docPODMIOTY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO Podmioty prawa
download 
Reklamacja Transkrypt
PODMIOTY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO Podmioty prawa
PODMIOTY PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO Podmioty prawa międzynarodowego – uczestnicy międzynarodowego obrotu rządzonego prawem międzynarodowym. Podmiotem prawa międzynarodowego jest bezpośredni adresat norm prawa międzynarodowego, a więc podmiot, który z norm prawa międzynarodowego bezpośrednio wywodzi o swoich uprawnieniach lub obowiązkach w międzynarodowym obrocie. Aktualny krąg podmiotów: państwa (193 członków ONZ + 2 (Tajwan, Stolica Apostolska) + Kosowo (?), GO’s, NGO’s, spółki wielonarodowe; jednostki: osoby fizyczne, osoby prawne; Niepaństwowe podmioty doby przeszłej (I) Powstańcy, strona wojująca (XIX w., i I poł. XX w.); (II) Narody i ich Komitety Wyzwolenia Narodowego (XX w.) – np. Komitet Narodowy Polski; (I) Powstańcy, strona wojująca... Ustanowienie tych podmiotów było pochodną praktyki częstych konfliktów wewnętrznych tzw. wojen domowych (relatywnie najczęstszych w Ameryce Łacińskiej). Walczącymi, stronami wewnętrznego konfliktu były: rząd legalny – opozycja. Konflikty wewnętrzne bywały przedmiotem zainteresowania państw trzecich. Państwa trzecie chcąc z różnych przyczyn mieć wpływ na bieg zdarzeń ukształtowały praktykę uznawania sił opozycyjnych za „stronę wojującą” lub „powstańców”. Akt uznania w istocie wspierał siły opozycyjne. Praktyka uznawania sił opozycyjnych została usankcjonowana w prawie - zwyczajowym. Przyjęto, że akt uznania przekształca – w relacjach między uznającym a stronami - konflikt wewnętrzny w międzynarodowy, ten zaś jest już normowany międzynarodowym prawem konfliktów zbrojnych. Uznający przyjmował obowiązek bycia neutralnym wobec walczących - V Konwencja Haska dotycząca praw i obowiązków Mocarstw i osób neutralnych w razie wojny lądowej. Aby uznania nie nadużywano walczący musieli spełniać pewne formalne warunki. I tak uznanie za „stronę wojującą” wymagało spełnienia łącznie przez siły opozycyjne następujących warunków: (i) efektywnego kontrolowania przez opozycję i struktury wojskowe mu podległe części terytorium państwa;(ii) poddania tych sił zbrojnych jednolitemu i odpowiedzialnemu dowództwu; oraz (iii) przestrzegają w toku działań zbrojnych reguł prawa wojennego; Najistotniejsze w tym całym zabiegu upodmiotowienia, było z jednej strony ‘cywilizowanie’ prawem międzynarodowym konfliktu, z drugiej zaś przypisanie uznanym podmiotom odpowiedzialności za wszelkie podejmowane działania niezgodne z prawem międzynarodowym. Odpowiedzialności, którą można było wyegzekwować od dalej rządzących w przypadku zachowania władzy lub od opozycji, w przypadku przejęcia przez nią rządów w państwie, po zakończeniu konfliktu. (II) Komitety Wyzwolenia Narodowego... Komitet Narodowy Polski (utworzony w 1917 roku w Lozannie – Roman Dmowski) uznany za reprezentanta (rzecznika interesów politycznych) narodu polskiego przez Francję, UK, Włochy i US. Siedzibą KNP był Paryż. Akt uznania umożliwił korzystania przez KNP z pewnych prerogatyw rządowych – pozostawania w stałym politycznym dialogu z rządami państw uznających, tworzenia i kierowania oddziałami wojska polskiego uczestniczącymi w kampanii wojennej na froncie zachodnim, sprawowania wobec członków armii polskiej zwierzchnictwa (jurysdykcji), a także używania (także przez nie) flagi narodowej. Podobny status posiadał Czeski Komitet Narodowy (1915). Tę naturalną (choć zmieniająca się w swej konfiguracji na linii czasu) obecność wielu innych – obok państw - podmiotów w obrocie, podkreśla wypowiedź MTS, zawarta w opinii doradczej w sprawie kompensacji szkód poniesionych w służbie ONZ (1949). „(...) podmioty prawa międzynarodowego nie są koniecznie identyczne co do swej istoty lub praw. Istota ich zależy od potrzeb społeczności międzynarodowej.” PAŃSTWO – ORGANIZACJA MIĘDZYNARODOWA (Organizacja rządowa – GO) będą przedmiotem analizy PAŃSTWO jest pierwszą z dramatis personae. Zajmiemy się kolejno: (I) definicją państwa w rozumieniu prawa międzynarodowego; (II) kompetencjami państwa; (III) powstaniem państwa i przekształceniom jakim w toku swej egzystencji podlega; DEFINICJA PAŃSTWA W ROZUMIENIU PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO I. „Państwo jest powszechnie definiowane jako wspólnota, która składa się z terytorium i ludności poddanej zorganizowanej władzy politycznej i charakteryzującej się suwerennością” (Komisja Arbitrażowa ds. Jugosławii – opinia nr 1; 29.11.1991 r.) I.1. Elementy konstytuujące państwo: ludność państwo to zbiorowość ludzka; państwo nie może istnieć bez ludności; jej liczebność ? - Chiny 1 700 mln - Tuvalu 10 tys; przynależność osoby do ludności państwa określa jej obywatelstwo odzwierciedlające jej rzeczywistą więź (zob. sprawa Nottebohm’a) z państwem (więź obywatelstwa); terytorium; państwo nie może istnieć bez (określonego w przestrzeni) terytorium; jego wielkość ? Federacja Rosyjska, ponad 17 mln km2 - Monako, 1,5 km2 - terytorium jednolite lub rozczłonkowane (np. enklawa kaliningradzka – Federacja Rosyjska); terytorium a ludność - ludność osadzona ‘na stałe’ (co nie wyklucza zdolności migrowania jej członków); relacja elementu ‘terytorium’ do elementu ‘władzy’ – ‘terytorium’ to przestrzeń w jakiej ujawnia się, wykonywana jest, władza. Formuły delimitacji terytorium w jakiej ujawnia się władza ewoluowały; terytorium (do XVIII w.) państwa odnoszone było do siedzib władzy (miast) i przebiegających w ich pobliżu, lecz nie wskazanych szczegółowo w przestrzeni, granic jej wykonywania (chiński Wielki Mur był wyjątkiem); granice dokładnie delimitowane postanowieniami traktatów to dopiero praktyka wieku XIX (praktyka państw narodowych). władza; wszystkie jej filary – władza ustawodawcza, wykonawcza, sądowa; władza efektywna - zabezpieczająca wewnętrzny ład, bezpieczeństwo i porządek – i wiarygodna, samodzielna w swym działaniu – suwerenna. Podawane definicje państwa nie są na ogół zbyt wymagające, gdy mieć na uwadze element władzy. Nie wskazują na przykład, aby efektywna i sprawna w swym działaniu władza była władzą przedstawicielską czy też demokratyczną. Czy zatem każda, charakteryzująca się efektywnością (sprawnością) władza, jest ‘wystarczającym’ komponentem państwa ? Co mogłoby być (jest ?), poza kryterium efektywności, konieczną z punktu widzenia prawa międzynarodowego miarą wiarygodności władzy, przekonującym znamieniem jej samodzielności w międzynarodowym działaniu, słowem niekwestionowanym refleksem suwerenności państwa. Przyjąć należy, że ukonstytuowanie się władzy musi być zgodne z zasadą samostanowienia narodów. Państwo istnieje, a władza jest władzą uprawnioną w świetle przyjętej definicji, bowiem społeczność w nim zorganizowana chce tego państwa i takiej władzy właśnie. Formuła ustrojowa państwa pozostaje póki co prawu międzynarodowemu obojętna. Przykłady wątpliwości dotyczących wiarygodności elementu ‘władza’, a tym samym wiarygodności samej państwowości. (1) fenomen ‘państw upadłych’; (2) 22.07.2003 r. Premier Australii zwrócił się do najmniejszych państw Oceanii z sugestią potrzeby utworzenia „regionalnego” rządu i połączenia sił. Stwierdził, że „Najmniejsze państwa Oceanii są za małe, by mogły być zdolne do życia w normalnym znaczeniu tego słowa”. Owe najmniejsze państwa to (ludność w tys.): Wyspy Fidżi - 85; Wyspy Salomona – 450; Vanatau – 192; Samoa – 179; Tonga – 104; Wyspy Cooka – 19; Tuvalu – 11; Mikronezja 32; Kiribati 29; Wyspy Marshalla – 51; Palau 12; Nauru 12; Australia – 13 mln; Nowa Zelandia 3, 83 mln. (3) W 1933 roku sędzia Roscoe Pound pytał „Jak prawnie ocenić czym jest Rosja Sowiecka ? Bandą rozbójników czy też rządem ?” Można byłoby rozważyć pytanie o ‘prawny’ sens Koreańskiej Republiki Ludowo Demokratycznej. (4) Opuszczona platforma przeciwlotnicza położona poza wodami terytorialnymi Wielkiej Brytanii (40m x 140m); zajęta przez Roy Bates’a emerytowanego majora