regionaLne zróżnicowanie proDukcji jęczmienia w

Stowarzyszenie Ekonomistów
Rolnictwa
i Agrobiznesu
Regionalne zróżnicowanie
produkcji
jęczmienia w Polsce
Roczniki Naukowe ● tom XVII ● zeszyt 6
151
Danuta Leszczyńska
Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – PIB w Puławach
regionalne zróżnicowanie produkcji jęczmienia w Polsce
REGIONAL DIFFERENTIATION OF BARLEY productionIN POLAND
Słowa kluczowe: jęczmień, plon, struktura zasiewów, województwa
Key words: barley, yield, cropping pattern, provinces
Abstrakt. Celem badań było określenie czynników decydujących o regionalnym zróżnicowaniu produkcji
jęczmienia w Polsce. Materiał źródłowy do analizy zróżnicowania regionalnego produkcji jęczmienia
stanowiły dane statystyczne GUS z lat 2012-2013, zestawione według województw. Spośród wielu cech
charakteryzujących produkcję jęczmienia wybrano 18 zmiennych, które poddano analizie statystycznej. Za
pomocą rachunku korelacji poszukiwano zależności wielkości produkcji jęczmienia w regionach od poziomu
poszczególnych zmiennych. Do wyodrębnienia pięciu grup województw zróżnicowanych pod względem
produkcji jęczmienia użyto analizy skupień. O regionalnym zróżnicowaniu produkcji jęczmienia w Polsce
decydują przede wszystkim czynniki organizacyjne i siedliskowe gospodarstw.
Wstęp
Jęczmień ma duże znaczenie w całokształcie gospodarki zbożowej zarówno w kraju, jak i na
świecie. Wynika to z uniwersalności wykorzystania ziarna jęczmienia na paszę oraz w przemyśle
browarnym (głównie formy jare) i spożywczym (kasza, płatki). O wielkości plonu ziarna decydują
takie czynniki, jak: genetyczny potencjał plonowania odmiany, jakość gleby, klimat oraz rodzaj zastosowanej technologii produkcji [Budzyński 2005]. Zakłada się, że produkcja jęczmienia w regionach
Polski jest zróżnicowana. Celem pracy była analiza regionalnego zróżnicowania produkcji jęczmienia
z uwzględnieniem uwarunkowań przyrodniczych, agrotechnicznych i organizacyjno-ekonomicznych.
Materiał i metodyka badań
Materiałem źródłowym do analizy zróżnicowania regionalnego produkcji jęczmienia były dane
statystyczne GUS z lat 2012-2013 [Rocznik statystyczny 2013, 2014] przedstawione według aktualnie
obowiązującego podziału administracyjnego na województwa oraz wyniki badań agrotechnicznych
Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa – PIB w Puławach (IUNG-PIB). Stan produkcji
jęczmienia przeanalizowano na tle kompleksu czynników przyrodniczych, organizacyjnych i ekonomicznych. Do badań wybrano 18 zmiennych (spośród wielu cech charakteryzujących produkcję
jęczmienia i uwarunkowania jego uprawy), które poddano analizie statystycznej. Udział w strukturze
zasiewów i plony ziarna jęczmienia przyjęto jako wyróżniki zróżnicowania regionalnego produkcji
jęczmienia (dla województw).
W pracy przedstawiono charakterystykę statystyczną zmiennych analizowanych w ujęciu
regionalnym, oceniając wartości ekstremalne i współczynniki zmienności. Za pomocą korelacji
poszukiwano zależności plonu ziarna i udziału jęczmienia jarego i ozimego w strukturze zasiewów w poszczególnych regionach od poziomu badanych zmiennych. Stosując analizę skupień
wyodrębniono grupy cech o podobnym charakterze, a następnie dla każdej z grup, wyznaczono
czynniki najbardziej charakterystyczne [Filipiak, Wilkos 1998]. Metodą Warda wyznaczono 5 grup
województw, zróżnicowanych pod względem produkcji jęczmienia. Każdą wyodrębnioną grupę
scharakteryzowano za pomocą wybranych wskaźników analizowanych na tle ich średnich wartości
w kraju jako układu odniesienia.
