Pobierz artykuł - Literatura i Kultura Popularna

Acta Universitatis Wratislaviensis No 3451
Literatura i Kultura Popularna XVIII, Wrocław 2012
Bogdan Trocha
Uniwersytet Zielonogórski
Funkcje motywów religijnych
w thrillerze teologicznym
(na wybranych przykładach)
Pojęcie thriller odnotowane zostaje po raz pierwszy w roku 1889 w The New
Oxford English Dictionary; oznacza tam dzieło fikcyjne wywołujące silne emocje
u odbiorcy i łączy ten typ twórczości z tzw. thrill story. W Polsce termin ten odnotowują trzy słowniki: Słownik literatury popularnej1, Słownik rodzajów i gatunków
literackich2 oraz Słownik terminów literackich3. Rozbudowaną bibliografię dotyczącą thrillera znajdujemy w literaturze obszaru anglojęzycznego. U nas wyjątkiem
jest książka Sławomira Stasiaka Thriller teologiczno-archeologiczny: Poszukiwanie
kodu czy prawdy?4. Wśród tekstów realizujących mechanizmy thrillera znajdują się
zarówno opowiadania, jak i powieści, należące zarówno do obiegu „wysokoartystycznego” (na przykład Harry Mulisch, Zamach5, Gajto Gazdanow, Widmo Aleksandra Wolfa6), jak i popularnego. Przedmiotem analizy w artykule staną się tylko
powieści i tylko te należące do obiegu literatury popularnej.
W żadnym z trzech słowników thrillera nie traktuje się jako gatunku, łącząc
ten typ twórczości raczej z powieściami sensacyjnymi, okultystycznymi czy gotyckimi. Wyraźnie też zaznacza się, że motywy charakterystyczne dla thrillera
występowały już w balladach i pieśniach średniowiecznej literatury Anglii. Zdaniem Tadeusza Żabskiego thriller jest pojęciem ponadgatunkowym i charakterystyczne dla niego motywy mogą występować w powieściach kryminalnych
1
Słownik literatury popularnej, red. T. Żabski, Wrocław 2006, s. 607–608.
Słownik rodzajów i gatunków literackich, red. G. Gazda, S. Tynecka-Makowska, Kraków 2006,
s. 755–760.
3 Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Warszawa 1988, s. 536.
4 S. Stasiak, Thriller teologiczno-archeologiczny: poszukiwanie kodu czy prawdy?, Wrocław 2007.
5 H. Mulisch, Zamach, przeł. R. Pyciak, Warszawa 1988.
6 G. Gazdanow, Widmo Aleksandra Wolfa, przeł. H. Chłystowski, Warszawa 2009.
2
Literatura i Kultura Popularna 18, 2012
© for this edition by CNS
LiK POP_18.indb 87
2013-02-04 11:37:30
88
Bogdan Trocha
(zob. Witold Sadowski, Przybywający7), psychologicznych (por. Widmo Aleksandra Wolfa) oraz fantastycznych (John Twelve Hawks, Traveler8). Również Witold Ostrowski, omawiając zagadnienie thrillera w Słowniku rodzajów i gatunków
literackich, operuje pojęciem konwencji thrillera, która może się pojawiać jego
zdaniem w powieściach przygodowych, kryminalnych, szpiegowskich, mystery
tales, a także okultystycznych. Z tego też powodu, omawiając historyczne źródła
zjawisk obecnych we współczesnych thrillerach, przywołał między innymi Sokoła maltańskiego Samuela Dashiella Hammetta, w którym po raz pierwszy zaczęto
epatować detalicznymi opisami zbrodni i towarzyszących im cierpień.
Tadeusz Żabski podąża za wyznacznikami brytyjskimi, wymieniając wśród
wyróżników genologicznych thrillera emocje i napięcia oraz permanentne zagrożenie życia bohaterów, którzy są prześladowani przez wyrafinowanych i bezwzględnych przestępców lub tajne stowarzyszenia. Bohaterowie tego typu powieści doświadczają nieustannego zagrożenia, często trudno uchwytnego, ale
mającego znamiona koszmaru oraz szoku i prowadzącego do psychicznego terroru, a wszystko to rozgrywa się w polu desperackiej obrony własnego życia.
Thriller, zdaniem Tadeusza Żabskiego, traktowany jest jako odmiana horroru, z tą
różnicą, że w tym wypadku bohater ma możliwość podejmowania działań mogących go ocalić. Jest on także, według przywołanego badacza, pojęciem ponadgatunkowym wykorzystywanym powszechnie na oznaczanie utworów operujących
tajemnicą, niesamowitością oraz zagrożeniem.
W Słowniku rodzajów i gatunków literackich Witold Ostrowski stwierdza, że
ten typ twórczości wywodzi się z tradycji powieści gotyckiej oraz mystery tales
i powieści historycznych. Wskazuje także na pewne cechy poetyki thrillera. Charakterystyczna dla niego atmosfera sensacji związana jest z niezwykłością tematu,
jego tajemniczością i niecodziennością. Do tego dochodzi oczywiście motyw tajemnicy i towarzyszącego jej najbardziej charakterystycznego dla thrillera chwytu suspensu wprowadzającego nagłe zmiany akcji, odwlekającego rozwiązanie
tajemnicy i wikłającego bohatera w coraz to nowe i przełamujące oczekiwania
odbiorcy sytuacje. Motywy organizujące chwyty suspensu, takie jak: porwania,
ucieczki, walki, pogonie, nieoczekiwane powroty czy też gwałtowne zmiany beznadziejnej sytuacji na korzyść bohatera wprowadzają napięcie, ciekawość, podejrzenie, podziw, niepewność i zaskoczenie. Często stosowanym zabiegiem jest
także niespodzianka, która w odróżnieniu od suspensu działa jednorazowo. Do
tego dochodzą jeszcze następujące zabiegi związane z wprowadzaniem tajemnicy: subtelne zapowiedzi, napomknienia, aluzje, niedomówienia i przemilczenia.
Motyw tajemnicy wiąże się strukturalnie z opartą na nim intrygą. Połączeniu
tajemnicy i intrygi z reguły towarzyszą chwyty narracyjne zaginięcia i poszukiwania drogocennego przedmiotu, odkrycia znaczenia cennego artefaktu, a także
7
8
W. Sadowski, Przybywający, Kraków 2009.
J. Twelve Hawks, Traveler, przeł. C. Murawski, Katowice 2005.
Literatura i Kultura Popularna 18, 2012
© for this edition by CNS
LiK POP_18.indb 88
2013-02-04 11:37:30
Funkcje motywów religijnych w thrillerze teologicznym
89
motywy ucieczki i pościgu oraz prawie zawsze motyw walki dwóch równorzędnych przeciwników o niezwykłych umiejętnościach i uzdolnieniach. Większość
działań podejmowanych przez bohaterów thrillera musi pozostawać w ukryciu,
gdyż jest to warunek podstawowy ich powodzenia. Motyw ten stwarza wrażenie
dramatycznej jedności całej akcji. Dotyczy to zarówno protagonisty, jak i antagonisty. W obrębie konwencji thrillera — zdaniem Ostrowskiego — można mówić
o dwóch typach opowieści: o tajemnicy oraz o ucieczce i pościgu.
Jak daje się łatwo zauważyć, w thrillerze fabuła ma co najmniej dwie płaszczyzny: poszukiwania sensu okrytego tajemnicą przez protagonistę lub też ukrywania jego znaczenia przez antagonistę. Bohater zostaje postawiony wobec skrywanej przez intrygę tajemnicy oraz działań fizycznych będących następstwem
prób jej rozwikłania i powstrzymania tego procesu. Te dwie płaszczyzny powodują, że napięcia towarzyszą zarówno próbom uzyskania odpowiedzi na pytanie
pojawiające się wraz z tajemnicą w prologu tekstu, jak i obrazom fizycznych działań, takich jak walka czy porwania.