armii brytyjskiej; major umieścił na niej w 1965 roku pierwsze komercyjne radio w Anglii; proklamował na platformie niepodległe Księstwo Sealandii. I.2. Suwerenność – znamię państwowości. Co znaczy być suwerennym ? - znaczy, być członkiem społeczności państw na zasadzie równości z innymi państwami (zasada suwerennej równości), z pełnym jej uszanowaniem wobec siebie i innych; „Przystępując do rodziny państw, państwo przystępuje do niej jako równy wobec równych; wymaga i żąda, aby uszanowane zostały, jego godność, niepodległość, jego terytorialne i personalne zwierzchnictwo... Równość wobec prawa międzynarodowego wszystkich państw członków rodziny państw jest niezmienną cechą wywodzoną z ich osobowości międzynarodowej.” (Oppenheim) - znaczy, korzystać z praw z suwerennością związanych – tzn., praw zasadniczych i praw nabytych; Prawa zasadnicze to: prawo do istnienia – prawo to przekłada się na prawo do poszanowania integralności terytorialnej i niepodległości politycznej (polegającej na swobodnym wyborze i rozwoju systemu politycznego, społecznego, gospodarczego i kulturalnego); * prawo do czci (dobrego imienia, szacunku); * prawo do personalnego; wykonywania zwierzchnictwa terytorialnego i zwierzchnictwa * prawo do uczestniczenia w obrocie tj. prawa do określania i kształtowania wg własnego uznania stosunków z innymi państwami zgodnie z prawem międzynarodowym, czego szczegółowym wyrazem jest: (i) prawo zaciągania zobowiązań międzynarodowych i towarzyszący mu obowiązek wykonywania ich w dobrej wierze (ius tractatuum); (ii) prawo legacji (ius legationis) – prawo kształtowania stosunków przy pomocy wyspecjalizowanych służb – dyplomatycznej i konsularnej; (iii) prawo uczestniczenia w organizacjach międzynarodowych (GO’s); * prawo do ochrony swej suwerenności, co przekłada się na: (i) prawo do respektowania zasady zakazującej ingerencji w sprawy należące do wyłącznej kompetencji państwa; (ii) prawo do respektowania immunitetu państwa; (iii) prawo do dochodzenia roszczeń i ponoszenia odpowiedzialności; (iv) prawo do samoobrony; Prawa nabyte to prawa jak nazwa wskazuje nabyte w wyniku realizacji praw zasadniczych w następstwie wchodzenia w relacje innymi państwami (zaciągania zobowiązań). II. Wskazany zbiór praw zasadniczych oznacza to że ten kto się z nimi rodzi i zaczyna je uprawiać (pozyskując prawa nabyte), w istocie swej zaczyna realizować przyznane lub nadane państwu przez prawo międzynarodowego kompetencje (uprawnienia). Suwerenność przekłada się ‘operacyjnie’ na pewien zbiór kompetencji jakie wykonuje państwo. Te kompetencje państwo realizuje w obrębie swoich granic i w relacji wobec ‘świata zewnętrznego’ (także w jego przestrzeni).. KOMPETENCJE PAŃSTWA II.1. Analiza kompetencji państwa czyniona jest z tej przyczyny ratione loci, bowiem w zasadniczym swym wymiarze wiązać należy ich wykonywanie zawsze z określoną przestrzenią. Określoną przestrzenią... ? Chodzi o ? 1. Terytorium państwa: - lądowe; powietrzne, morskie – problemy delimitacji granic; Granice lądowe – ich szczegółowa delimitacja czyniona jest stosownymi traktatami, które odzwierciedlają i sankcjonują tytuł państwa do terytorium; Np., Traktat miedzy Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalna Niemiec o potwierdzeniu istniejącej między nimi granicy (14.11.1990 r.); traktat między Rzeczpospolitą Polską a Federacją Rosyjską o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współpracy (22.05.1992 r.); traktat miedzy Rzeczpospolitą Polską a Republiką Litewską o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy (26.04.1994); Topniejące lodowce w Alpach wymuszają aktualnie (2009) zmiany granicy pomiędzy Włochami i Szwajcarią, a także pomiędzy Włochami i Francją, i Austrią. Przyjętym w regulacjach traktatowych kryterium wyznaczającym bieg linii granicznej był styk lodowców. W związku z ich topnieniem potrzebna jest nowa regulacja, która umiejscowi bieg linii granicznej na „twardym gruncie”. Lądowe terytorium RP obejmuje 311 904 km2. Granice powietrzne – problem granic powietrznych, delimitacji władztwa „w powietrzu” wywołało użycie samolotów w celach wojskowych (wojennych) w czasie I wojny światowej; pierwszą regulację przyjęto w 1919 – konwencja paryska o nawigacji lotniczej; aktualną konwencją normującą żeglugę powietrzną jest konwencja chicagowska o międzynarodowym lotnictwie cywilnym (1944); żadna z tych konwencji nie reguluje kwestii granic powietrznych, bowiem w chwili ich przyjęcia granice powietrzne „w pionie ku niebu” tożsame z linią granic lądowych i morskich nie wywoływały kwestii; nie mogła zaś normować granic „w poziomie” wskazując bieg granicy między przestrzenią powietrzną a pozapowietrzną. Przyjmuje się, choć różnie uzasadniają to w szczegółach najważniejsze tzw. „koncepcje przestrzenne”, że ta granica przebiega wzdłuż linii przebiegających na wysokości 40/50/90/130 km n.p.m. Granice morskie - zewnętrzna linia wód terytorialnych, składających się z wód wewnętrznych i morza terytorialnego; Problem delimitacji wód terytorialnych. Utrwaloną najwcześniej (XVIII wiek) zasadą określającą bieg zewnętrznej granicy wód terytorialnych była zasada, że wody terytorialne mają sięgać w głąb morza pełnego tak daleko, jak daleko niesie skuteczny strzał z baterii ustawionej nad samym brzegiem morza; czyli że za podstawę wzięto miarę nośności albo zasięg strzału armatniego. W ówczesnym stanie balistyki szerokość ta wynosiła 3 mile morskie tj. 1851,8 x 3 = 5555,4 km. Uznawał ją wielki prawnik holenderski van Bynkershoek pisząc, że „Generaliter dicendum est imperium terrae finiri, ubi finitur armorum vis” (w: „Questiones iuris publici” 1737). Zasadę 3 Mm wzruszyła, kontestowana skądinąd przez mocarstwa morskie (takie jak USA, Wielka Brytania – jeszcze w latach 60’ i 70’) praktyka państw II połowy wieku XX. Rozszerzenie szerokości morza terytorialnego do 12 Mm pośrednio nastąpiło, jak się zauważa, w następstwie przyjęcia w konwencji genewskiej o morzu terytorialnym i pasie przyległym (1958) art. 24.2 stwierdzającego, że „Strefa przyległa nie może sięgać dalej niż dwanaście mil od linii zasadniczej, od której mierzy się szerokość morza terytorialnego.” Przyjęcie expressis verbis zasady 12 milowej szerokości morza terytorialnego nastąpiło w konwencji o prawie morza (1982) w jej art. 3 stanowiącym, iż „Każde państwo ma prawo do ustalenia szerokości swego morza terytorialnego, lecz nie przekraczającej 12 mil morskich liczonych od linii podstawowych określonych zgodnie z niniejszą Konwencją.” Wody terytorialne składają się jak wspomniano z wód wewnętrznych i morza terytorialnego. Wody wewnętrzne to przestrzenie morskie usytuowane poniżej linii podstawowej – zazwyczaj wody portów, red. Przestrzeń polskich wód terytorialnych określa ustawa o obszarach morskich Rzeczpospolitej Polskiej i administracji morskiej z 21.03.1991. Wody wewnętrzne stosownie do ustawowych parametrów ich wyznaczania to obszar 1991 km2 obejmujących obok portów, część Zalewu Szczecińskiego, Zatoki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego. Morze terytorialne to, stosownie do tych parametrów, obszar 8682 km2. Linia wybrzeża RP – czyli linia podstawowa de facto – to linia przekraczającego 500 km. 2. Inne niż terytorium państwa przestrzenie: - przestrzenie ‘politycznie zorganizowane’ – tj., terytoria innych państw; terytoria aspirujące do państwowości (terytoria mandatowe/powiernicze); - przestrzenie międzynarodowe kwalifikowane jako res communis: tj., morze pełne, dno mórz i oceanów, przestrzeń kosmiczna, Antarktykę; II. 2. Wykonywanie kompetencji ma, gdy analizować ich istotę dwa aspekty: - materialny – gdy kompetencyjne aktywności odnosimy do przedmiotowej palety życia społecznego organizowanego przez władze państwowe; tak określających ‘tożsamość’ polityczną, ekonomiczną, kulturalną, społeczną państwa, jak i dziedzin życia społecznego będących przedmiotem ‘wspólnego’ zainteresowania społeczności międzynarodowej; - formalny – gdy kompetencyjne aktywności