152
Danuta Leszczyńska
Wyniki badań
Rysunek 1. Udział powierzchni uprawy jęczmienia ozimego
w strukturze zasiewów według województw
Figure 1. Share of winter barley in cropping pattern of provinces
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS
[Rocznik statystyczny 2013, 2014]
Source: own calculation based on CSO data [Rocznik
statystyczny 2013, 2014]
Rysunek 2. Udział powierzchni uprawy jęczmienia jarego w
strukturze zasiewów według województw
Figure 2. Share of spring barley in cropping pattern of provinces
Źródło: jak na rys. 1
Source: see fig. 1
Plony jęczmienia były bardziej
stabilne dla obu form jęczmienia (współczynnik zmienności dla jęczmienia
ozimego wynosił 13,5%, a dla jarego
11,5%), natomiast zróżnicowanie udziału
jęczmienia w regionach (województwach)
było znacznie większe (współczynnik
zmienności dla jęczmienia ozimego i jarego wynosi odpowiednio: 62,1 i 44,4%)
– tabela 1. Udział powierzchni uprawy
jęczmienia w strukturze zasiewów zbóż
w latach 2012-2013 roku wynosił 12,2%.
Forma ozima zajmowała tylko 3,2%, a
jara – 9,0% powierzchni (tab. 1). Uprawa
ozimej formy jęczmienia bywa jednak
ryzykowna ze względu na małą mrozoodporność jej odmian [Leszczyńska i in.
2008]. W Polsce zaznacza się regionalne
zróżnicowanie udziału powierzchni uprawy jęczmienia w strukturze zasiewów.
Największy udział areału jęczmienia ozimego w zasiewach stwierdzono w województwie opolskim (8,6%), a najmniejszy
w województwach podlaskim (1,1%) i
lubuskim (0,5%) – rysunek 1. W porównaniu do stanu z wcześniejszych lat zaznacza się trend powolnego
przesuwania się uprawy jęczmienia
ozimego w kierunku wschodnim. Największy udział jęczmienia jarego w
strukturze zasiewów zbóż zaznaczył
się w województwach świętokrzyskim
(19,1%), małopolskim (14,8%) i kujawsko-pomorskim (13,8%), a najmniejszy
w podlaskim (3,4%) i mazowieckim
(4,3%) – rysunek 2.
W latach 2012-2013 średnio w kraju
plony ziarna formy ozimej jęczmienia
wynosiły 38,5 dt/ha, a formy jarej 35,6
dt/ha. Z zestawienia wielkości plonów
ziarna jęczmienia wynika, że forma
ozima charakteryzuje się wyższą wydajnością. Najwyższe plony osiągano w
południowo-zachodnim rejonie Polski, w
województwach opolskim i dolnośląskim.
Należy wiązać to z dość korzystnymi
warunkami przyrodniczymi w tym rejonie
Polski i wyższym poziomem kultury rolnej, w tym większym zużyciem nawozów
mineralnych. Można zatem stwierdzić, że
* korelacja istotna przy a = 0,05/correlation is is
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS
Source: The autor ’s is study on the data CSD
Plon jęczmienia ogółem/Total yield of barley [dt/ha]
Udział jęczmienia ogółem w strukturze zasiewów zbóż/Share of barley in the cropping
pattern [%]
Plon jęczmienia ozimego/Yield of winter barley [dt/ha]
Udział jęczmienia ozimego w strukturze zasiewów zbóż/Share of winter barley in the
cropping pattern [%]
Plon jęczmienia jarego/Yield of spring barley [dt/ha]
