Osobowość a struktury społeczne – o socjologicznej teorii
Transkrypt
Osobowość a struktury społeczne – o socjologicznej teorii
STUDIA SOCJOLOGICZNE 1984, 4 (95) PL ISSN 0039—3371 Zbigniew Galor Akademia Rolnicza Poznań OSOBOWOŚĆ A STRUKTURY SPOŁECZNE (O socjologicznej teorii osobowości w świetle badań K. Marksa iF. Engelsa) * „Absolutna osobowość jest bezosobowością" G. W. Hegel: Fenomenologia ducha W literaturze przedmiotu, oprócz wnioskowania o sensie humanistycz¬ nym pojęcia osobowości, wyodrębnia się konstrukcje przypisujące temu pojęciu sens społeczny. W pierwszym przypadku przez osobowość rozu¬ mie się człowieka po prostu. W drugim mowa jest o osobowości jako atrybucie człowieka w postaci „sumy" — najczęściej cech, albo swoistej organizacji, np. właściwości —• wyrażonej w kategoriach: struktury, funkcji czy genetycznie. Oprócz tych sposobów określania osobowości, y występują ujęcia typologiczne *. Powyższe znaczenia obecne są również w tych koncepcjach osobowo¬ ści, które zakładają związek socjologii z materializmem historycznym2. "Na ogół wspólne jest im przeświadczenie o teoretycznej jednorodności Marksa i Engelsa analiz problematyki osobowości; przekonanie, że w pra¬ ktyce badawczej autorów Ideologii niemieckiej zawarta jest jedna tylko koncepcja osobowości, do której socjologiczny „klucz" znaleźć można głównie (lub tylko) w pierwszych pracach K. Marksa i F. Engelsa. Stąd też w sposób względnie typowy podstawową kategorię socjologicznej te¬ orii osobowości wyprowadza się: 1) z teorii alienacji (podstawą interpre¬ Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r.), 2) albo z teorii sto¬ tacji sunków społecznych (podstawą interpretacji — Tezy o Feuerbachu; głów¬ nie, a nierzadko tylko teza szósta o „istocie człowieka"), błędnie jednak — * Szkic ten stanowił próbę wstępnego przedstawienia niektórych głównych pro¬ blemów socjologicznej teorii osobowości, tak jak prezentują się one wobec twier¬ dzenia o występowaniu w praktyce badawczej K. Marksa i F. Engelsa trzech róż¬ nych ujęć osobowości 1 A. Kłoskowska: Z historii i socjologii kultury. Warszawa 1969, s. 183. - E. Hahn 'Materializm historyczny a socjologia marksistowska. Warszawa 1974, rozdz. Ul: „Uwagi w kwestii socjologicznego poznania stosunków między jednostką a społeczeństwem". 2 Z. GALOR 76 sprowadzanych wyłącznie do stosunków osobowych, 3) albo też z teorii i powinności, wzorów i ideałów społecznych (podstawą interpretacji Manifest komunistyczny). Natohaiast analiza praktyki badawczej autorów Ideologii niemieckiej prowadzi do wniośku o występowaniu w ich praktyce trzech różnych koncepcji osobowości. Przysługująca im teoretyczna odmienność warun¬ kuje sposób i zakres rozumienia problematyki osobowości w socjologii. Nie jest więc poznawczo obojętne, którą z tych koncepcji przyjmuje się za przesłankę współczesnej praktyki badawczej. — K. Marksa i F. Engelsa teorie osobowości: substancjalna, antropologiczna iekonomiczno-historyczna Pierwsza, z nich opiera się na twierdzeniu, że tym, co odróżnia człowie¬ ka od świata przyrody jest świadomość, samowiedza podmiotu, a stosunek jako stosunek wzajemny samowiedz. — po¬ jednostki do innych ludzi zostaje zapośredniczony przez „akt kształtowania" („pracę"). Akt ten, zakładając pewną postać więzi społecznej, zakłada „kształtowanie rzeczy nowej" 3. Teoria ta występuje w K. Marksa „Różnicy między demokrytejską a europejską filozofią przyrody. Zawarta tam koncepcja człowieka, to koncepcja „człowieka empirycznego" jako „swego jedynego obiektu rzeczywistego" 4, a koncepcja indywiduum, to koncepcja „duchowej jed¬ nostki empirycznej", która istnieje o tyle, „o ile jest widziana przez inną jednostkę" 5. Heglowskie przesłanki tej teorii osobowości obecne są także w arty¬ 1844. W jej ramach problematyka kułach Marksa i Engelsa z lat 1839 osobowości jest problematyką osobowości „w ogóle", „duchowej osobo¬ wości" (np. filozofów) czy osobowości narodu. Druga teoria zakłada pojęcie istoty człowieka jako właściwych tylko gatunkowi ludzkiemu potrzeb. O przynależności do społeczeństwa orzeka, że decyduje o niej społeczny (tzn. uzależniony od innych ludzi) sposób zaspokajania potrzeb jednostki, co następuje w toku działań, podczas których ujawnione zostają jej cechy gatunkowe. Właściwą przesłankę tej teorii osobowości stanowi — zawarta w K. Marksa Przyczynku do heglowskiej krytyki filozofii prawa. Wstępie koncepcja jednostki będącej „symbolem społeczeństwa": „Człowiek t i. — — — R. Panasiuk: Dziedzictwo heglowskie i marksizm. Warszawa 1979, s. 42—43. Typowym sposobem interpretacji Marksa koncepcji osobowości, nawiązującym do przesłanek Marksa i Engelsa substancjalnej teorii osobwości, jest odczytywanie tej teorii w kategoriach społecznego kreacjonizmu. 