odnosimy do zdolności stanowienia norm prawa koniecznych dla organizowania danej dziedziny społecznej, jak i zdolność zabezpieczenia ich wykonania (egzekucji norm); tak kwalifikowane aktywności opisuje termin ‘wykonywania jurysdykcji’ Wg US Restatement - trzy aspekty jurysdykcyjnych działań: - jurysdykcja normodawcza polegająca „na ustanawianiu reguł prawa normujących działania, stosunki lub status osób, materialne interesy osób, dokonywana poprzez ustawodawstwo, akty wykonawcze lub rozkazy, przepisy administracyjne lub postanowienia sądowe”; - jurysdykcja sądownicza polegająca na „poddaniu osób lub rzeczy postępowaniu sądów lub trybunałów administracyjnych, tak w postępowaniu cywilnym jak i karnym (...)”;- jurysdykcja wykonawcza polegająca na „skłanianiu lub wymuszaniu zachowań zgodnych z prawem, jak i karaniu zachowań niezgodnych z prawem lub przepisami, zarówno przez sądy jak i poprzez stosowanie wykonawczych, administracyjnych, policyjnych lub innych niesądowych działań”; Dostrzeżenie tych dwóch aspektów wykonywania kompetencji skłania do posługiwania się w przypadku pierwszym (aspekt materialny) do opisywania tej zdolności terminem ‘wykonywanie kompetencji’, w drugim zaś (aspekt formalny) ‘wykonywanie jurysdykcji’. !!! W narracji wykładowej gdy używamy terminów – ‘wykonywanie kompetencji’/ ‘wykonywanie jurysdykcji’ - mamy w każdym przypadku na uwadze oba aspekty. !!! II. 2. Klasyfikując przestrzenne aktywności kompetencyjne państwa: Rozróżniamy kompetencje realizowane: (A) na swoim terytorium – w obrębie GRANIC państwa - tytułem do ich wykonywania jest suwerenność; (B) poza swoim terytorium; na podstawie innych, wynikających z prawa międzynarodowego tytułów; A. Kompetencje państwa wykonywane na własnym terytorium; to kompetencje zupełne i wyłączne. Orzeczenie arbitrażowe w sprawie wysp Las Palmas (US v. Holandia 1928) „Suwerenność w relacjach między państwami oznacza niepodległość. Niepodległość, odniesiona do części globu, oznacza prawo wykonywania na niej, z wyłączeniem jakiegokolwiek innego państwa, funkcji państwowych.” A więc wykonywania kompetencji/jurysdykcji państwowych czynione jest ‘z definicji’ w sposób zupełny i wyłączny. Zupełność kompetencji ma: wymiar materialny – kompetencje organizowania ogółu dziedzin życia społecznego na terytorium państwa – ‘ normowanie biegu zdarzeń i statusu rzeczy (lex locus rei sitae)’ wymiar personalny – uprawnienia wobec ogółu obecnych na terytorium osób fizycznych jak i prawnych - obywateli i nie-obywateli - qui in teritorio meo est, etiam meus subditus est. Wyłączność kompetencji – oznacza ich wykonywanie wyłącznie przez własne organy – ustawodawcze, wykonawcze i sądowe. Z faktu zupełności i wyłączności kompetencji państwa wynikają, co do zasady, istotne konsekwencje, te mianowicie, że: - skuteczność aktów prawnych państwa dotyczy wyłącznie jego terytorium i nie wywołuje skutków poza jego terytorium; - każde państwo musi szanować wykonywanie na terytorium państw przez nie ich kompetencji i nie podejmować w ich przestrzeni nie autoryzowanych prawem międzynarodowym działań; Sprawa Eichmann’a (1960); sprawa Rainbow Warrior (1986); Sprawa Eichmann’a; Adolf Eichmann (zbrodniarz wojenny) ukrywający się od 1945 roku w Argentynie, został uprowadzony przez izraelskie siły – funkcjonariuszy Instytutu Wywiadu i Zadań Specjalnych (Mossad) - do Izraela, gdzie był sądzony. Argentyna protestowała przeciwko naruszeniu jej suwerenności. W następstwie debat w RB ONZ Argentyna otrzymała notę izraelską uznającą, iż popełniony akt był naruszeniem jej suwerenności. To uznanie bezprawności aktu i przeproszenie za jego dokonanie satysfakcjonowało Argentynę. Nie domagała się zwrotu osoby. Eichmann został osądzony w Izraelu i wykonano wyrok – karę śmierci. Sprawa Rainbow Warrior; Statek ekologów Rainbow Warrior został zatopiony w Auckland (Nowa Zelandia) przez siły specjalne francuskie, działające z umocowania władzy wykonawczej (rządu). Rozstrzygana w postępowaniu arbitrażowym sprawa wymagała (wyrok) przedłożenia przez rząd francuski, władzom NZ noty wyrażającej bezwarunkowe przeproszenie, za naruszenie prawa międzynarodowego, naruszenie suwerenności Nowej Zelandii i 7 mln $ odszkodowania. II.3. Tak zupełność, jak i wyłączność kompetencji mogą być ograniczone. Ograniczone jedynie przez prawo międzynarodowe (!). Zajmując się przypadkami płynących z prawa międzynarodowego ograniczeń zupełności i wyłączności kompetencji należy odnotować, że: - część tych ograniczeń jest ‘prostą’ konsekwencją bycia państwem, - część zaś jest następstwem indywidualnych decyzji państwa o ich przyjęciu. II.3.I. Jeśli mieć na uwadze ten pierwszy (‘obiektywny’) rodzaj ograniczeń, głównie zupełności kompetencji, to ich ratio wynika z obowiązku państwa zapewnienia wszystkim pozostającym z nim w relacji tj. państwom trzecim, jednostkom, społeczności międzynarodowej – pewnego minimum gwarancji wynikających z faktu pozostawania z nimi w tej właśnie relacji. Przykłady: (i) państwo nie powinno tolerować na swoim terytorium praktyki podejmowania aktów niosących za sobą zagrożenie dla integralności terytorialnej państwa trzeciego; Traktat miedzy Rzeczpospolitą Polską a Republiką dobrosąsiedzkiej współpracy (26.04.1994) stanowi w… Litewską o przyjaznych stosunkach Art. 1 „Układające się Strony kształtują swoje stosunki w duchu wzajemnego szacunku, zaufania, równouprawnienia i dobrosąsiedzkiego partnerstwa opierając się na prymacie prawa międzynarodowego, a szczególnie na zasadach poszanowania suwerenności, nienaruszalności granic, zakazu agresji zbrojnej, integralności terytorialnej, nieingerencji w sprawy wewnętrzne oraz przestrzegania praw człowieka i podstawowych swobód.” (ii) państwo powinno czuwać nad stosowaniem standardów ‘dobrego sąsiedztwa’ – tj. nie może tolerować na swoim terytorium praktyki podejmowania aktów, które mogą stanowić zagrożenie dla chronionych prawem interesów ‘sąsiada’ (zob. sprawa Trail Smelter); chodzi nie tylko o obowiązek użytkowania swego terytorium w sposób, który nie przysparza szkód sąsiadom, lecz także obowiązek natychmiastowego informowania o trans-granicznych zagrożeniach; Wspomniany traktat miedzy Rzeczpospolitą Polską a Republiką Litewską o przyjaznych stosunkach dobrosąsiedzkiej współpracy (26.04.1994) stanowi w… Art. 12.1. „Układające się Strony będą współdziałać w dziedzinie ochrony środowiska i racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych celem zapewnienia wzajemnego o trwałego bezpieczeństwa ekologicznego. Będą rozwijać, wspierać i stwarzać warunki poprawy i utrwalenia dobrej jakości środowiska, w tym w szczególności wód, powietrza, gleby i lasów oraz ochrony fauny i flory, zwłaszcza w obszarach przygranicznych. Strony będą zapobiegać zanieczyszczeniom transgranicznym, zwłaszcza chemicznym i promieniotwórczym, i będą dążyć do ich skutecznego ograniczania i likwidacji. Będą one także współpracować przy stosowaniu i rozwoju ekologicznie czystych produkcji i technologii. 2. Strony będą wzajemnie ostrzegać się o mogącym nastąpić zanieczyszczeniu środowiska drugiej Strony oraz współdziałać i udzielać sobie wzajemnej pomocy w celu zapobiegania i zwalczania zagrożeń ekologicznych na obszarach przygranicznych.” (iii) państwo powinno – wobec przebywających w jego przestrzeni cudzoziemców i ich mienia – stosować ‘minimalne’ standardy traktowania tj. standardy bezpieczeństwa i ochrony, standardy równego, niedyskryminacyjnego traktowania, a także standardy inne... Przyjmuje się, że pierwszym standardem powszechnie stosowanym w stosunkach międzynarodowych jest standard traktowania narodowego. „Jest (...) zasadą powszechnie przyjętą, że państwo nigdy nie może mieć obowiązku traktowania cudzoziemców lepiej, niż własnych obywateli, to znaczy, że traktowanie p a r y t e t o w e albo n a r o d o w e (...) jest tym maximum, którego obce państwo może domagać się dla swych poddanych.” (Makowski, 1948). Oznacza owo „traktowanie parytetowe albo narodowe”, iż każdego cudzoziemca powinno traktować się jak obywatela danego państwa, a wyjątki określa ustawa. (a) Art. 37 Konstytucji RP 1. Kto znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej, korzysta z wolności i praw zapewnionych w Konstytucji. 