Udział jęczmienia jarego w strukturze zasiewów zbóż/Share of spring barley in the
cropping pattern [%]
Plon zbóż/ Yields of cereals [dt/ha]
Udział zbóż w strukturze zasiewów/ Share of cereals in the cropping pattern [%]
Wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej [pkt]/ Valorization index of
agricultural productive area [points]
Zużycie nawozów mineralnych [kg NPK/ha UR]/Mineral fertilization consumption [kg
NPK/ha AL]
Udział gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych/Share of acid and very acid soil [%]
Udział gleb o bardzo niskiej i niskiej zawartości fosforu/Share of soil with very low and
low P content [%]
Udział gleb o bardzo niskiej i niskiej zawartości potasu/Share of soil with very low and
low K content [%]
Zużycie wapna nawozowego [kg Ca/ha UR]/Agricultural limestone consumption [Ca/ha AL]
Udział gospodarstw o powierzchni powyżej 50 ha/Share of private farms by area 50 ha
and more of agricultural land [%]
Obsada trzody chlewnej [szt. fiz./100 ha UR]/Stock of swine [heats per100 ha AL]
Obsada zwierząt [SD/100 ha UR]/Livestock [large heads per 100 ha of AL]
Skup zbóż [kg/ha UR]/Grain purchase [kg/ha AL]
Zmienne/Variables
29,5-46,5
7,1-21,6
30,9-47,9
0,5-8,5
29,1-46,0
3,5-19,3
28,8-51,2
63,9-77,1
55,0-81,6
71,7-220,1
28,0-68,0
29,0-52,0
22,0-63,0
7,9-97,7
0,3-10,6
22,6-225,4
17,2-71,4
72,0-1388
12,2
38,5
3,2
35,6
9,2
34,6
73,2
66,6
134,3
47,0
39,1
43,6
43,4
3,6
76,4
48,0
566
Zakres
zmienności/
Range of
variability
36,0
Średnio/
Mean
64,6
33,5
74,5
85,2
53,5
27,5
16,6
24,5
28,2
9,3
16,2
4,7
44,4
11,5
62,1
13,5
40,1
11,7
Współczynnik
zmienności/
Variation
coefficient [%]
Tabela 1. Charakterystyka statystyczna analizowanych zmiennych dla 16 województw (średnie z lat 2012-2013)
Table 1. Statistical characteristics of selected parameters determined for 16 provinces (average for years 2012-2013)
0,28
-0,32
0,74*
0,47*
0,76*
-0,70*
0,48*
-0,69*
0,78*
0,69*
0,95*
-0,08
0,09
-
0,85*
-
0,21
-0,12
-0,02
-0,20
0,24
-0,18
0,03
-0,57*
0,19
0,62*
0,27
-0,31
-
0,39
-
0,21
Wspólczyniki korelacji/
Correlation coefficients
plonu
udziału jęczmienia w
jęczmienia/
strukturze zasiewów/
barley yield
share of barley in
cropping pattern
0,35
0,35
-
Regionalne zróżnicowanie produkcji jęczmienia w Polsce
153
154
Danuta Leszczyńska
jest to rejon o wysokim udziale intensywnych
gatunków zbóż, zwłaszcza pszenicy [Kraso2
warmińsko-mazurskie
wicz, Kuś 2006].
zachodniopomorskie
3
Z analizy wynika, że najwyższą zmien2
kujawsko-pomorskie
nością charakteryzowały się udział go5
podlaskie
2
spodarstw o powierzchni powyżej 50 ha,
wielkopolskie
skup zbóż oraz obsada trzody chlewnej.
mazowieckie
lubuskie
2
4
3
W najmniejszym stopniu zróżnicowane
były: udział zbóż w strukturze zasiewów,
łódzkie
4
lubelskie
wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni
3
dolnośląskie
produkcyjnej, plon jęczmienia jarego (tab.