Żaden przytoczony słownik nie wprowadza kategorii thrillera teologicznego.
Współcześni krytycy, prezentując powieści tego typu, operują pojęciami: thriller metafizyczny, thriller teologiczny, thriller teologiczno-archeologiczny, thriller
polityczno-teologiczny. Mamy także na rynku polską powieść typu theological
fiction — Tomasza Terlikowskiego Operacja chusta9, która ma wiele cech charakterystycznych dla thrillera.
Z tych też przyczyn, dla przejrzystości wywodu, przez thriller teologiczny
będę rozumiał taki rodzaj thrillera, w którym dominanta motywacyjna fabuły
i działań bohaterów osadzona jest w następujących kategoriach teologicznych:
Objawienie, Tradycja oraz Nauczanie Kościoła. W wypadku, gdy dominanta ta
dotyczy podstawowych kategorii ontologicznych czy metafizycznych, takich jak
na przykład jedność bytu, dobro, zło, struktura bytu itp., będę mówił o thrillerze
metafizycznym. Pamiętać należy jednak przy tym, że pojęcie metafizyki ma dzisiaj kilka znaczeń i w przypadku metafizyki typu arystotelesowsko-tomistycznego
ostatecznościowy horyzont będzie wspólny z teologią. A to oznacza, że w zależności od przyjętego punktu widzenia i związanej z nim dominanty można mówić
o pewnym wspólnym polu badawczym wyznaczanym przez pojęcia „thriller metafizyczny” oraz „thriller teologiczny”.
Moim celem jest skupienie się na motywach religijnych w thrillerze teologicznym. Ze względu na dużą liczbę funkcjonujących definicji religii10 przyjmiemy na użytek tych analiz taką, która pozwoli strukturalnie ująć zasadnicze
jej cechy. Przyjmując za Janem A. Kłoczowskim, że na religię składają się trzy
czynniki: Prawo — odnoszące się do objawionej reguły, Wspólnota — uznająca
to Prawo za obowiązujące, oraz Droga — określająca model egzystencji pozwala9
T. Terlikowski, Operacja chusta, Warszawa 2010.
Por. Encyklopedia Religia, red. T. Gadacz, B. Milerski, t. 8, Warszawa 2003, s. 393–403;
oraz Encyklopedia religii świata, t. 2, red. F. Lenoir, Y. Tardan-Masquelier, Warszawa 2002.
10
Literatura i Kultura Popularna 18, 2012
© for this edition by CNS
LiK POP_18.indb 89
2013-02-04 11:37:30
90
Bogdan Trocha
jący na zjednoczenie z Absolutem, będziemy mogli wyodrębnić podstawowy paradygmat motywów religijnych11. Będą tu należały elementy treści objawionych,
związanych z nimi wydarzeń oraz ich opisów w tekstach tradycji religijnej, znajdą
się tu zatem także święte teksty objawień, apokryfy, zapisy proroctw; zachowania
i rozmaite postawy religijne: pokutne, prorockie, akty wiary, ale i zwątpienia,
herezje i bluźnierstwa, a nawet klątwy itp.
Oznacza to, że motywy te będą mogły występować na trzech płaszczyznach:
1. opisu tego, co Objawione i jako takie regulujące ludzkie modi istnienia, 2. funkcjonowania treści objawionych w scalaniu religijnej wspólnoty, oraz 3. określania
indywidualnego dążenia do zjednoczenia z Absolutem. To znaczy, że motywy te
mogą mieć sensy i teoretyczne, i praktyczne, a te ostatnie zarówno w rozumieniu
indywidualnym, jak i zbiorowym. Wszystkie wspomniane motywy łączy jedno
bycie wobec Objawionego Prawa, które może przyjmować dwie postawy: wierzącego uczestnika oraz niewierzącego obserwatora. Motywy te wprowadzać powinny w obszar thrillera zarówno symbol religijny, język religijny, jak i ich irracjonalne aspekty postrzegane przez pryzmat postawy ateistycznej ze wszystkimi
tego konsekwencjami.
Na co wskazuje to przymiotnikowe określenie „teologiczny”? Biorąc pod
uwagę twórczość takich pisarzy, jak: Dan Brown, Simon Maver, Éliette Abécassis czy Philipp Vandenberg, możemy powiedzieć, że wykorzystywane przez
nich motywy religijne wpisują się w obszar określany mianem loci theologici
charakterystyczny dla teologii rzymskokatolickiej lub tradycji judaistycznej.
W wypadku tej ostatniej mamy do czynienia z motywami talmudycznymi (Księga Imion), a także ezoterycznymi, charakterystycznymi dla pism esseńczyków
(Skarb Świątyni). Natomiast w wypadku loci theologici znamiennych dla teologii
rzymskokatolickiej najczęściej spotykanymi motywami są tzw. miejsca konstytutywne apodyktyczne, to jest Biblia, tradycja, Kościół katolicki, sobory powszechne i Stolica Apostolska. Oznacza to, że elementy charakterystyczne dla teologii
fundamentalnej, dogmatycznej, duchowości czy biblijnej będą wykorzystywane
do strukturyzowania powieści określanych mianem thrillera teologicznego przynajmniej w jej zasadniczych punktach — tajemnicy, intrygi, konfliktu czy też do
budowania suspensów. W jaki sposób, z jakim skutkiem i w jakich funkcjach, to
już będzie przedmiotem analiz przeprowadzonych na grupie 24 powieści.
Oglądowi poddane zostaną motywy pochodzące między innymi z następujących powieści: Kod Leonarda da Vinci12 i Anioły i demony13 (Dan Brown),
Przeklęta relikwia14 (Simon Beaufort et al.), Relikwia15 (Pip Vaughan-Hughes),
11
12
13
14
15
Por. J.A. Kłoczowski, Filozofia religii, Kraków 1993, s. 10–13.
D. Brown, Kod Leonarda da Vinci, przeł. K. Mazurek, Warszawa 2005.
D. Brown, Anioły i demony, przeł. B. Jóźwiak, Warszawa 2006.
S. Beaufort et al., Przeklęta relikwia, przeł. B. Nawrot, Katowice 2006.
P. Vaughan-Hughes, Relikwia, przeł. J. Hensel, Warszawa 2006.
Literatura i Kultura Popularna 18, 2012
© for this edition by CNS
LiK POP_18.indb 90
2013-02-04 11:37:30
Funkcje motywów religijnych w thrillerze teologicznym
91
Kod Lucyfera16 (Michael Cordy), Krwawy krąg17 (Jérôme Delafosse), Tajemnica
zamku św. Anioła18 (Francisco Asensi), Trzecia tajemnica19 (Steve Berry), Piąty
jeździec Apokalipsy20 (Paul Scarron Junior, właśc. Andrzej Bart), Sprzysiężenie
Dominus21 (Peter Ackroyd), Strażnik testamentu22 (Eric van Lustbader), Tajemnica Hieronima Boscha23 (Peter Dempf), Piąta Ewangelia24 (Philipp Vandenberg),
Okruchy Boga25 (Romain Sardou), Ewangelia Judasza26 (Simon Mawer), Kolęda
dla umarłych27 (Patrick Dunne), Skarb Świątyni28 i Ostatnie pokolenie29 (Éliette
Abécassis), Księga Imion30 (Jill Gregory i Karen Tintori), Życie przed życiem31
(Ken McClure), Gliniana Biblia32 (Julia Navarro), Święte kości33 (Michael Byrnes) oraz Złoto krzyżowców34 (David Gibbins).