2. Wyjątki od tej zasady, odnoszące się do cudzoziemców, określa ustawa.” (b) Art. 1 Europejskiej Konwencji o ochronie praw i wolności podstawowych człowieka (1950) „Wysokie Układające się Strony zapewniają każdemu człowiekowi, podlegającemu ich jurysdykcji, prawa i wolności określone w rozdz. I niniejszej konwencji.” (c) Istnienie zwyczajowych standardów w ogóle, a standardów bezpieczeństwa i ochrony w szczególności, „ujawniła” sprawa linczu Włochów w Nowym Orleanie (1891); spór Włochy v. US; przyjęcie za zasadny zarzutu naruszenia reguły prawa międzynarodowego wymagającej od państwa goszczącego adekwatnej ochrony cudzoziemców. (iv) państwo powinno – mając na uwadze ów obiektywny typ ograniczeń z faktu bycia nim - gdy mieć na uwadze jego relacje wobec społeczności międzynarodowej – w sytuacji, gdy posiada dostęp do morza zabezpieczać np. ‘prawo nieszkodliwego przepływu’ na swoim morzu terytorialnym flotom handlowym państw trzecich, czy też ‘prawo przejścia szlakiem archipelagowym’ jeśli jest państwem archipelagowym; (a) Przypadek ‘prawa nieszkodliwego przepływu’ Powodów i przyczyn potrzeby (konieczności) jego gwarantowania jest wiele – podstawowy – współcześnie - zamyka się w konstatacji następujących faktów: 90 % towarów w światowym handlu jest przewożonych drogą wodną; 80% ogólnych obrotów handlowych generuje żegluga morska; realizowana (w 2009) przez ponad 46 tys. jednostek pływających (wśród nich przez w 40%, tankowce, 36 %, masowce, a 12 %, kontenerowce). Mając na uwadze ustalenia konwencji o prawie morza z 1982 roku scharakteryzujmy fenomen nieszkodliwego przepływu. Przepływ dotyczy statków handlowych i okrętów wojennych. Przepływ może być prosty tj. bez wchodzenia na wody wewnętrzne bądź wejściowy/wyjściowy tj. z wejściem na te wody (i ich opuszczeniem). Przepływ powinien być nieprzerwany i szybki tzn. co do zasady bez zatrzymywania się i kotwiczenia. Powinien być ‘nieszkodliwy’ – a jest nim „(…) dopóty, dopóki nie zagraża pokojowi, porządkowi publicznemu lub bezpieczeństwu państwa nadbrzeżnego.” (art. 19(1)). Znamiona szkodliwych aktów żeglugi szczegółowo opisuje konwencja (art. 19 (2)) wskazując na 12 typów szkodliwych zachowań. Od np. zachowań polegających na użyciu siły wobec państwa terytorialnego (pkt. a.), poprzez „uprawianie rybołówstwa” (pkt. i), czy „jakichkolwiek działań mających na celu zakłócenie systemu łączności, bądź jakichkolwiek innych urządzeń lub instalacji państwa nadbrzeżnego (pkt. k) po „wszelkie inne działania nie związane bezpośrednio z przepływem’ (pkt. l). Przepływ powinien honorować przyjęte przez państwo nadbrzeżne regulacje tyczące wód terytorialnych, przyjęcia których wymaga konwencja. Okręty i łodzie podwodne mają obowiązek płynięcia po powierzchni morza terytorialnego z podniesioną banderą. Co do zasady nie ma obowiązku zgłaszania przejścia przez morze terytorialne obu typów jednostek. Podstawowym obowiązkiem państwa nadbrzeżnego jest zatem nieprzeszkadzanie przy korzystaniu przez statek z prawa nieszkodliwego przepływu. Art. 24(1) stanowi „Państwo nadbrzeżne nie powinno przeszkadzać nieszkodliwemu przepływowi obcych statków przez morze terytorialne (…)”. Ten akt ‘tolerowania’ praktyk ‘nieszkodliwego przepływu’ jest zatem oczywistym refleksem limitacji zupełności i wyłączności suwerennej władzy państwa nadbrzeżnego, wobec przepływających obiektów i ich przestrzeni. Okoliczności – wyjątkowe – uzasadniające wykonywanie jurysdykcji (karnej i cywilnej) przez państwo nadbrzeżne na pokładach statków handlowych określa konwencja. Nieuszanowanie reguł reżimu żeglugi normowanego konwencją i przyjętym na jej podstawie prawem krajowym państwa nadbrzeżnego w przypadku okrętu wojennego upoważnia ‘jedynie’ państwo nadbrzeżne do żądania „(…) aby niezwłocznie opuścił morze terytorialne.” (art. 30). (b) Przypadek wód archipelagowych – państwa archipelagowe to Indonezja, Filipiny... a także wyspy Bahama, Samoa, Papua Nowa Gwinea, i… Islandia (!!!). Do państw archipelagowych w rozumieniu konwencji nie zalicza się państw kontynentalnych, które mają w posiadaniu archipelagi – do państw takich należą przykładowo Stany Zjednoczone, Norwegia czy też… Wielka Brytania (sic !). Problem kompetencji/jurysdykcji w tej przestrzeni normuje konwencja o prawie morza (1982) – Część IV „Państwa archipelagowe”. Art. 46, informuje, że a. „państwo archipelagowe” oznacza państwo składające się w całości z jednego lub wielu archipelagów i może obejmować wyspy; b. „archipelag” oznacza grupę wysp, razem z częściami wysp, łączące je wody i inne naturalne punkty, które są tak ściśle z sobą związane, że takie wyspy, wody i inne naturalne punkty tworzą nierozłączną geograficzną, gospodarczą i polityczna całość, bądź które za taką były historycznie uważane. Przestrzeń wód archipelagowych art. 47. 1 Państwo archipelagowe może wyznaczyć proste archipelagowe linie podstawowe łączące najbardziej wysunięte w morze punktu zewnętrzne wysp i osychających raf archipelagu z zastrzeżeniem, że w obrębie takich linii podstawowych znajdują się główne wyspy a obszar, w którym proporcja obszaru wodnego do obszaru lądowego łącznie z atolami wynosi od 1 : 1 do 9 : 1.” Jaką częścią wód terytorialnych państwa są wody archipelagowe ? Art. 48 „Szerokość morza terytorialnego, strefy przyległej, wyłącznej strefy ekonomicznej i szelfu kontynentalnego powinna być mierzona od archipelagowych linii podstawowych...”. Gdy pytamy o uprawnienia państwa archipelagowego i czynione przezeń koncesje na rzecz społeczności międzynarodowej, zaglądamy do... Art. 49 1. Suwerenność państwa archipelagowego rozciąga się na wody położone w obrębie linii podstawowych (...) zwanych wodami archipelagowymi, niezależnie od ich głębokości lub odległości. 2. Suwerenność ta obejmuje przestrzeń powietrzną ponad wodami archipelagowymi, dno i jego podziemie oraz znajdujące się tam zasoby. 3. Suwerenność wykonywana jest zgodnie z niniejszą Częścią. 4. Prawo przejścia archipelagowym szlakiem morskim ... nie narusza wykonywania przez państwo archipelagowe suwerenności nad takimi wodami (...) Przejście (prawo przejścia) archipelagowym szlakiem morskim – przykład ograniczenia zupełności kompetencji/jurysdykcji: - nie może być zawieszone; - obejmuje przelot i przepływ łodzi podwodnych w zanurzeniu; - państwo archipelagowe wyznacza trasy przejścia; - wyznaczone trasy muszą wszakże „obejmować wszelkie zwyczajne trasy przejścia używane dla żeglugi międzynarodowej i przelotu przez archipelag; - powinny być podane do wiadomości Międzynarodowej Organizacji Morskiej; II.3.2. Jeśli mieć natomiast na uwadze ograniczenia zupełności i wyłączności będące następstwem indywidualnych decyzji państwa o ich przyjęciu to wskazać można na następujące przykłady… Ograniczenie zupełności kompetencji (I) ograniczenia zupełności kompetencji gdy mieć na uwadze aspekt materialny to np. ograniczenia płynące: - z przyjęcia obowiązku powstrzymywania się od podejmowania pewnych rodzajów postępowania… np. RFN na podstawie traktatu („2+4” – 12.09.1990) nieposiadania broni atomowej, chemicznej i biologicznej; zobowiązała się do - z obowiązku unormowania pewnych dziedzin stosunków dotąd nie normowanych lub normowanych odmiennie… np. art. 68 Układu Europejskiego z 1991 ustanawiającego relacje stowarzyszenia RP z Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi – „Strony uznają, że istotnym warunkiem wstępnym integracji gospodarczej Polski ze Wspólnotą jest zbliżenie istniejącego i przyszłego ustawodawstwa Polski do ustawodawstwa istniejącego we Wspólnocie. Polska podejmie wszelkie starania w celu zapewnienia zgodności jej przyszłego ustawodawstwa z ustawodawstwem Wspólnoty.” (II) ograniczenia zupełności kompetencji gdy mieć na uwadze aspekt personalny to ograniczenia płynące… np. z