świętokrzyskie
opolskie
1
4
1). Z analizy korelacji prostej wynika,
1
śląskie
że plony ziarna jęczmienia ogółem były
4
podkarpackie
małopolskie
istotnie dodatnio skorelowane z udziałem
5
5
jęczmienia ozimego w strukturze zasiewów,
zużyciem nawozów mineralnych, skupem
rysunek 3. Podział województw na grupy zróżnicowane pod względem produkcji jęczmienia
Rysunek
3. Podział
zbóż, wskaźnikiem waloryzacji rolniczej
na
podstawie analizy
skupień województw na grupy zróżnicowane
Źródło: Opracowanie własne
pod względem produkcji jęczmienia na podstawie przestrzeni produkcyjnej (tab. 1). ZaznaFigure
3. Partition
of voivodeships on groups differentiated of barley production on the basis
analizy
skupień
czyła się również ujemna korelacja plonów
of cluster analysis
Source:
Own calculation
Figure
3. Partition of provinces on groups differentiated jęczmienia z udziałem gleb kwaśnych i barof barley production on the basis of cluster analysis
dzo kwaśnych oraz udziałem gleb o bardzo
Źródło: opracowanie własne
niskiej i niskiej zawartości potasu. Udział
Source: own study
powierzchni uprawy jęczmienia ogółem w
strukturze zasiewów był istotnie dodatnio skorelowany ze wskaźnikiem waloryzacji rolniczej
przestrzeni produkcyjnej, a ujemnie z udziałem gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych (tab. 1).
Na podstawie analizy skupień wyodrębniono 5 grup województw zróżnicowanych pod względem
intensywności produkcji jęczmienia (rys. 3, tab. 2). Dane zamieszczone w tabeli 2 wykazują, że
województwa w skupieniu 1. (opolskie i dolnośląskie) oraz w skupieniu 2. (kujawsko-pomorskie,
pomorskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie) charakteryzowały się najwyższym plonem zbóż
ogółem i wyższymi średnimi plonami jęczmienia ozimego i jarego. Odznaczały się także wyższą
towarowością produkcji ocenianą za pośrednictwem skupu zbóż. Skupienia 3. (lubuskie, warmińsko-mazurskie i lubelskie) i 5. (małopolskie, podkarpackie, podlaskie) charakteryzowały się niższym
udziałem jęczmienia ogółem. Różnice pomiędzy skupieniami są odzwierciedleniem uwarunkowań
organizacyjno-ekonomicznych. Uwarunkowania przyrodnicze mierzone wskaźnikiem waloryzacji
rolniczej przestrzeni produkcyjnej opracowanej w IUNG-PIB, wskazują na najlepsze warunki do
uprawy w skupieniu 1. W połączeniu z dużym zużyciem nawozów mineralnych, świadczących o
skali intensywności gospodarowania (także obejmującym skupienie 2.) są rejonami predestynowanymi do uprawy intensywnych gatunków zbóż. Badania Krasowicza [2007] wykazały, że plony
zbóż przyjmowane jako miara wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej zależą głównie od
warunków siedliskowych i ulegają modyfikacji poprzez intensywność produkcji.
W uprawie jęczmienia istotne znaczenie ma poziom kultury rolnej, oceniany m.in. za pomocą udziału
gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych. Duży odsetek gleb zakwaszonych występuje w rejonach skupienia 5.
i 4., a jęczmień ma specyficzne wymagania, gdyż jest gatunkiem bardzo wrażliwym na ten czynnik i w
powiązaniu z zaniedbaniami agrotechnicznymi silnie reaguje spadkiem plonu [Noworolnik i in. 2007].
Duże znaczenie mają warunki organizacyjne. Skupienia 1. i 2. charakteryzowały się dużym
udziałem gospodarstw powyżej 50 ha. Sprzyja to wdrażaniu nowych technologii produkcji [Kopiński, Krasowicz 2010]. Region 2. wyróżniał się najwyższą obsadą trzody chlewnej, czyli ziarno
zbóż przeznaczane było głównie na paszę.
Przedstawiona analiza czynników determinujących produkcję jęczmienia ma charakter uproszczony. Wyniki analizy są zbieżne z wynikami badań innych badaczy [Krasowicz, Kopiński 2006].
Badania świadczą o silnym wpływie struktury agrarnej w porównaniu z oddziaływaniem warunków
pomorskie
Regionalne zróżnicowanie produkcji jęczmienia w Polsce
155
Tabela 2. Zróżnicowanie zmiennych w regionach wydzielonych metodą skupień (2012-2013)
Table 2. Differention of variables in regions determined on the basis of clasters analysis
Zmienne/Variables
1.
n=2
Skupienia/Clasters*
2.
3.