Rynkowy debiut thrillera teologicznego zaczyna się od wydania Kodu Leonarda da Vinci autorstwa Dana Browna. Na wstępie należy powiedzieć, że motyw
Graala powiązany z osobami Jezusa z Nazaretu oraz Marii Magdaleny i wpisany
w Wielki Plan pojawił się w literaturze wcześniej: wystarczy wspomnieć tetralogię Petera Berlinga35 operującą tym motywem w powieści historycznej czy też
wydaną w 1982 roku książkę Święty Graal, Święta Krew36 autorstwa Michaela
Baigenta, Richarda Leigha oraz Henry’ego Lincolna wpisującą się w konwencję
dokumentu tropiącego tajemniczą historię. Brown wprowadził tylko ten tajemniczy motyw w konwencję thrillera, tworząc typowy thriller teologiczny. Podobnie
zresztą rzecz się ma z motywem tajnego stowarzyszenia Illuminatów, pojawiającego się w innej powieści tego autora — Anioły i demony. Motyw ten został
wykorzystany także znacznie wcześniej przez Roberta Shea i Roberta A. Wilsona,
twórców trylogii Illuminatus!37 (Oko w piramidzie, Złote jabłko, Lewiatan), nie16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
M. Cordy, Kod Lucyfera, przeł. T. Wilusz, Warszawa 2006.
J. Delafosse, Krwawy krąg, przeł. B. Krupa, Warszawa 2007.
F. Asensi, Tajemnica zamku św. Anioła, przeł. A. Jęczmyk, Warszawa 2007.
S. Berry, Trzecia tajemnica, przeł. C. Murawski, Katowice 2007.
P. Scarron Junior, Piąty jeździec Apokalipsy, przeł. S. Waśkowski, Warszawa 1999.
P. Ackroyd, Sprzysiężenie Dominus, przeł. T. Bieroń, Poznań 2006.
E. van Lustbader, Strażnik testamentu, przeł. M. Mazan, J. Malinowski, Warszawa 2006.
P. Dempf, Tajemnica Hieronima Boscha, przeł. A. Bender, Warszawa 2005.
Ph. Vandenberg, Piąta Ewangelia, przeł. S. Lisiecka, Katowice 2008.
R. Sardou, Okruchy Boga, przeł. B. Szwarcman-Czarnota, Warszawa 2006.
S. Mawer, Ewangelia Judasza, przeł. J. Margański, Warszawa 2008.
P. Dunne, Kolęda dla umarłych, przeł. B. Dzierżanowska, A. Smyk, Warszawa 2006.
E. Abécassis, Skarb Świątyni, przeł. W. Melech, Warszawa 2006.
E. Abécassis, Ostatnie pokolenie, przeł. W. Melech, Warszawa 2007.
J. Gregory, K. Tintori, Księga Imion, przeł. P. Amsterdamski, Warszawa 2007.
K. McClure, Życie przed życiem, przeł. T. Wilusz, Warszawa 2006.
J. Navarro, Gliniana Biblia, przeł. A. Mazuś, Warszawa 2006.
M. Byrnes, Święte kości, przeł. E. Borówka, Katowice 2008.
D. Gibbins, Złoto krzyżowców, przeł. J. Manicki, Warszawa 2007.
P. Berling, Dzieci Graala, przeł. I. Maślarz, Katowice 1996.
M. Baigent, R. Leigh, H. Lincoln, Święty Graal, Święta Krew, przeł. R. Sudół, Warszawa 2005.
R. Shea, R.A. Wilson, Illuminatus!, t. 1–3, przeł. K. Karłowska, Poznań 1994–1995.
Literatura i Kultura Popularna 18, 2012
© for this edition by CNS
LiK POP_18.indb 91
2013-02-04 11:37:30
92
Bogdan Trocha
zwykle popularnej wśród pokolenia „dzieci kwiatów”. Widać więc, że przynajmniej w tym konkretnym przypadku wykorzystywane motywy religijne mają nie
tylko wyraźny charakter intertekstualny, lecz także dobierane są teksty będące
nośnikami jakichś tajemniczych historii.
Większość thrillerów zaczyna się od wprowadzenia czy raczej zapowiedzi
tajemnicy, którą inicjują jakieś niezrozumiałe, tajemnicze lub przerażające wydarzenia. Może ona być sytuowana w przedakcji lub też w prologu. Jak wyglądają
one w interesujących nas powieściach? Są to następujące motywy dynamiczne:
działalność prorokini przepowiadającej mający nadejść koniec świata (Stowarzyszenie Dominus) bądź zadziwiające wypełnianie się pierwszych elementów
dawnego proroctwa mówiącego o mającym wydarzyć się Armagedonie (Księga
Imion, Piąty jeździec Apokalipsy); kradzież ossuarium ze Wzgórza Świątynnego
w Jerozolimie, gdzie jakiekolwiek badania archeologiczne są surowo zabronione
(Święte kości); odkrycie zwłok znanego człowieka, przy czym stan tych zwłok
jest z reguły sam w sobie tajemnicą lub zmusza do postawienia pytań, które tę
tajemnicę odkryją — przypadek archeologa w pobliżu grot Qumran wskazujący na mord rytualny według starożytnego, zapomnianego rytu (Skarb Świątyni,
prologi Kodu Leonarda... oraz Aniołów i demonów), czy też wykorzystywany już
przez Roberta Ludluma w Tożsamości Bourne’ a motyw amnezji głównego bohatera (Krwawy krąg), a także odkrycie lub zdobycie tekstu ewangelii mającej
znamiona Q lub też napisanej przez osobę historyczną (Barabasz w Piątej Ewangelii, Jezus z Nazaretu w Strażniku testamentu albo Judasz z Ewangelii Judasza),
której odczytane fragmenty zmieniają całkowicie stan wiedzy na temat teologii
fundamentalnej Nowego Testamentu. Może to być fragment tekstu z Qumran znaleziony w dłoni wydobytego z wiecznej zmarzliny w Tybecie mnicha (Ostatnie
pokolenie), może to być także anormalny stan pooperacyjny, w efekcie którego
współczesna osoba zaczyna mówić dialektem średniowiecznym i opowiadać rzeczy znane tylko wybitnym specjalistom (Życie przed życiem); może to być również kradzież relikwii (Relikwia) czy odkrycie naukowe pozwalające empirycznie
badać duszę (Kod Lucyfera).
Wszystkie wymienione motywy dynamiczne (wydarzenia) i statyczne (relikwie oraz manuskrypty) pojawiają się w prologach. Przedakcje z reguły wprowadzają czas historyczny w odniesieniu do teraźniejszego czasu fabuły. Może to być
mianowicie klątwa arabskiego strażnika relikwii drzewa krzyża rzucona w chwili
mordowania go przez Krzyżowców oraz związane z nią nadnaturalne wydarzenia,
to jest śmierć każdego, kto dotknąwszy jej pragnie ją oddać; w rezultacie podjęta
zostaje próba przesłania relikwii do Europy i umieszczenia jej we wskazanym
opactwie, które miałoby chronić wiernych przed działaniem klątwy (Przeklęta
relikwia). Może to być także obraz Abrahama spisującego na glinianych tabliczkach swoje doświadczenia religijne i rozmowy z Bogiem (Gliniana Biblia) albo
też obraz wydarzeń w kryptach Świątyni Salomona (z czasów starożytnych) ukazujących istnienie tam tajemniczego Słupa będącego pozostałością Aktu Kreacji
i strzeżonego przez dżinna unieruchomionego klątwą przez samego Salomona
Literatura i Kultura Popularna 18, 2012
© for this edition by CNS
LiK POP_18.indb 92
2013-02-04 11:37:30
Funkcje motywów religijnych w thrillerze teologicznym
93
(Okruchy Boga). Mogą to być również niezrozumiałe wydarzenia z pontyfikatu
jednego z ostatnich papieży — Leona XIII, którego rzekomy sobowtór miał udzielać święceń biskupom po jego śmierci (Tajemnice zamku św. Anioła). Z reguły
obrazy występujące w przedakcjach wnoszą większą liczbę informacji na temat
tego, co jest nośnikiem tajemnicy i służą zastosowaniu interesującego chwytu narracyjnego polegającego na ukazaniu na samym początku faktu istnienia konkretnego wydarzenia lub przedmiotu, a następnie uczynienia z niego w samej fabule,
dla jej uczestników tajemnicy, do której odkrycia się zdąża, a którą to odbiorca
w swoim przekonaniu zna. Ta pewność odbiorcy co do znajomości tajemnicy staje
się z reguły w prologu elementem ostatniego suspensu.