uprzywilejowanego statusu personelu służby zagranicznej obcego państwa (przywileje i immunitety służby dyplomatycznej i konsularnej); Najbardziej znanymi i spektakularnymi w przeszłości przykładami ‘personalnych’ ograniczeń zupełności kompetencji były tzw., umowy kapitulacyjne zawierane przez państwa europejskie z Chinami, Egiptem, Tunezją, Turcją... Wśród nich odnajdujemy m.in., traktaty polsko-tureckie (1621,1672,1679, 1699). Kapitulacja między Wysoką Portą a Francją (28.05.1740 r.) – tzw. Siódma Kapitulacja przewidywała m.in., w... Art. 15 „Gdyby zdarzyło się jakie zabójstwo lub inne zajście między Francuzami, ich ambasadorowie i ich konsulowie stanowić będą według swych praw i zwyczajów, i żaden z naszych urzędników nie może ich niepokoić z tego powodu”, i Art. 16 „Gdyby ktoś wytoczył proces konsulom, ustanowionym do spraw ich kupców, konsulowie ci nie będą mogli być więzieni, ani ich domy opieczętowane, a sprawa będzie przedstawiona naszej Porcie Szczęśliwości; gdyby zaś okazano rozkazy dawniejsze lub późniejsze przeciwne niniejszym artykułom, będą one nieważne i postąpi się zgodnie z cesarskimi kapitulacjami”. Ograniczenie wyłączności kompetencji ograniczenia wyłączności kompetencji – to przypadki dopuszczenia wykonywania kompetencji przez inne państwa na swoim terytorium – przypadki rzadkie, ale możliwe. (1) bazy wojskowe; Praktyka współczesna np. bazy USA na Okinawie, w RFN, we Włoszech (w Aviano). Apogeum praktyki ustanawiania baz to koniec lat 40 i połowy lat 50 XX wieku. USA dysponowały w tamtej dobie prawie 500 bazami rozlokowanymi w Europie, Atlantyku, Pacyfiku i Oceanie Indyjskim); ZSRR niewiele mniej. Fenomen baz wojskowych pojawia się, gdy: - w wyniku zawarcia dwustronnych umów; - w zamian za określone opłaty / inne korzyści / sojusze wojskowe; - bezterminowo lub na czas określony (10-99 lat); - stosownie do treści porozumień strona uzyskuje prawo używania, kontrolowania i nadzorowania pewnego obszaru; - wykonuje w nim kompetencje wojskowe; - kompetencje te (‘z grubsza’) obejmują m.in.; -- uprawnienie do budowania i instalowania urządzeń wojskowych; -- uprawnienie sprowadzania i gromadzenia zapasów amunicji i wojskowego wyposażenia; -- uprawnienie utrzymywania w bazach personelu wojskowego i cywilnego; -- uprawnienie wykonywania w obrębie bazy kompetencji (jurysdykcji) administracyjnych, sądowych i policyjnych koniecznych dla jej utrzymania i obrony. (I) Źródła ‘polskich’ ograniczeń zupełności i wyłączności kompetencji, wynikających z przystąpienia do NATO - Traktat (Pakt) powołujący Organizację (1949); RP członkiem NATO od 12.03.1999; Ograniczenia kompetencji będą następstwem wykonania kolejnych umów ‘wykonawczych’ do Paktu: - porozumienie o statusie Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, przedstawicieli narodowych oraz personelu międzynarodowego (1951) - (Dz. U., 2000, nr 64, poz. 736); - porozumienie w sprawie statusu sił zbrojnych – (1951) (Dz. U., z 2000, nr 21, poz. 257) – normujące administracyjne i prawne warunki przebywania sił zbrojnych państw członkowskich na terytoriach innych państw członkowskich w związku z wykonywaniem uzgodnionych przez strony zadań; - protokół w sprawie statusu międzynarodowych kwater głównych ustanowionych na podstawie Traktatu Północnoatlantyckiego – 28.08.1952 (Dz. U., z 2000, nr 64, poz. 746); (II) Problem tzw. Tarczy antyrakietowej w RP. Problem jest następstwem podpisania - między RP a USA - 22.08.2008 r. umowy w sprawie ulokowania w Polsce elementów amerykańskiego systemu obrony przeciwrakietowej. Jego rzeczywisty współcześnie wymiar określa podpisana 11.12.2009 r., a ratyfikowana 26.02.2010 r. przez Prezydenta RP (po uzyskaniu zgody parlamentu 12.02.2010 r.) umowa – „Status of Forces Agrement” – określana mianem SOFA. Umowa umożliwia utworzenie okresowej, a w przyszłości stałej bazy wojskowej, służącej do obsługi rakiet obrony powietrznej Patriot. Umowa określa warunki pobytu w Polsce (około 100) żołnierzy, personelu cywilnego, członków rodzin i wykonawców kontraktowych USA. Wg Umowy siły zbrojne USA i personel bazy podlegają – co do zasady - jurysdykcji RP. Umowa normuje szereg kwestii szczegółowych takich jak zwolnienia celne, podatkowe, odszkodowania, zasady noszenia broni. (III) W kontekście porozumień NATO-wskich, warto wskazać na uzasadnienie decyzji wycofania Francji ze struktur wojskowych Paktu uczynioną w 1966 roku przez Prezydenta RF generała Charles de Gaulle’a. Następstwem tej decyzji było wycofanie z terytorium Francji oddziałów sojuszników. Jedną z racji jej podjęcia była troska „Francji o odzyskanie na swym terytorium pełnego wykonywania suwerenności naruszonego póki co przez stałą obecność sojuszniczych podmiotów wojskowych...”. (2) Inne przykłady ograniczenia wyłączności kompetencji: - praktyka wysyłania sił pokojowych ONZ warunkuje zawarcie umów dwustronnych między ONZ a państwami w przestrzeni których operacja jest prowadzona i implikuje wykonywanie - uchwały RB ONZ (rozdz. VII) - od 1999 r. Narody Zjednoczone ‘administrowały’ w Kosowie do daty ogłoszenia niepodległości (17.02.2008); - służby celne francuskie wykonują służbę w... Genewie, zaś służby celne i imigracyjne Stanów Zjednoczonych wykonują służbę w... Amsterdamie… odpowiednio za zgodą władz szwajcarskich i holenderskich. II.4. Kompetencje państwa wykonywane poza własnym terytorium. Kompetencje te państwo wykonuje na podstawie innych, niż suwerenność terytorialna tytułów. Są dwa ich źródła: Pierwszym źródłem kompetencji są postanowienia prawa, które - bądź generalnie uprawniają każde państwo do ich wykonywania; - bądź uprawniają państwo do ich wykonywania indywidualnie, ‘imiennie’; Drugim źródłem kompetencji jest założenie istnienia szczególnej relacji, więzów obywatelstwa między państwem a osobą (fizyczną jak i prawną) przebywającymi (działającymi) poza narodowym terytorium; taka okoliczność skutkuje przyjęciem szczegółowych norm pisanych i zwyczajowych, uprawniających państwo do wykonywania jurysdykcji wobec własnych obywateli poddanych zwierzchnictwu innego państwa. Mając na uwadze te źródła kompetencji państwa wykonywanych poza własnym terytorium dzielimy na kompetencje: 1. kompetencje terytorialne wykonywane w przestrzeni państwowo zorganizowanej tj. części przestrzeni innego państwa lub w przestrzeni, która wolą społeczności międzynarodowej ma być państwowo zorganizowaną. Te kompetencje wykonuje państwo: (1.1.) bądź samodzielnie; (1.2.) bądź pod kontrolą międzynarodową; 2. kompetencje terytorialne szczegółowe (funkcjonalne) realizowane samodzielnie, w tzw. przestrzeniach międzynarodowych, tj., przestrzeniach nie poddanych niczyjemu zwierzchnictwu (opisywanych pojęciami: res nullius/ res communis). 3. wreszcie kompetencje personalne (kompetencję personalną); polegające na wykonywaniu przez państwo aktów władczych wobec własnych obywateli przebywającymi poza narodowym terytorium; Przykłady: 1.1. kompetencji samodzielnie: terytorialnych, przyznanych indywidualnie, wykonywanych Następstwo umowy cesji terytorium, której nie towarzyszy przekazanie suwerenności państwowej (dzierżawa terytorium): - cesja na rzecz UK enklawy Hong-Kongu na okres 99 lat (traktatem pekińskim z 1898), zwrot enklawy w 1997 roku; - umowy o bezterminowym dysponowaniu przestrzeniami „baz wojennych”; umowy między Kuba a USA - 1903 i 1934 – oddające US „w wieczystą dzierżawę” bazę w Guantanamo; - traktat Hay-Bunau-Varilla - 1903 - Panama cedowała na rzecz USA „w wieczyste użytkowanie” strefę Kanału Panamskiego - zwrot strefy Panamie – umową - w 1977 roku; - przykładem uprawnień jurysdykcyjnych wykonywanych współcześnie przez państwa w przestrzeni „politycznie zorganizowanej”, przewidzianych prawem międzynarodowym jest umowa zawarta miedzy Wielką Brytanią i Francją, na podstawie której każde z nich uzyskało pozwolenie na wykonywanie jurysdykcji na terytorium drugiej strony w przestrzeni tunelu pod kanałem La Manche. 