4.
n=4 n=3 n=4
5.
n=3
Polska
ogółem/
Poland
total
Plon jęczmienia ogółem/Total yield of barley [dt/ha]
43,5
36,8
33,6
32,1
32,3
36,0
Udział jęczmienia ogółem w strukturze zasiewów
zbóż/Share of barley in the cropping pattern [%]
13,9
13,0
10,4
13,1
11,1
12,2
Plon jęczmienia ozimego/Yield of Winter barley [dt/ha]
45,3
39,7
34,4
33,3
32,7
38,5
Udział jęczmienia ozimego w strukturze zasiewów
zbóż/Share of winter barley in the cropping pattern [%]
7,0
3,6
1,3
2,7
2,8
3,2
Plon jęczmienia jarego/Yield of spring barley [dt/ha]
42,9
35,9
33,2
31,7
32,2
35,6
Udział jęczmienia jarego w strukturze zasiewów zbóż/
Share of spring barley in the cropping pattern [%]
8,9
9,4
9,1
10,4
8,3
9,0
Plon zbóż/ Yields of cereals [dt/ha]
46,2
37,4
34,8
30,5
31,7
34,6
Udział zbóż w strukturze zasiewów/ Share of
cereals in the cropping pattern [%]
73,2
72,0
74,4
75,0
68,7
73,4
Wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni
produkcyjnej [pkt]/Valorization index of
agricultural productive area [points]
78,2
67,4
67,5
63,8
64,9
66,6
192,6 162,8
127,6
120,8
81,8
134,4
Zużycie nawozów mineralnych [kg NPK/ ha UR]/
Mineral fertilization consumption [kg NPK/ha AL]
Udział gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych/Share of
acid and very acid soil [%]
36,0
41,2
49,0
55,0
63,7
48,0
Udział gleb o bardzo niskiej i niskiej zawartości
fosforu/Share of soil with very low and low P
content [%]
44,0
41,0
41,3
40,7
29,0
39,1
Udział gleb o bardzo niskiej i niskiej zawartości
potasu/Share of soil with very low and low K
content [%]
23,0
41,8
35,7
54,7
52,7
43,5
Zużycie wapna nawozowego [kg Ca/ha UR]/
Agricultural limestone consumption [Ca/ha AL]
83,4
54,3
43,4
36,7
13,2
43,4
5,5
5,9
5,3
0,9
1,0
3,6
42,7
64,6
33,6
76,4
45,9
38,9
50,2
46,2
48,0
1278,5 925,2
530,7
246,5
128,7
566,0
Udział gospodarstw o powierzchni powyżej 50 ha/
Share of private farms by area 50 ha and more of
agricultural land [%]
Obsada trzody chlewnej [szt. fiz./100 ha UR]/
Stock of swine [heats per100 ha AL]
50,4
Obsada zwierząt [SD/100 ha UR]/Livestock [large
heads per 100 ha AL]
26,0
Skup zbóż [kg/ha UR]/Grain purchase [kg/ha AL]
118,3
*
1 – dolnośląskie, opolskie, 2 – kujawsko-pomorskie, pomorskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie,
3 – lubelskie, lubuskie, warmińsko-mazurskie, 4 – łódzkie, mazowieckie, śląskie, świętokrzyskie,
5 – małopolskie, podkarpackie, podlaskie
Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS
Source: own calculations based on CSO data
156
Danuta Leszczyńska
przyrodniczych, takich jak gleba i klimat. Produkcja ziarna jęczmienia wymaga stosowania racjonalnych technologii produkcji oraz korzystania z postępu hodowlanego [Noworolnik i in. 2009].