Tajemnica pojawiająca się w prologu powieści zostaje często wprowadzona
w efekcie nieoczekiwanego zdarzenia burzącego zastany, spokojny i przewidywalny stan rzeczy. Jest to spadek po najbliższym członku rodziny czy przyjacielu, który okazuje się całkowicie zaskakujący (Strażnik testamentu), jak kolosalne
pieniądze za niedokończoną transakcję związaną z tajemniczym manuskryptem,
pozostawioną przez człowieka nigdy niezajmującego się takimi rzeczami (Piąta
Ewangelia); może to być prezent, który także pozornie wydaje się nic nieznaczący
(Relikwia), ale też zbrodnia, a raczej przesłanie płynące z niej pozostawione przez
zbrodniarza lub zamordowanego (Kod Leonarda da Vinci, Anioły i demony); może
to być rezultat wypadku i związanego z nim stanu utraty świadomości (Krwawy
krąg) bądź też inne niepokojące wydarzenia, jak porwanie (Kod Lucyfera), uwikłanie w kradzież (Relikwia) czy też działania jakiegoś spisku (Trzecia tajemnica,
Sekretna szkatuła), w końcu epokowe odkrycie naukowe (Krwawy krąg), a także
zniszczenie obrazu cenionego malarza (Tajemnica Hieronima Boscha).
Jak widać, wszystkie te motywy mają swoje powiązania z motywami religijnymi, nie oznacza to jednak wcale, że zostają one wprowadzone do fabuły jako
motywy religijne. Pamiętajmy, że motyw religijny może być przedmiotem odniesienia na dwóch różnych płaszczyznach: sacrum i profanum.
Większość zabiegów inicjujących pojawienie się tajemnicy operuje motywem
zagadki, w którym tajemnicza treść manifestuje się tylko na bardzo zewnętrznej
płaszczyźnie. To wprowadzenie tajemniczego zdarzenia, niezrozumiałego faktu jest
elementem szerszej konstrukcji tajemnicy — początkowe zagadki stają się tu tylko zdarzeniami inicjującymi, mającymi, zdaniem teoretyków creative writing, doprowadzić do stawiania pytań: dlaczego to się stało, jak to możliwe?, kto to zrobił?,
czemu to miało służyć? Oznacza to, że wstępne wprowadzenie tajemniczego motywu religijnego w formie zagadki typu archeologicznego, kryptologicznego, teologicznego czy kryminalnego w pierwszej fazie ukazuje nam doświadczenie tej
tajemnicy na płaszczyźnie punktu widzenia bohatera. Oczywiście tajemnica ta
może już na wstępie być tajemnicą drugiego człowieka: zmarłego, zamordowanego czy też mordercy; tym bardziej staje się ona intrygująca, im bardziej tajemnicze i nielogiczne wydają się sceny, które bohater ogląda, jak chociażby zwłoki archeologa zabitego zgodnie z dawnym rytuałem składania ofiar (Skarb Świątyni),
nagła i niewytłumaczalna śmierć kolejnych osób dotykających relikwii (Przeklęta
Literatura i Kultura Popularna 18, 2012
© for this edition by CNS
LiK POP_18.indb 93
2013-02-04 11:37:30
94
Bogdan Trocha
relikwia), tajemnicza pozycja zwłok i towarzyszące jej emblematy oraz szyfry
w Luwrze (Kod Leonarda da Vinci). Podobnie rzecz się ma w wypadku tajemnicy
Boga, kiedy pojawiają się zaginione zwoje opisujące niesamowite historie związane z zagadkami tradycji biblijnej, jak Arka Przymierza (Skarb Świątyni), zaginione pokolenia Izraela (Ostatnie pokolenie), skarby Świątyni Salomona (Okruchy
Boga), manuskrypty nieznanych ewangelii, których prawdziwości (Piąta Ewangelia) nie można podważyć, lub kości z ossuarium Szymona z Arymatei (Święte
kości). Jeszcze innym przypadkiem jest utrata świadomości bohatera (Krwawy
krąg). A to oznacza, że intencjonalność pytań wcale nie musi za każdym razem
być skierowana ku tajemnicy typu religijnego. Tym samym można powiedzieć,
że motywy religijne na płaszczyźnie przedakcji pełnią funkcję wprowadzającą do
zdarzeń inicjacyjnych, przy czym zdarzenia te mogą prowadzić w obszar tajemnicy zogniskowanej wokół motywu religijnego — ale nie muszą, jak na przykład
w Ewangelii Judasza.
W tym miejscu widać, że motyw religijny wykorzystany w formie zainicjowania tajemnicy i jej ewentualnego oddziaływania, co ma miejsce szczególnie w wypadku współwystępowania z nim motywu kryminalnego, pełni funkcję otwierania wydarzeń fabuły skupionych na szukaniu dróg ocalenia, ale nade
wszystko sensu pozwalającego zrozumieć przyczynę i istotę zaistniałego stanu
rzeczy. Tu tkwi także zasadnicza różnica między kryminałem a thrillerem: w tym
pierwszym bohater zmierza tylko do odkrycia tajemnicy, w drugim natomiast odkrywaniu tajemnicy towarzyszy walka z siłami starającymi się ją utrzymać poza
wiedzą publiczną. Ponieważ wydarzenia są niezwykłe i tajemnicze, niezwykłych
umiejętności będzie także potrzebował bohater stający zarówno wobec zagadki
typu jednostkowego wydarzenia, jak i wyłaniającego się z oporem i w polu wielu
niebezpieczeństw obrazu intrygi oraz właściwej tajemnicy.
Motyw religijny w przedakcji określa nie tylko kierunki poszukiwań i konieczne umiejętności bohatera, ale zarysowuje także poprzez niedomówienia
i aluzje pole domysłów dla odbiorcy, przez co rodzi jego ciekawość, którą wzmacnia nie tylko faktem tajemniczości wydarzenia, ale nade wszystko z pojawiającą
się intrygą, wydobywaną z zakamarków wiedzy zakazanej, rzuca zupełnie nowe
światło na zastaną wiedzę teologiczną, jak również fakt uzyskiwania odpowiedzi
na postawione pytania.
Te inicjujące wydarzenia wprowadzają działania bohatera niejako w trzy
płaszczyzny odniesień: pierwsza związana jest z jego własnym bezpieczeństwem
oraz permanentnym zagrożeniem, które mu towarzyszy, pojawiają się pytania,
jakie w drodze poszukiwania ocalenia musi stawiać w obliczu coraz to nowych
i gwałtownie zmieniających się wydarzeń; po drugie jest to płaszczyzna środowiska, w jakim toczy się akcja, które z reguły nie ma pojęcia o tajemniczych
implikacjach zachowań bohatera, a po trzecie jest to horyzont tajemnicy, którą
z uporem i wielkim zagrożeniem bohater odkrywa.