25.11.1991r. podpisano protokół dotyczący kontroli granicznej, ochrony policyjnej, współpracy w sprawach karnych, bezpieczeństwa publicznego oraz wzajemnej pomocy w odniesieniu do połączenia kanałem La Manche. Na podstawie tego protokołu funkcjonariusze francuscy i brytyjscy, działający w imieniu służb granicznych, są upoważnieni do wykonywania swoich obowiązków na określonych częściach terytorium drugiego państwa. Obszary te zostały określone mianem „stref kontroli”. Artykuł 38(2) protokołu stanowi, że w obrębie połączenia tunelowego każde z państw posiada jurysdykcję i stosuje własne prawo, jeśli nie można z całą pewnością stwierdzić, gdzie zostało popełnione przestępstwo, jeśli przestępstwo popełnione na terytorium jednego państwa ma związek z przestępstwem popełnionym na terytorium drugiego państwa albo kiedy przestępstwo miało swój początek lub było kontynuowane a terytorium tego państwa. W uzupełnieniu normalnej jurysdykcji terytorialnej państw na ich terytorium obowiązującej pod powierzchnią morza aż do granicy państwowej, art. 38(1). Tym niemniej protokół zawiera również postanowienie, że państwo, które jako pierwsze przyjęło na swoje terytorium osobę podejrzaną o dokonanie przestępstwa, ma pierwszeństwo w wykonaniu jurysdykcji w tej sprawie. Przykład kompetencji terytorialnej, wykonywanych z generalnego umocowania, samodzielnie: Okupacja terytorium Okupacja wojskowa; stan taki jest najczęściej… - efektem prowadzonych działań wojennych; - stan przedłużającej się obecności zbrojnej na części lub całości terytorium państwa obcego daje początek nowemu reżimowi terytorialnemu; - z samego faktu obecności armii na obcym terytorium państwo okupujące ma tytuł do pełnienia władzy (kompetencji/jurysdykcji) terytorialnej; - kompetencję (jurysdykcję) tę wykonuje wyłącznie, nie dzieli jej z nikim; - fakt wykonywania tej władzy nie oznacza przeniesienia suwerenności nad tym terytorium na okupanta; (i) Umocowanie do działania i zakres kompetencji władzy okupacyjnej określają = reguły IV konwencji haskiej z 1907 roku o prawach i zwyczajach wojny lądowej i reguły dołączonym do niej Regulaminu haskiego i konwencje genewskie (III i IV) z 1949 roku; Konwencja IV (haska) dotycząca praw I zwyczajów wojny lądowej (1907) Dział III O władzy wojennej na terytorium państwa nieprzyjacielskiego. Art. 42 Terytorium uważa się z okupowane, jeżeli faktycznie znajduje się pod władzą armii nieprzyjacielskiej. Okupacja rozciąga się jedynie na terytoria, gdzie ta władza jest ustanowiona I gdzie może być wykonywana. Art. 43 Z chwilą faktycznego przejścia władzy z rąk rządu legalnego do rąk okupanta, tenże poweźmie wszystkie będące w jego mocy środki, celem przywrócenia i zapewnienia, o ile to jest możliwe, porządku i życia społecznego, przestrzegając, z wyjątkiem bezwzględnych przeszkód, praw obowiązujących w tym kraju. (ii) Resolution 1483 (2003) – 22 May 2003 – charakter władzy wykonywanej w Iraku po amerykańskiej interwencji; The Security Council (...) Noting the letter of 8 May 2003 from the Permanent Representatives of the United States of America and the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland to the President of the Security Council (S/2003/538) and recognizing the specific authorities, responsibilities, and obligations under applicable international law of these states as occupying powers under unified command (…) Okupacja może być też następstwem indywidualnego umocowania w prawie przewidzianego traktatem (traktatem pokoju) – wtedy reżim jej prowadzenia określa traktat – np. traktat poczdamski z 2. 08. 1945 roku w kwestii okupacji przez Mocarstwa zwycięskie terytorium pokonanych Niemiec. 1.2. Przykład kompetencji terytorialnych przyznanych indywidualnie, wykonywanych pod kontrolą międzynarodową: Terytoria mandatowe – system mandatowy; Po zakończeniu pierwszej wojny światowej pytanie o los dwóch kategorii terytoriów kolonii niemieckich oraz terytoriów pojawiających się w następstwie rozpadu Imperium ottomańskiego; ‘w sumie’ około 3 mln km2 – leżące w newralgicznych miejscach globu (Bliski Wschód). Kompromisowe (?) rozwiązanie... Wg Art. 22 Paktu Ligi Narodów - w/w terytoria „(...) zamieszkane przez ludy, jeszcze niezdolne do samodzielnego rządzenia w szczególnie trudnych warunkach nowożytnego świata.”, są przedmiotem uwagi i troski organizujących międzynarodowy porządek. Traktat stwierdzał, że „(...) Dobrobyt i rozwój tych ludów stanowi święte posłannictwo cywilizacji i dlatego należy włączyć do niniejszego Paktu rękojmię spełnienia tego posłannictwa”. Spełnienie świętego posłannictwa cywilizacji polegać miało „powierzeniu opieki nad tymi ludami narodom rozwiniętym, które ze względu na swe zasoby, doświadczenie i położenie geograficzne mogą najskuteczniej wziąć na siebie taką odpowiedzialność i zechcą ją przyjąć”. Narody (państwa) te miały wykonywać opiekę w charakterze Mandatariuszy Ligi, w imieniu Ligi. Były nimi UK, Francja, Belgia, Australia, Nowa Zelandia, Unia Południowej Afryki i Japonia. Mandaty zostały zróżnicowane: - mandaty typu „A” – którym Pakt gwarantował jedynie perspektywę niepodległości - Bliskim Wschód Syria i Liban (mandat Francji) - Irak, Palestyna, Transjordania – (mandat UK); - mandaty typu „B” – kolonie niemieckie w Afryce (Togo, Kamerun, Tanganika, Ruanda-Urundi); - mandaty typu „C” - Afryka Pd-Zach i wyspy na Pacyfiku (Samoa, Nauru, Nowa Gwinea, Karoliny, Mariany, Marschalla); Mandatariusze realizowali kompetencję terytorialną w przestrzeni terytorium mandatowego na podstawie dwustronnej umowy między Mandatariuszem a LN. Pod kontrolą LN - bowiem przedkładano Radzie Ligi coroczne sprawozdanie o realizacji misji powierniczej na powierzonych terytoriach. Na niepodległość wybił się – Irak z 1930 roku; Syria, Liban, Transjordania stały się niepodległe w 1946 roku; mandat brytyjski w Palestynie zakończył się w 1948 roku... Terytoria powiernicze – system powiernictwa (opieki); Po zakończeniu II w. św. pytanie o dalszy los terytoriów: mandatowych (B i C), terytoriów zamorskich odebranych pokonanym w wojnie (m.in. Japonia, Włochy). Opiekę nad nimi ustanawia Karta NZ – rozdz. XII ‘Międzynarodowy System Powiernictwa’. Cel jego ustanowienia ? Art. 76 „Zgodnie z celami organizacji Narodów Zjednoczonych, wskazanymi w artykule 1, międzynarodowy system powiernictwa ma następujące główne zadania: (...) b. popierać polityczny, gospodarczy, społeczny i wychowawczy postęp ludności obszarów powierniczych oraz jej stopniowy rozwój w kierunku samowładności lub niepodległości, z uwzględnieniem specyficznych warunków każdego obszaru i jego ludów, ich swobodnie wyrażonych życzeń oraz stosownie do poszczególnych układów powierniczych;” Znamiona mechanizmu opieki: - wzorowany na rozwiązaniach mandatowych; - dokładniej precyzował cele systemu, reguły przydzielenia kompetencji mocarstwom powierniczym, procedury kontroli ich wykonywania; rozdział Karty NZ obejmujący 11 artykułów; - ludność obszarów powierniczych - otrzymywała identyczne gwarancje – gwarancję przyszłej niepodległości (!); - opieka na drodze do niepodległości Mocarstwa powierniczego; jego kompetencję terytorialną określała Karta NZ i szczegółowa umowa dwustronna – układ powierniczy – pomiędzy państwem realizującym mandat powiernictwa a ONZ; - proces poddany kontroli Narodów Zjednoczonych; Rada Powiernicza (organ główny ONZ) – skład: państwa administrujące obszarami powierniczymi + reprezentacja pozostałych członków ONZ – analiza okresowych sprawozdań; Wszystkie terytoria powiernicze wybiły się na niepodległość. Najdłużej terytorium powierniczym były Powiernicze Wyspy Pacyfiku (USA) od 19471990 roku. 2. Kompetencje szczegółowe (funkcjonalne) wykonywane poza własnym terytorium w przestrzeniach nie podlegających władzy państwowej (w tzw. przestrzeniach międzynarodowych). To znaczy, w przestrzeniach, które zostały uznane przez społeczność międzynarodową za wspólne, służące interesowi wszystkich ich członków, za res communis. Są nimi: 2.1. morze pełne;2.2. dno mórz i oceanów;2.3. Antarktyka - ; 2.4. przestrzeń kosmiczna; Res communis a res nullius. Dwie koncepcje pomagały utrwalać przesłanie teorii przestrzeni międzynarodowych. Res nullius („rzecz niczyja”), w założeniu, każde państwo może przejąć terytorium, jeśli spełniono wymogi stawiane tradycyjnie władzy suwerennej. Debata wokół przestrzeni wód międzynarodowych, Antarktyki, Księżyca i ciał niebieskich dotyczyła także możliwości sprawowania takowej władzy przez suwerena. Istotna część współczesnej społeczności międzynarodowej (zwłaszcza społeczności byłych kolonii, które identyfikowały zastosowanie koncepcji res nullus z imperialną dominacją mocarstw kolonialnych) utrzymywała, że przestrzenie te stanowią nie res nullius, lecz res communis. 