journal of Animal Ecology 49: 713–35.
Klasa A., Wiśniowski B. 1999. Wydra Lutra lutra w Ojcowskim Parku
Narodowym. Chrońmy Przyr. Ojcz. 55: 104–106.
Kołodziejczyk A., Koperski P. 2000. Bezkręgowce słodkowodne
Polski. Klucz do oznaczania oraz podstawy biologii i ekologii
makrofauny. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Lanszki J., Molnar T. 2003. Diet of otters living in three different
habitats in Hungary. Folia Zool. 52 (4): 378–388.
Lockie J.D. 1961. The food of the pine marten Martes martes in West
Ross Shire, Scotland. Proc. Zool. Soc. London, 136: 187–195.
Ottino P., Giller P. 2004. Distribution, density, diet and habitat
use of otter in relation to land use in the Araglin Halley, Southern
Ireland. Biology and Environment: Proceedings of the Royal Irish
Academy, 104B, 1: 1–17.
Partyka J., Żółciak J. 2005. Dolina Prądnika. W: Hibszer A., Partyka
J. (red.). Konflikty człowiek – przyroda na obszarach prawnie
13
chronionych w Polsce. Polskie Towarzystwo Geograficzne (Oddział
Katowicki), Ojcowski Park Narodowy, Materiały konferencji
naukowej. Sosnowiec – Ojców, 16–17 maja 2005 r.: 42–44.
Pawłowska-Indyk A., Indyk F. 1996. Bóbr europejski w Dolinie
Baryczy (woj. wrocławskie). Przegl. Zool. 40 (1–2): 101–108.
Pławilszczikow N. 1972. Klucz do oznaczania owadów. PWRiL,
Warszawa.
Romanowski J. 1984. Występowanie wydry Lutra lutra (Linnaeus,
1758) w Polsce w świetle wyników ankiety dla myśliwych. Przegl.
Zool. 28 (1): 87–91.
Romanowski J. 2006. Monitoring of the otter recolonisation of Poland.
Hystrix It. J. Mamm (n.s.) 17(1): 37–46.
Rozporządzenie 1955. Rozporządzenie Ministra Leśnictwa z dnia
20 października 1955 r. zmieniające rozporządzenie z dnia 20
lipca 1955 r. w sprawie czasów ochronnych dla zwierząt łownych.
Dziennik Ustaw nr 42 (1955), poz. 270.
Rozporządzenie 2001. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia
26 września 2001 r. w sprawie określenia listy gatunków zwierząt
rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą
i częściową oraz zakazów dla danych gatunków i odstępstw od tych
zakazów. Dziennik Ustaw nr 130 (2001), poz. 1456.
Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia
28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących
zwierząt objętych ochroną. Dziennik Ustaw nr 220 (2004), poz.
2237.
Sikora S. 2004. Wydra Lutra lutra (L., 1758). W: Adamski P., Bartel R.,
Bereszyński A., Kepel A., Witkowski Z. (red.). Gatunki Zwierząt (z
wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura
2000 – podręcznik metodyczny, t. 6. Ministerstwo Środowiska,
Warszawa: 193–197 [http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/
pl/poradnik].
Skóra S., Włodek J.M. 1993. Ichtiofauna dorzecza Prądnika. Studia
Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej 21: 265–279.
Teerink B.J. 1999. Hair of West-European mammals. Cambridge
University Press, New York – Chester – Melbourne – Sydney.
Wiśniowska L., Bobek B., Przywara D., Wierzbowska I. 2001.
Wpływ wydry (Lutra lutra) na populacje ryb w rzekach Bieszczad
Zachodnich. Roczniki Naukowe PZW 14: 93–106.
Włodek J.M., Skóra S. 1990. Ichtiofauna potoku Sąspówka w
Ojcowskim Parku Narodowym w 1987 r. Prądnik 1: 123–133.
Żurowski W. 1986. Bobry w górach. Przyr. Pol. 6: 10–11.
14