Literatura i Kultura Popularna 18, 2012
© for this edition by CNS
LiK POP_18.indb 94
2013-02-04 11:37:30
Funkcje motywów religijnych w thrillerze teologicznym
95
Ponieważ zgodnie z poetyką thrillera tajemnica zostaje zapowiedziana na
początku akcji, a dalszy jej rozwój skonstruowany jest tak, aby odwlekać jej odkrycie za pomocą suspensu, sensowne wydaje się prześledzenie, w jaki sposób
pierwotne, tajemnicze wydarzenie oparte na motywie religijnym będzie strukturyzowało całą powieść.
Powiedzieliśmy wcześniej, że tajemnicze wydarzenia z prologu prowadzą bohatera do konieczności stawiania pytań inicjujących, których zadaniem
jest zrozumienie sekretu, tajemniczości stanu rzeczy lub też zagadki, towarzyszących pierwotnym stanom rzeczy. Pytania te w konsekwencji prowadzą do
ukazania wielu poziomów tajemnicy. Pierwszym poziomem pozostaje płaszczyzna porozumienia, na której bohater staje wobec dwuznaczności i niejasności. Widać to w przypadkach pytań o prawdziwość proroctwa (Stowarzyszenie
Dominus), sensowność poszukiwania Antychrysta (Piąty jeździec Apokalipsy),
zagadkowość nagłych zgonów ludzi dotykających relikwii (Przeklęta relikwia),
czy też tajemniczych symboli znalezionych w miejscach zbrodni (Kod Leonarda
da Vinci), a także w pytaniach o autentyczność poszczególnych manuskryptów
(Piąta Ewangelia, Strażnik testamentu) lub artefaktów (Tajemnicza szkatuła,
Skarb Świątyni).
Wszystkie te motywy, prowadząc do stawiania przez bohatera pytania, wprowadzają tym samym poziom zdarzeń inicjacyjnych, w których efekcie tajemnicze
i zagadkowe, a tym samym niezrozumiałe zdarzenia zaczynają ukazywać szerszy
kontekst, co oznacza, że pytania bohatera prowadzą do rozwijania tajemnicy, której pierwotne zdarzenia były tylko zapowiedzią.
Owo odkrywanie tajemnicy będzie zachodziło na kilku płaszczyznach:
pierwszą jest tropienie znaczeń, które wywołują motywy poruszające, takie jak
ezoteryczne występujące chociażby w Księdze Imion, gdzie nagle okazuje się,
że ludzie, którzy giną, nie są przypadkowymi ofiarami, lecz istniejącymi według
tradycji talmudycznej w każdym pokoleniu 36 sprawiedliwymi; może to być wyjątkowość, jak gwałtowne zgony w Przeklętej relikwii, w której istnieniu relikwii
towarzyszy świadomość nałożonej na nią klątwy; może to być także zjawienie
się niejasności, co widać w powieściach Browna, tutaj dotyczy ona niejasnych
znaczeń otoczki miejsca zbrodni — tajemnicze zapiski, dziwne ułożenie zwłok
czy wypalone znamię z nazwą illuminaci; może to w końcu być wyjątkowość
zakłócająca normalny, racjonalny stan rzeczy, jak w wypadku specyficznego stanu pooperacyjnego w Życiu przed życiem, czy też odkrycie fragmentów tekstów,
w których bohater odnajduje pewne niepokojące go aluzje, jak na przykład w Tajemnicy zamku św. Anioła, gdzie grupa znaczących mieszkańców Watykanu natrafia na dziwny list opisujący jeszcze dziwniejszą praktykę, raczej niestosowaną
w Watykanie (chodzi o uczynienie nikomu nieznanego księdza z Hiszpanii sekretarzem papieża), bądź też, jak w Trzeciej tajemnicy, aluzja mówiąca o tym, że
trzecia tajemnica fatimska została upubliczniona tylko w części, a druga jej część
Literatura i Kultura Popularna 18, 2012
© for this edition by CNS
LiK POP_18.indb 95
2013-02-04 11:37:30
96
Bogdan Trocha
znana jest wyłącznie papieżowi i pozostaje zamknięta w najlepiej strzeżonym sejfie Watykanu.
Kiedy w polu tych zagadkowych zdarzeń staje bohater, stawiając pytania,
wyznacza niejako horyzont poszukiwania odpowiedzi. Może to być horyzont tajemnicy drugiego człowieka, który odpowiada na pytania, dlaczego to zrobił i kim
naprawdę był, wówczas tropienie tajemnicy będzie podążało tropem jego prywatnej historii (Tajemnica zamku św. Anioła, Krwawy krąg, Tajemnica Hieronima
Boscha); może to tajemnica Boga lub natury, jak chociażby w wypadku poszukiwania skarbu Świątyni Salomona (Skarb Świątyni), badania kości wykradzionych
z ossuarium (Święte kości), pytania dotyczącego tajemnicy fatimskiego objawienia (Trzecia tajemnica) czy też poszukiwania Słupa Salomona w Okruchach Boga
lub też Kwintesencji mającej być źródłem cudów Jezusa z Nazaretu w Strażniku
testamentu.
Efektem stawianych przez bohatera pytań jest odkrywanie tajemniczej i pierwotnie niewidocznej sieci powiązań, której z reguły towarzyszy obecność intrygi. Od razu należy powiedzieć, że cała fabuła od pojawienia się zagadki będącej
zapowiedzią tajemnicy i będącej niejako punktem wyjścia aż do rozwiązania tej
tajemnicy będzie rozwijała się na kilku płaszczyznach.
Pierwszą z nich jest odkrywanie intrygi. Zabieg ten wiąże się bardzo często z zastosowaniem zabiegu czasowej retencji umożliwiającej odnoszenie się do
wydarzeń sprzed wielu lat lub wielu wieków oraz czynienie ich zrozumiałymi
w kontekście wyłaniających się w trakcie kolejnych pytań odpowiedzi. Najbardziej charakterystyczne w tym przypadku są powieści Dana Browna oraz Vandenberga: obaj autorzy nie stronią od wpisywania motywów religijnych należących
do istniejących w teologii apodyktycznych loci communes, takich jak Biblia czy
Tradycja, w obszar ezoterycznych badań prowadzonych poza przestrzenią literacką przez twórców Świętego Graala, Świętej Krwi i im podobnych. W tym wypadku mamy do czynienia z dwoma aspektami intrygi: jeden jest elementem działań
Zakonu Syjonu, drugi natomiast będzie efektem działań Watykanu. Występują
tu rozmaite inwarianty tego modelu, od klasycznego znajdującego się w Kodzie
Leonarda da Vinci oraz Piątej Ewangelii, poprzez wprowadzenie fikcyjnych zakonów gnostyków od św. Franciszka i zwalczających ich mnichów z papieskiego
zakonu św. Klemensa (Strażnik testamentu), aż po manipulowanie istniejącym
w historii zakonem illuminatów (Anioły i demony) czy też wprowadzanie nieistniejących zakonów, jak chociażby zakonu Krwawego kręgu, mszczącego się za
ofiary religijnych pogromów (Krwawy krąg) albo stowarzyszenia Dominus pragnącego przejąć władzę nad światem (Stowarzyszenie Dominus).
Konflikt występujący pomiędzy uczestnikami intrygi ma zawsze swoje źródło w historii, stąd odkrywanie tajemnicy wiąże się z rozwiązywaniem kolejnych
zagadek historycznych, co wymaga od bohatera lub jego pomocnika szczególnych
umiejętności. Wiedza, jaką on zdobywa, jest efektem umiejętności odczytywania
zakamuflowanych w dziełach sztuki tajemnych przekazów, czego klasycznym
Literatura i Kultura Popularna 18, 2012
© for this edition by CNS
LiK POP_18.indb 96
2013-02-04 11:37:30
Funkcje motywów religijnych w thrillerze teologicznym
97
przykładem jest działalność prof. Langdona, specjalisty od symboliki religijnej
z powieści Browna (Kod Leonarda da Vinci, Anioły i demony) czy też Ary’ego
— żołnierza, mistyka oraz skryby w zakonie esseńczyków z powieści Abécassis
(Skarb Świątyni, Ostatnie pokolenie); może ona być także przekazywana przez
ludzi znajdujących się bezpośrednio w strukturach tajnych organizacji, jak ma
to miejsce w Trzeciej tajemnicy, lub być efektem szerszego planu zdarzeń, kiedy
wiedza zdobywana jest dzięki odkryciom bohatera (Krwawy krąg), wyznaniom
członka tajnej organizacji wspomagającej bohatera (Kod Lucyfera) oraz na końcu
wyznaniom antagonisty (Księga Imion).