2.1. Morze pełne (morze otwarte) – res communis; przestrzeń nie zawłaszczalna; wszystkie państwa mogą wykonywać w tej przestrzeni kompetencje, które polegają na realizacji uprawnień do żeglugi po nim, rybołówstwa; zakładania kabli i rurociągów podmorskich, przelotu; prowadzenia badań naukowych, budowania sztucznych wysp. (I) Potwierdzenie statusu res communis w konwencjach: Konwencja genewska o morzu pełnym (KG 1958) Art. 2 „Ponieważ morza pełne są otwarte dla wszystkich narodów, żadne państwo nie może legalnie rościć sobie praw do poddania jakiejkolwiek ich części pod swą suwerenność. (...)” Konwencja o prawie morza (1982; dalej: Konwencja) Art. 89 „Żadne państwo nie może skutecznie wysuwać roszczeń do poddania swej suwerenności jakiejkolwiek części morza otwartego. Art. 87 1. „Morze otwarte jest otwarte dla wszystkich państw, zarówno nadbrzeżnych jak i śródlądowych. Z wolności morza otwartego należy korzystać na warunkach określonych w niniejszej Konwencji i w innych normach prawa międzynarodowego. Obejmuje ona zarówno dla państw nadbrzeżnych jak i śródlądowych między innymi: - wolność żeglugi; - wolność przelotu; - wolność układania podmorskich kabli i rurociągów (...); - wolność budowania sztucznych wysp oraz innych instalacji dozwolonych przez prawo międzynarodowe (...) - wolność rybołówstwa (...); - wolność badań naukowych(...);” Art. 88 „Morze otwarte jest zastrzeżone dla celów pokojowych.” (II) Wykonywanie jurysdykcji na morzu pełnym Wykonywana jest ona wobec statku państwa, którego obecność na morzu pełnym, niezależnie od realizowanej funkcji, jest podstawowym (obok instalacji sztucznych wysp lub innych instalacji) przejawem obecności państwa na morzu i świadectwem korzystania przez państwo z wolności morza pełnego, szczególnie zaś, co oczywiste, z wolności żeglugi. art. 91 „1. Każde państwo ustala warunki przyznawania statkom swojej przynależności państwowej, rejestrowania statków na swym terytorium oraz prawa podnoszenia bandery. Statki posiadają przynależność tego państwa, którego banderę mają prawo podnosić. Musi istnieć rzeczywista więź pomiędzy państwem i statkiem.” Art. 92 „1. Statki powinny pływać tylko pod banderą jednego państwa i poza wyjątkami wyraźnie przewidzianymi przez umowy międzynarodowe lub niniejszą Konwencję podlegać na morzu otwartym wyłącznie jego jurysdykcji. Statek nie może zmienić swej bandery w czasie podróży lub podczas postoju w porcie zawinięcia, poza przypadkiem rzeczywistej zmiany właściciela lub zmiany rejestracji.” Jurysdykcja państwa bandery nad statkiem jest podobnie jak państwa nad jego terytorium - wyłączna (terminu ‘jurysdykcja wyłączna’ używa Konwencja – zob. art. 92 (1)). (III) Przypadki ograniczenia wykonywania jurysdykcji państwa bandery na morzu pełnym Jurysdykcja ta może być ograniczona prawem międzynarodowym. Przewidziane nim ograniczenia wyłącznej jurysdykcji dotyczą kilku przypadków, o charakterze tradycyjnym: tj., (1) prawa wizyty i rewizji, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że obcy statek trudni się piractwem, uprawia handel niewolnikami lub mimo żeglowania pod obcą banderą lub jej wywieszenia, należy do tego samego państwa, co dokonujący wizyty okręt wojenny. Według Konwencji uprawnienie to obejmuje prawo wizyty statków „nielegalne nadających audycje z morza otwartego” oraz nie posiadających żadnej przynależności państwowej; (2) prawa pościgu; ale także (3). stanu wyższej konieczności (np. uszkodzenie statku np. w wyniku zderzenia, stwarzające poważne zagrożenie dla środowiska naturalnego); (4). zderzeń na morzu. Ale pamiętać należy, że... Art. 95 „Okręty wojenne na morzu otwartym korzystają z pełnego immunitetu od jurysdykcji jakiegokolwiek innego państwa poza państwem bandery.” Art. 96 „Statki będące własnością państwa lub przez nie eksploatowane, a używane wyłącznie w niehandlowej służbie rządowej korzystają na morzu otwartym z pełnego immunitetu od jurysdykcji jakiegokolwiek innego państwa poza państwem bandery.” 2.2. Dno mórz i oceanów i ich podziemie zwane przez Konwencję z 1982 roku „Obszarem” – „Obszar” dołącza do katalogu przestrzeni stanowiących res communis („wspólne dziedzictwo ludzkości”) za sprawą znajdujących się w przestrzeni tej „zasobów” – z definicji - wszystkich „stałych, płynnych lub gazowych zasobów mineralnych, włącznie z konkrecjami polimetalicznymi w Obszarze na dnie morskim lub poniżej dna morskiego.” Te konkrecje polimetaliczne to skupiska manganu, kobaltu, miedzi, niklu. Konwencja przyjmuje, że nikt, ani państwa, ani też żadna osoba fizyczna czy też prawna nie ma prawa zawłaszczenia Obszaru i jego zasobów. Wszystkie prawa do zasobów Obszaru przysługują ludzkości jako całości, w imieniu której działa Organizacja Dna Morskiego. Pozyskiwane zatem przez państwa zasoby „mogą być zbywane, wyłącznie stosownie do postanowień konwencji, tj. stosownie do przewidzianych nią zasad, przepisów i procedur.” Kompetencję eksploatacji tych zasobów ma zatem każde państwo strona konwencji na warunkach w niej określonych. 2.3. Antarktyka = Antarktyda „7” kontynent + przestrzeń wód trzech Oceanów poniżej 60-go równoleżnika szerokości południowej zgodnie z układem waszyngtońskim z 1959 roku, nie jest de iure res communis - potencjalnie może będzie w przyszłości przedmiotem zawłaszczenia przez państwa. W chwili obecnej wszakże Układ roszczenia te ‘zamraża’ (zauważmy, że roszczenie te zgłaszały nie tylko państwa sąsiadujące z Antarktydą tj. Australia, Nowa Zelandia, Argentyna i Chile, lecz również Wielka Brytania, czy też USA). Powoduje, że Antarktyka jest res communis de facto. Wg Układu zatem Antarktyka to strefa zneutralizowana i zdemilitaryzowana, w obrębie której może być realizowany szczególny rodzaj kompetencji tzn. kompetencja prowadzenie badań naukowych. Wszystkie zatem państwa stanowiące mogą korzystać w taki właśnie sposób z tego obszaru, a na straży tego porządku stoi ponad 40 państw będących stronami tego Układu. 2.4. Przestrzeń kosmiczna – problem wykonywania kompetencji/jurysdykcji (res communis) 2.4.1. Przestrzeń kosmiczna to przestrzeń powyżej poziomu oddalonego od 40/50/120/130 km od powierzchni Ziemi (n.p.m.) ad infinitum póki co. „Początek problemu” - 4 październik 1957 roku – pierwszy satelita (ZSRR). 