Podsumowanie
Spośród zbóż podstawowych uprawianych w Polsce, jęczmień najsilniej reaguje na zakwaszenie
gleby. Jęczmień jest gatunkiem o dużym znaczeniu gospodarczym w kraju. Na regionalne zróżnicowanie jego produkcji zasadniczo wpływają: jakość gleby, poziom agrotechniki i struktura obszarowa
gospodarstw. Zróżnicowanie udziału jęczmienia w strukturze zasiewów zbóż w województwach było
znacznie większe niż plonów jęczmienia. W dużym stopniu warunki organizacyjno-ekonomiczne
i przyrodnicze są przyczyną regionalnego zróżnicowania produkcji jęczmienia. W przyszłości
czynniki ekonomiczno-organizacyjne będą w większym stopniu decydować o rejonizacji produkcji
roślinnej niż czynniki przyrodnicze. Badania przyczyniły się do wyodrębnienia pięciu grup województw (na podstawie analizy skupień) zróżnicowanych pod względem intensywności produkcji
jęczmienia. Większą intensywnością produkcji jęczmienia odznaczają się południowo-zachodnie i
zachodnie regiony kraju, które ze względu na dość wysoki wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni
produkcyjnej i poziom kultury rolnej są bardziej predystynowane do produkcji ziarna o wysokiej
jakości. W Polsce znaczną część wyprodukowanego ziarna przeznacza się na cele paszowe, dlatego
w przyszłości na produkcję jęczmienia silnie będą oddziaływać zmiany w produkcji zwierzęcej.
Literatura
Budzyński W. 2005: Jęczmień browarny, [w:] J. Chotkowskiego (red.), Rynki i technologie produkcji roślin
uprawnych, Wyd. „Wieś Jutra”, Warszawa, 171-181.
Filipiak K., Wilkos S. 1998: Wybrane metody analizy wielozmiennej i ich zastosowanie w badaniach przestrzennych, IUNG Puławy, R(349), s. 1-59.
Kopiński J., Krasowicz S. 2010: Regionalne zróżnicowanie warunków produkcji rolniczej w Polsce, Studia i
Raporty IUNG-PIB, 22, 9-31.
Krasowicz S. 2007: Produkcja zbóż w Polsce jako kryterium wykorzystania potencjału rolniczej przestrzeni
produkcyjnej, Zag. Ekon. Roln., 2, 106-117.
Krasowicz S., Kopiński J. 2006: Wpływ warunków przyrodniczych i organizacyjno-ekonomicznych na
regionalne zróżnicowanie rolnictwa w Polsce, Regionalne zróżnicowanie produkcji rolniczej w Polsce,
Studia i Raporty, IUNG-PIB.
Krasowicz S., Kuś J. 2006: Regionalne zróżnicowanie produkcji roślinnej w Polsce na tle warunków przyrodniczych i ekonomiczno-organizacyjnych, Wieś Jutra, nr 6, 3-5.
Leszczyńska D., Noworolnik K., Brzóska F. 2008: Uprawa jęczmienia ozimego na cele pastewne, Instrukcja
upowszechniająca, IUNG-PIB Puławy, 147.
Noworolnik K., Leszczyńska D., Najewski A. 2007: Charakterystyka i technologia uprawy odmian jęczmienia
jarego na cele pastewne i browarne, IHAR Radzików, IUNG-PIB, Puławy, COBORU, Słupia Wielka.
Noworolnik K., Leszczyńska D., Dworakowski T., Sułek A. 2009: Wpływ odmiany i nawożenia azotem na
plonowanie jęczmienia ozimego, Fragm. Agron., 26(2), 89-95.
Rocznik statystyczny, 2012-2013. 2013-2014: GUS, Warszawa.
Summary
The barley is important link in production potential of polish agriculture. The aim of the study was comparision
of barley production in different regions of Poland. The sources for regional diversification analysis of the barley
production were statistical GUS data from 2012-2013, accessed according to the province. In a subjective way,
18 factors that were characteristic for barley production were chosen and were statistically analysed. Applying
the multivariate analysis method allowed showing the regional diversification of barley production in Poland and
determining the factors that influence it. The cluster analysis method was used to isolate five groups of provinces,
which differed in barley production. In this paper it was found that regional diversity of barley production is
mainly affected by organization and edaphic factors.
Adres do korespondencji
dr hab. Danuta Leszczyńska
Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa-PIB w Puławach
ul. Czartoryskich 8, 24-100 Puławy, tel. (81) 886 34 21, w. 345
e-mail: [email protected]