Ważne jest to, że celem istnienia intrygi w thrillerach teologicznych jest
ukrycie tajemnicy, jak w wypadku Zakonu Syjonu, bądź też dążenie do odkrycia tajemnicy, jak na przykład w Trzeciej tajemnicy, gdzie działania papieża doprowadzają do odkrycia tajnej treści drugiej części tajemnicy fatimskiej; może
to być też dążenie do zniszczenia świata, co widać w Kodzie Lucyfera, lub też
do przejęcia nad nim władzy, jak w Stowarzyszeniu Dominus. Z reguły intryga
jest prowadzona bądź przez stowarzyszenia religijne typu Opus Dei, zabiegające
o zdobycie władzy nad papiestwem i nad światem (Kod Leonarda da Vinci), bądź
też stowarzyszenia typu illuminaci czy pitagorejczycy, które traktują religię jako
największe zagrożenie dla człowieka i zmierzają do zniszczenia Kościoła (Anioły
i demony, Piąta Ewangelia). Może być to też intryga mająca na celu zdobycie
świętego artefaktu, którego pragnie wiele grup uczestniczących w fabule i każda
z nich rozwija własną intrygę, co prowadzi do sytuacji, gdy tajemnica staje naprzeciw tajemnicy, a efekt tego zestawienia przynosi kolejną tajemnicę, co jest
tym ciekawsze, że ten schemat mamy w Okruchach Boga, gdzie autor zastosował
interesujący chwyt narracyjny, ukazując w przedakcji nieudaną próbę zdobycia
Słupa Salomona, podczas gdy w fabule wszelkie intrygi zakładają jedną niewiadomą: „czy Słup istnieje w rzeczywistości?”.
Jeszcze inny typ intrygi pojawia się, gdy stowarzyszenie pragnie pozostać
całkowicie nieznane i działać z ukrycia, jak Krwawy Krąg w powieści o tym
samym tytule lub też Esseńczycy przewijający się przez wszystkie trzy powieści
Abécassis czy Orficy z Piątej Ewangelii. Jak widać, intryga ma płaszczyznę polityczną, religijną oraz światopoglądową.
Do tego należy także dodać powieści, w których tajemnica nie jest związana
z intrygą, a zostaje wprowadzona w horyzont strachu oraz ludzkich spekulacji, co
jest widoczne w Przeklętej relikwii, gdzie powodowane przez nią kolejne zgony
wywołują u znających jej historię grozę i działania zmierzające do jak najszybszego jej zabezpieczenia przed kontaktami z ludźmi, natomiast u miejscowego szeryfa rodzą pytania natury detektywistycznej, podczas gdy złodzieje wchodzący
w jej posiadanie przed śmiercią traktują ją tylko jako dobry towar.
Proces odkrywania tajemnicy przebiega na dwóch płaszczyznach. Pierwsza
z nich związana jest z pojawieniem się osoby potrafiącej w całej zagadkowej sytuacji znaleźć elementy dające się racjonalizować i podążającej za nimi. Druga
Literatura i Kultura Popularna 18, 2012
© for this edition by CNS
LiK POP_18.indb 97
2013-02-04 11:37:30
98
Bogdan Trocha
płaszczyzna wiąże się z jednym z charakterystycznych elementów suspensu, to
znaczy strachem. Poszukiwaniu towarzyszą od samego początku kryminalne
i bezlitosne wydarzenia, związane z działaniami natury, jak w Piątym jeźdźcu
Apokalipsy, czy też nadnaturalne zachowania natury, jak w Kodzie Lucyfera, Życiu przed życiem; mogą też wystąpić działania sił nadnaturalnych, jak chociażby
w Skarbie Świątyni czy też Okruchach Boga, ale one w pełni objawiają się dopiero w zakończeniu powieści. Najczęściej jednak źródłem strachu są działania
człowieka oraz tajnych stowarzyszeń. Przede wszystkim dlatego, że są to bezwzględni mordercy, doskonali fachowcy oraz fanatycy (Kod Leonarda da Vinci), a po drugie dlatego, że są tylko wierzchołkami góry lodowej, jaka za nimi
stoi w postaci całego tajnego stowarzyszenia, często o wielowiekowej tradycji,
specjalistycznym szkoleniu oraz praktycznie nieograniczonych środkach finansowych (Kod Lucyfera, Strażnik testamentu). Postawienie bohatera żyjącego spokojnym życiem, przedstawiciela średniej klasy kultury Zachodu wobec takiej siły
musi rodzić jego przerażenie oraz zainteresowanie odbiorcy.
Dążenie bohatera do odkrycia tajemnicy jest często zbieżne z jego walką
o ocalenie życia. Stąd też naturalne wydaje się, że owemu motywowi towarzyszyć będą rozmaite formy suspensu. Część z nich, związana z konfliktem przeciwników oraz zbrodniami i innymi aktami przemocy, może wydawać się zupełnie
niezwiązana z elementami religijnymi i należącymi do kanonu zabiegów twórców
tego typu literatury. Jednak sprawa nie jest taka oczywista, jeżeli przypomnimy
sobie, że wszyscy bohaterowie w jakikolwiek sposób połączeni z intrygą pozostają z nią w związku światopoglądowym. A to oznacza, że bohaterowie kreujący
intrygę lub też tylko wypełniający zarysowane przez nią mechanizmy są motywowani religijnie lub, jak w wypadku Illuminatów, metafizycznie. Motywacja protagonisty natomiast podlega ciągłej ewolucji od prostej motywacji biologicznej,
polegającej na podejmowaniu działań mających chronić życie, aż po motywację
typu religijnego (Ary) lub metafizycznego (Longman, ks. kamerling z Trzeciej
tajemnicy). Oznacza to, że suspensy pojawiające się w polu poszukiwań protagonisty dostarczają mu nie tylko nowych zagadek, jak w Strażniku testamentu, gdzie
owocem każdego odkrycia jest nowa niewiadoma, ale także powodują, że jego
wiedza powoli odkrywa skryte w historii jądro tajemnicy, przynosząc z sobą coraz
nowe płaszczyzny znaczeń. Widać to chociażby w Tajemnicy Hieronima Boscha,
gdzie bohater odkrywa nie tylko istnienie sekty Adamitów, ale także poznaje ich
doktrynę, a następnie zostaje wprowadzony w świat symboliki religijnej obrazów
Boscha, która ma uratować owo religijne przesłanie. Stając wobec takiej wiedzy,
musi ją konfrontować ze stanowiskiem Inkwizycji starającej się przekonać go
do współpracy. Nieco inaczej motyw ten zostaje rozwinięty w Ostatnim pokoleniu; tutaj bohater, odkrywając związki zaginionych pokoleń Izraela z historią
i tajną kulturą Japonii, staje w obliczu zupełnie nowych pytań natury religijnej.