2.4.2. Aktywności w przestrzeni kosmicznej (2007): - około 4 000 satelitów USA i Federacja Rosyjska, ale i ChRL, Brazylia, Europa; - spotkania statków kosmicznych; - długotrwałe loty załogowe; - tzw. „spacery” załóg w przestrzeni; - eksploracja Księżyca i planowana eksploracja innych planet; - wysyłanie sond w przestrzeń poza-słoneczną; Obok działalności badawczej, aktywności wojskowe i cywilne (business) (2007): - kontrola przestrzeni; - poszukiwania zasobów naturalnych; - przekaz sygnału radiowego i telewizyjnego; - przekaz sygnału telefonicznego; - (GPS –Global Positioning System); - obserwacje meteorologiczne; - budowa systemów wojskowych – „tzw. wojny gwiezdne”; Na początku (1957) jedynie ZSRR i USA były obecne w przestrzeni kosmicznej, teraz krąg państw uprawiających wspomniane aktywności w części lub całości poszerza się. 2.4.3. Prawo przestrzeni kosmicznej. Wysłanie Jurija Gagarina (w 1961 roku) przyspieszyło proces normotwórczy – i tak: w 1963 roku – ZO ONZ przyjęło Deklarację zasad normujących działania państw w zakresie eksploracji i wykorzystania przestrzeni poza powietrznej (nominalnie soft law – refleks opinio iuris); w 1967 roku (27.01) przedłożony został do podpisu traktat – Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi (Dz. U. z 1968, nr 14 poz. 82) – na dzień 1.01.2008, 98 państw ratyfikowało Układ, 27 podpisało lecz nie zakończyło procesu ratyfikacji. a dalej: Przyjęta 22.04.1968 r. - rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 2345 – konwencja o ratowaniu kosmonautów, powrocie kosmonautów i zwrocie obiektów wypuszczanych w przestrzeń kosmiczną – (Dz. U. z 1969 nr 15 poz. 110) Przyjęta 29.11.1971 r. - rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 2777 – konwencja o odpowiedzialności międzynarodowej za szkody wyrządzone przez obiekty wyrzucane w kosmos – weszła w życie w 1972(Dz. U. z 1973 nr 27 poz. 154); Przyjęta rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ 4.01.1975 r. – konwencja o rejestracji obiektów wyrzucanych w przestrzeń poza powietrzną; Przyjęte 18.12.1979 r. - rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 34/68 – porozumienie normująca działalność państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich – ratyfikowane na dzień 19.12.2008 przez 13 państw – bez ratyfikacji państw dokonujących eksploracji przestrzeni kosmicznej Obok konwencji o charakterze uniwersalnym (w świetle dokonanych aktów ratyfikacyjnych – aspirujących do regulacji o takim charakterze) zawierane są także porozumienia bilateralne i o ograniczonym (regionalnym) kręgu stron. 2.4.4. Przestrzeń poza powietrzna – „kosmos” – przestrzeń kosmiczna – to w szczegółach: Przestrzeń między ciałami niebieskimi + ciała niebieskie (w tym Księżyc) znajdujące się we Wszechświecie. ‘Ciała niebieskie’ = obiekty naturalne i stałe, znajdujące się w przestrzeni poza powietrznej, takie jak planety i ich satelity, asteroidy, komety, meteoryty i gwiazdy. 2.4.5. Status prawny przestrzeni kosmicznej – res communis. Status prawny przestrzeni kosmicznej określa Układ z 1967 roku - przemawia za tym stan (ilość) ratyfikacji, jak i niezaprzeczalny wpływ Układu na kształtowanie się powszechnego prawa zwyczajowego przestrzeni kosmicznej. Art. II traktatu z 1967 „Przestrzeń kosmiczna, łącznie z księżycem i innymi ciałami niebieskimi, nie podlega zawłaszczeniu przez państwo droga roszczeń do suwerenności, użytkowania lub okupacji ani w jakikolwiek inny sposób.” Charakterystyka kompetencji (funkcjonalnych) - aktywności wykonywanych w przestrzeni kosmicznej, aspekt materialny; aktywności te muszą mieć charakter (i) pokojowy i (ii) prowadzony w interesie całej ludzkości. Co znaczy ‘pokojowy’ ? art. III „Państwa-Strony Traktatu powinny działać w zakresie badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej, łącznie z księżycem i innymi ciałami niebieskimi, zgodnie z prawem międzynarodowym, włącznie z Kartą Narodów Zjednoczonych w interesie utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz popierania międzynarodowej współpracy i porozumienia. ” Art. IV „Państwa-Strony Traktatu, zobowiązują się nie umieszczać na orbicie okołoziemskiej żadnych obiektów zawierających broń jądrową lub jakiegokolwiek rodzaju broń masowej zagłady. (...)” Obowiązek demilitaryzacji przestrzeni kosmicznej jest zatem częściowy. Całkowita demilitaryzacja dotyczy natomiast Księżyca i innych ciał niebieskich – zgodnie z art. VI „(...) Zakładanie baz wojskowych, urządzeń i fortyfikacji, przeprowadzanie prób wszelkiego typu broni oraz przeprowadzanie manewrów wojskowych na ciałach niebieskich jest zakazane. (...)” Co znaczy ‘prowadzone w interesie całej ludzkości ?’ Art. I „Badanie i wykorzystanie przestrzeni kosmicznej, łącznie z księżycem i innymi ciałami niebieskimi, powinno mieć na celu dobro i interesy wszystkich krajów, niezależnie od stopnia ich rozwoju gospodarczego lub naukowego, i powinno być czynione w interesie całej ludzkości. Przestrzeń kosmiczna, łącznie z księżycem i innymi ciałami niebieskimi, jest otwarta dla badań i wykorzystywania przez wszystkie państwa, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, na zasadzie równości i zgodnie z prawem międzynarodowym, wraz z wolnym dostępem do wszystkich obszarów ciał niebieskich. Zapewnia się swobodę badań naukowych w przestrzeni kosmicznej, łącznie z księżycem i innymi ciałami niebieskimi, państwa zaś będą ułatwiać i popierać międzynarodową współpracę w takich badaniach.” Praktyczne korzyści z badania i wykorzystania przestrzeni kosmicznej dla „całej ludzkości” bez wątpienia pozostają jeszcze ‘melodią przyszłości’. 2.4.6. Aktywności jurysdykcyjne w ‘kosmosie’... Art. VIII „Państwa-Strony traktatu, w którego rejestrze znajduje się wypuszczony w przestrzeń kosmiczną obiekt, zachowuje jurysdykcję i nadzór nad takim obiektem oraz nad jakąkolwiek jego załogą w czasie pozostawania ich w przestrzeniu kosmicznej lub na ciele niebieskim. (...)” Akty jurysdykcyjne w przestrzeni kosmicznej Aktualnie – wykonywane na obiektach, załogowych lub bezzałogowych. Właściwość jurysdykcyjną determinuje miejsce rejestracji obiektu kosmicznego, załogowego lub bezzałogowego. W przyszłości – miało będzie miejsce wykonywanie jurysdykcji w bazach stałych na Księżycu i/lub innych ciałach niebieskich. Kryterium rejestracji obiektu przemierzającego przestrzeń kosmiczną jest interpretowane: - jako wariant jurysdykcji terytorialnej (przestrzeń obiektu jest klasyfikowana jako cząstka terytorium państwa); - jako wariant jurysdykcji personalnej (co uzasadniać ma ‘obywatelstwo’ obiektów będące następstwem miejsca (‘narodzin’) rejestracji); - postrzegana jest także jako samodzielne kryterium porządkujące aktywności jurysdykcyjne w przestrzeniach międzynarodowych (kryterium narodowości); 2.5. Przypadki szczególne wśród kompetencji szczegółowych (funkcjonalnych) wykonywanych poza własnym terytorium w przestrzeniach niezawłaszczalnych. - morski pas przyległy; - szelf kontynentalny; - wyłączna strefa ekonomiczna; Morski pas przyległy - geneza - Hovering laws (XVIII, UK); polityka prohibicji (US 1919/1933 – liquor treaties); Konwencja o prawie morza (1982); Część II Morze terytorialne i strefa przyległa; rozdział 4 Strefa przyległa Art. 33 1. W strefie przyległej do swego morza terytorialnego, zwanej strefą przyległą, państwo nadbrzeżne może sprawować kontrolę konieczną dla: a. zapobiegania naruszeniu jego przepisów celnych, skarbowych, imigracyjnych lub sanitarnych w obrębie swego terytorium lub morza terytorialnego; b. karania naruszeń powyższych przepisów popełnionych w obrębie swego terytorium lub morza terytorialnego. 2. Strefa przyległa nie może rozciągać się poza 24 mile morskie od linii podstawowych, od których mierzona jest szerokość morza terytorialnego. Wyłączna strefa ekonomiczna (absorbuje reżim szelfu) Wyłączna strefa ekonomiczna to - wg konwencji o prawie morza z 1982 roku - pas wód o szerokości 200 Mm liczonych od linii podstawowej. W przestrzeni tej państwu przysługują „ (…) prawa (…) eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi, zarówno żywymi jak i nieożywionymi dna morza i jego podziemia oraz pokrywających je wód, jak również odnośnie innych przedsięwzięć w zakresie gospodarczych poszukiwań i eksploatacji strefy, takich jak wykorzystanie w celach energetycznych wody, prądów i wiatrów.” Ustawa o obszarach morskich Rzeczpospolitej Polskiej i administracji morskiej z 21.03.1991 stanowi w art. 14, iż „Ustanawia się wyłączną strefę ekonomiczną Rzeczpospolitej Polskiej”, a w art. 15, iż „(…) obejmuje ona wody, dno morza i znajdujące się pod nim wnętrze ziemi.” Wobec ‘szczupłości’ Morza Bałtyckiego – strefy aktywności w strefach ekonomicznych państw tego regionu, z tej przyczyny jak i faktu sąsiadowania z sobą stref wyłącznego rybołówstwa, wymagają porozumienia z bałtyckim sąsiadem. Polska zawarła zatem umowy delimitujące bieg granic stref ekonomicznych z RFN, Szwecją i Rosją. Nie zawarto takiej umowy póki co z Danią. Szczegółowe aktywności zagospodarowania strefy określa wzmiankowana ustawa.