Oczywiście dochodzą tu także suspensy związane z pojawieniem się antagonisty
i ustawieniem go w płaszczyźnie dialogu z protagonistą, co z reguły pozwala
Literatura i Kultura Popularna 18, 2012
© for this edition by CNS
LiK POP_18.indb 98
2013-02-04 11:37:30
Funkcje motywów religijnych w thrillerze teologicznym
99
na ukazanie tajemnicy w dwóch znoszących się wzajemnie stanowiskach. Mamy
takie zdarzenie w Strażniku testamentu, gdzie istnieje nie tylko testament Jezusa z Nazaretu podważający jego boskość, ale także tajemnicza piąta substancja,
która nie była znana jońskim filozofom przyrody (wymieniali oni cztery archai:
woda, ziemia, ogień, eter). Jedna grupa strzeże tej tajemnicy, druga stara się ją
posiąść w celu praktycznego (dającego wieczność) wykorzystania, a suspens pozwala zestawić racje obu stanowisk. Najwyraźniej widać to jednak u Browna oraz
Vandenberga. U pierwszego cała doktryna katolicka oparta jest na kłamstwie i politycznych zabiegach zapoczątkowanych przez Konstantyna Wielkiego, mających
je ukryć, a działania tajnych stowarzyszeń zmierzają do ujawnienia ich. W Piątej
Ewangelii Vandenberga mamy cały rozbudowany motyw oparty na tłumaczeniu
uporczywego pojawiania się w tekstach kultury imienia Barabasz zarówno w formie jawnej, jak i ukrytej, co wiąże się w tym tekście oczywiście z istnieniem
apokryficznej Ewangelii Barabasza, która zdaniem autorów Testamentu Mesjasza
nie jest niczym innym, tylko ewangelią zapisaną przez samego Jezusa, ukazującą
zaskakujące prawdy, niemające nic wspólnego z teologicznymi loci communes.
O ile pierwsza płaszczyzna suspensów przedłuża odkrycie tajemnicy poprzez
wskazywanie nowych jej aspektów w sensie historycznym oraz odkrywanie coraz nowych i bardziej zaskakujących jej płaszczyzn, o tyle druga płaszczyzna
funkcjonowania suspensów związana jest z klasycznymi działaniami mającymi
na celu przedłużenie akcji poprzez wikłanie protagonisty w następne zagrożenia
i kolejne sytuacje bez wyjścia w jego zestawieniu z antagonistami kryjącymi się
za intrygą.
Bardzo łatwo daje się zauważyć zakreślony już poprzednio mechanizm toczenia się wydarzeń fabuły na dwóch płaszczyznach znaczeniowych. Pierwsza to
próba zracjonalizowania tajemnicy, a druga to płaszczyzna konfliktu z antagonistą, najczęściej przyjmująca formę rozstrzygnięcia fizycznego.
Pierwsza płaszczyzna może zostać wstępnie określona mianem płaszczyzny
celnych odsłon. Bohater jest tu nie tylko bibliotekarzem i wysoce kwalifikowanym specjalistą, ale i mistrzem podejrzeń. Jak już zostało powiedziane, pojawiające się w prologu tajemnicze i dla postronnych obserwatorów niezrozumiałe wydarzenie otwiera fabułę z chwilą, gdy pojawia się postać specjalisty. Może to być
jedna osoba, jak Langdon czy Ary, bądź rozmaici fachowcy, jak w Piątej Ewangelii. Pierwsze odkrycia z reguły wnoszą informacje ukierunkowujące dalsze poszukiwania. Jeżeli udaje się odczytać manuskrypt, zrozumieć znaczenie aranżacji
miejsca zbrodni czy też odczytać zakamuflowane wskazówki, od razu pojawia
się pytanie o przyczynę ich pojawienia się. I wówczas specjalistyczna wiedza
archeologa, biblisty, ezoteryka czy historyka, podążając za owym wskazaniem,
zaczyna odkrywać prowadzące coraz głębiej w historię tajemnice. W rezultacie
wyłania się misternie skonstruowany plan, w którym do ukrytej wiedzy podąża
się przez labirynt (Okruchy Boga, Kod Leonarda da Vinci, Piąta Ewangelia, Złoto
krzyżowców, Tajemnica zamku św. Anioła) lub poprzez semantyczne drzewo PorLiteratura i Kultura Popularna 18, 2012
© for this edition by CNS
LiK POP_18.indb 99
2013-02-04 11:37:30
100
Bogdan Trocha
firiusza (Skarb Świątyni, Oumran, Ostatnie pokolenie). Ten ruch retencyjny nie
jest jedyny, możliwe są także zabiegi oparte na protencji, jak chociażby w przypadku Kodu Lucyfera.
Ważne jest jednak to, że owo odkrywanie tajemnicy ewidentnie związanej
z motywem religijnym obecnym w początkowej zagadce odbywa się na kilku
płaszczyznach. Odkryta tajemnica pozostaje tajemnicą otwartą, to znaczy nadal
nie podlega ona weryfikacji. Na przykład w Strażniku testamentu odkryta ampułka z kwintesencją jest wprawdzie pusta, ale leczony nią w przedakcji poprzedzającej czas fabuły o kilkaset lat bohater jest ciągle żywy. Nieco inaczej wygląda to
w Świętych kościach, gdzie odkrywa się co prawda fakt niesamowitości owych
kości, ale wydobyta z nich jedyna próbka ciągle żywego materiału genetycznego zostaje przez jednego z bohaterów użyta do uratowania życia chorej na raka
koleżance. Jeszcze inaczej w wypadku odkrycia, że intryga nie była związana
z tajnym stowarzyszeniem, ale z prywatną osobą, jak choćby w Aniołach i demonach, gdzie kamerling po wysłuchaniu szokujących go zwierzeń konającego
papieża i przejrzeniu zawartości tajnego sejfu postanawia wykorzystać nienawiść
potomków assasynów oraz historię Illuminatów w celu zniszczenia Kościoła.
Kolejny przypadek to zniszczenie maszyny umożliwiającej dokonywanie skrytych tajemnicą działań polegających na manipulowaniu duszą oderwaną w chwili
śmierci od ciała w celu wnikania w zaświaty (Kod Lucyfera) lub też zaniechanie
badań medycznych pozwalających po wprowadzeniu pacjenta w stan odurzenia
specjalną substancją wywoływać w jego świadomości wspomnienia towarzyszące wcześniejszym wcieleniom, w tym wypadku towarzyszącym ostatnim dniom
życia Jezusa (Życie przed życiem), bądź też zgubienie artefaktu jak w Przeklętej
relikwii, gdzie znika w ostatnim rozdziale, aby w prologu zostać wykopaną na
współczesnym placu budowy w Londynie. Jeszcze inaczej rozwiązane to zostaje
w Relikwii, tutaj bowiem bohater w końcu rozumie istotę intrygi oraz związanej
z nią tajemnicy i ma świadomość, że handel relikwiami należy do powszechnej
praktyki kościoła i jest tajemnicą poliszynela.
Ważne jest to, że odkryciu tajemnicy związanej z zapowiadającym ją motywem religijnym towarzyszy z reguły potwierdzenie jego religijności bądź zaprzeczenie. Klasyczne dwa przykłady potwierdzenia mają miejsce w Okruchach
Boga, gdzie dotarcie do Słupa Salomona powoduje gwałtowną i nieodwracalną
przemianę bohatera zgodną z filozoficzną doktryną Pierre’a Teilharda de Chardina. Człowiek ma w drodze ewolucji duchowej osiągnąć postać kosmicznego
człowieka posiadającego świadomość początku Stworzenia i odkrywającego jego
punkt omega, co przydarza się bohaterowi; podobnie mistyczne zakończenie
występuje w Skarbie Świątyni — odkryta przez Ary’ego Arka Przymierza zostaje wykorzystana przez esseńczyków w rytuale ponownego przywołania Boga
do Świątyni. Natomiast zabiegi bohaterów powieści Vandenberga oraz Browna
ewidentnie zmierzają w stronę wykazania, że doktryna chrześcijaństwa jest od
samego początku związana z fałszowaniem przez chrześcijan pewnych faktów
Literatura i Kultura Popularna 18, 2012
© for this edition by CNS
LiK POP_18.indb 100
2013-02-04 11:37:30
Funkcje motywów religijnych w thrillerze teologicznym
101
z życia Jezusa z Nazaretu oraz manipulowaniem tekstami ewangelii i zwalczaniem ewangelii gnostyckich.
Jak widać, podążanie za tajemnicą oraz przeciwstawianie się związanej z nią
intrydze w wypadku, gdy dotyczy ona motywów religijnych, ukazuje nam ruch
od zewnętrznych atrybutów tajemnicy pojawiających się w polu odniesień racjonalnych, łączących się z zagrożeniem życia lub próbą zrozumienia ciągu niewiarygodnych wydarzeń towarzyszących bohaterowi i z reguły prowadzi do odkrywania możliwości irracjonalnego źródła owych wydarzeń, które dostrzegane
bywa przez osobę wierzącą, jak Ary (Skarb Świątyni), Petroc (Relikwia) czy ks.
Michener (Trzecia tajemnica), lub też przez osoby niewierzące, jak chociażby
Langdon (Kod Leonarda da Vinci) czy Soames — antagonista z Kodu Lucyfera.
Interesujące jest nie tyle racjonalizowanie treści zawartych w komunikatach
języka religijnego, gdyż tych jest w thrillerach teologicznych niewiele, ile raczej
skupienie uwagi na odkrytym polu znaczeń irracjonalnych. Mamy tu naprawdę
zadziwiające spektrum, począwszy od stwierdzenia, że Jezus z Nazaretu był królem żydowskim i związał się z pochodzącą z królewskiej rodziny Marią Magdaleną, a ich potomek Barabasz stał się protoplastą rodu Merowingów (Kod Leonarda
da Vinci), po „odkrycie”, że Jezus z Nazaretu jest Barabaszem, również osobą
historyczną (Piąta Ewangelia?), jego moce uzdrawiania i powoływania z martwych pochodzą od tajemniczego piątego elementu, z jakiego składa się uniwersum (Strażnik testamentu). Mamy obraz Templariuszy, którzy w trakcie pobytu
w Ziemi Świętej stają się wyznawcami kultu Wielkiej Matki (Skarb Świątyni),
a także elementy o nadnaturalnej mocy, jak Słup Salomona, których dotknięcie
przenosi człowieka poza Stworzenia w danym mu wymiarze czasowo-przestrzennym (Okruchy Boga); mamy odkrycie Arki Przymierza (Skarb Świątyni), ciągle
funkcjonujących esseńczyków (Skarb Świątyni) czy też odkrycie zaginionych
plemion Izraela (Ostatnie pokolenie), jak również superkomputery pozwalające
operować duszą traktowaną jako energetyczny nośnik informacji (Kod Lucyfera).
Ponadto pojawiają się też bardzo ciekawe odniesienia do religijnego tła całych wydarzeń — od gnostyckiego założenia, że świat jest wytworem Złego Demiurga, a Dobro i Zło są sobie równorzędne (Kod Lucyfera), przez gloryfikację
stanowisk gnostyckich i neognostyckich (Piąta Ewangelia, Strażnik testamentu),
aż po osadzenie całej historii chrześcijaństwa w polu historii doktryny Wielkiej
Bogini (Tajemnica Hieronima Boscha).
Jakie zatem funkcje pełnią elementy religijne w omawianych thrillerach teologicznych?
Po pierwsze, w planie wyrażania przynoszą z sobą manipulowanie językiem
religijnym, co jest konsekwencją dążenia protagonisty do rozwikłania tajemnicy,
a tym samym uczynienia jej czytelną dla rozumu. Ponieważ tajemnica wiąże się
z elementem religijnym, a rozwiązana być musi, stąd najłatwiej tak operować komunikatem religijnym (wyznaniem wiary, ewangelią itp.), aby punktem odniesienia stała się płaszczyzna wiary, jak u Abécassis, lub też komunikat ten został podLiteratura i Kultura Popularna 18, 2012
© for this edition by CNS
LiK POP_18.indb 101
2013-02-04 11:37:30
102
Bogdan Trocha
dany praktyce mistrzów podejrzeń (Święte kości, Okruchy Boga). Dochodzą do
tego rozległe cytaty zarówno z Biblii (Skarb Świątyni), jak i apokryfów (Okruchy
Boga) oraz konstruowane na podstawie zabiegów stylizacji teksty zaginionych
manuskryptów (Piąta Ewangelia). Narrator z reguły nie ma wszechwiedzy, gdyż
ta bardzo często po prostu pozostaje zawarta w tajemnicy otwartej, pojawiającej
się w epilogu.
Po drugie, w planie treści najczęściej mamy do czynienia ze spiskową teorią dziejów, której głównymi bohaterami pozostają papiści, Opus Dei, często Towarzystwo Jezusowe, ich przeciwnikami natomiast są Illuminaci, Zakon Syjonu,
Wolnomularze oraz templariusze. Bardzo wyraźnie zaznaczane są związki historii
z teraźniejszością; łączy się to zarówno z historycznymi korzeniami tajemnicy
i towarzyszącej jej intrygi, jak i odwiecznym i ciągle aktualnym pragnieniem
zdobycia przez człowieka wiedzy pewnej w materii Transcendencji. Dochodzi
do tego jeszcze ukazywanie niejawnych aspektów polityki Kościoła oraz często
bardzo różnych od religijnych motywacji działań jej dostojników, a także ukazywanie rozmaitych skrajnych postaw religijnych wykorzystywanych przez ludzi
Kościoła.
Ogólnie można powiedzieć, że motywy religijne w thrillerze teologicznym
służą pogłębieniu znaczeń tajemnicy wpisanej w poetykę tego typu tekstów oraz
stwarzają możliwość nieco zmodyfikowanej gry suspensami. Do tego dochodzi
jeszcze oczywiście obecność na rynku wydawniczym tekstów typu Święty Graal,
Święta Krew czy też Testament Mesjasza38, które, choć pozornie sprawiają wrażenie prac naukowych, z nauką mają niewiele wspólnego, chociaż stają się niezwykle atrakcyjnym źródłem informacji dla autorów, takich jak Brown czy Vandenberg. W konsekwencji operowanie elementami religijnymi oprócz wpływu
na samą konstrukcję świata przedstawionego przynosi także pewne informacje
zawarte w ideach tych tekstów. Z reguły wykazują one, że doktryna chrześcijaństwa jest fałszywa bądź że podlegała rozmaitym manipulacjom, ale bardzo często
symboliczny aspekt motywu religijnego pozostaje w epilogu elementem tajemnicy otwartej, pokazującej, że rozum nadal jest bezradny wobec niej, chyba że jej
nie ma, co starają się wykazać niektórzy autorzy.
The functions of the religious motifs in a theological
thriller (based on selected examples)
Summary
The following text deals with the category of theological thriller. It considers this phenomenon
in the prism of poetics, which is characteristic for thriller and follow through the specific for this
subgenre innovation, both in the sphere of narration and fictional. The author attempts to extract the
38
M. Baigent, R. Leigh, H. Lincoln, Testament Mesjasza, przeł. K. Salawa, Warszawa 2006.
Literatura i Kultura Popularna 18, 2012
© for this edition by CNS
LiK POP_18.indb 102
2013-02-04 11:37:30
Funkcje motywów religijnych w thrillerze teologicznym
103
essential tricks, which are present in this type of literature, and the specific manipulation of religious
motifs. Performed analysis allowed to outline the paradigm of themes and elements used in fictional
construction and their overliterary conditions.
Literatura i Kultura Popularna 18, 2012
© for this edition by CNS
LiK POP_18.indb 103
2013-02-04 11:37:30