4 K. Marks: Różnica między demokrytejską a epikurejską filozofią przyrody. Warszawa 1966, s. 61. 6 Ibidem, s. 214. ' i i i ( i OSOBOWOŚĆ A STRUKTURY SPOŁECZNE to świat człowieka, państwo, społeczeństwo" 8, a jako „jednostka indywi| dualna" człowiek zachowuje swą jednostkowość, którą jest „istota" jedS nostki-podmiotu 7. Rozwinięciem tej koncepcji człowieka jest pomiesz| czona w Rękopisach ekoriomiczno-filozoficznych z 1844 r. koncepcja określonej „całości". Jako człowieka „przedmiotowego rzeczywistego" jednostka, będąc „całokształtem potrzeb", realizuje „wszechstronną isto¬ tę człowieka" 8. W granicach powyższej teorii problematyka osobowości występuje w postaci kwestii „indywidualnej osobowości", „społecznego charakteru" itp. teoria Trzecia — obecna w praktyce badawczej Marksa i Engelsa osobowości za kryterium człowieczeństwa przyjmuje zdolność do wyko¬ nywania swoiście ludzkiej pracy. O jednostce zaś powiada, że ta tylko w obrębie ekonomiczno-historycznie określonych stosunków społecznych kształtuje swoje ludzkie cechy, swoją „ludzką naturę". Teoria ta opiera się na koncepcji człowieka występującego w procesie celowej działalno¬ ści pracy. Pierwsza postać tej koncepcji zarysowana została już w Rę¬ kopisach...; Marks przytacza tam ekonomiczną koncepcję człowieka w uję¬ ciu F. Skarbka 9. W sposób bardziej pełny rozwinięta została dopiero w Ideologii niemieckiej, gdzie zakłada się „człowieka wytwarzającegośrodki do życia" oraz jednostkę, która nie jest już traktowana jako „symbol życia ogółu" 10, jako "symbol społeczeństwa. Problematyka osobowości, do której stosują się powyższe założenia, dotyczy takich zagadnień, jak: „wszechstronna realizacja osobowości", „jednostka przypadkowa a osobowość", „sprzeczność między osobowością robotnika a pracą jako warunkiem jego egzystencji", „kapitał obdarzo¬ ny osobowością", „osobowość burżuazyjnego właściciela", „role społecz¬ ne a osobowość" i in. Charakterystyczna odmienność teorii, które użytecznie byłoby określić kolejno: K. Marksa i F. Engelsa substancjalna teoria osobowości, K. Mar¬ ksa i F. Engelsa antropologiczna teoria osobowości oraz K. Marksa wyraża się d F. Engelsa ekonomiczno-historyczna teoria osobowości nie tylko w różniących się wzajemnie koncepcjach indywiduum. Znajdu- — — — — ' K. Marks, F. Engels: Dzieła. T. 1. Warszawa 1962, s. 457. •' Ibidem. ' Ibidem, s. 627, 602. » Ibidem, s. 607. 10 K. Marks, F. Engels: Dzieła. T. 3. Warszawa 1961, s. 544. Autorzy Ideologii nie¬ mieckiej, określając zakładaną tu koncepcję człowieka jako koncepcję człowieka „wytwarzającego środki do życia", podkreślają jęj_ odmienność od własnego ujęcia wcześniejszego. Krytykując „prawdziwy socjalizm", o obecnym ujęciu jednostki pi¬ szą, że jest ono zaprzeczeniem poprzedniego jej rozumienia jako „symbolu życia w świetle rozwoju koncepcji człowieka ogółu". Moment ten daje się rozumieć jako zerwanie z takim rozumieniem w praktyce badawczej Marksa i Engelsa indywiduum, które pozwalało dotychczas utożsamiać wprost człowieka ze społe¬ czeństwem: właściwościom jednostki przypisywać cechy społeczeństwa jako całości. — .-i- — 78 Z. GALOH je ona również swój wyraz w sposobie .rozumienia samej osobowości, także ze względu na zakres i charakter zjawisk, do wyjaśniania których pojęcie to jest stosowane. W pierwszej teorii osobowość ujmowana jest w kategoriach (heglow¬ skiej) ducho;wej substancji — źródła zmian rzeczywistości. Zakres i charakter zjawisk, które teoria ta opisuje, wyznacza perspektywa historio¬ zoficzna. Bezpośrednim przedmiotem analiz nie jest tu rodzaj więzi społecznej warunkującej osobowość, lecz rola osobowości (filozofów, narodów i in.) w historii. Rola — mierzona według kryterium „kształtowania rzeczy nowej". Stąd też w interpretacjach K. Marksa i F. Engelsa koncepcji osobowości występuje utożsamienie jej z teorią osobowości twórczej (npu J. Kuczyński: Homo creator — wstęp do dialektyki człowieka, 1976) Osobowość w K. Marksa i F. Engelsa teorii antropologicznej, z kolei, ujęta jest w kategoriach gatunku ludzkiego, gatunkowej „istoty "człowie¬ ka", której wyraz stanowi. Zakres i charakter zjawisk, wobec których teoria ta jest stosowana, wyznacza perspektywa antropologiczna, której osobliwość dla praktyki badawczej K. Marksa i F. Engelsa nie redukuje się do występującego we współczesnych interpretacjach np. rozumienia osobowości w kategoriach antropo-soc jo-genezy czy socjalizacji 11. W przeciwieństwie do dwóch poprzednich, K. Marksa i F. Engelsa ekonomiczno-historyczna teoria osobowości, jednoznacznie wymaga analizowańia osobowości w kategoriach struktur społecznych, będących przedmiotem badań materializmu historycznego 12. ) '˙ j j j ˙ i .i ' f ˙ ! ! | j j j i Pojęcie „istota człowieka" a socjologiczna teoria osobowości Pojęciu „istota człowieka" przypisuje się funkcję narzędzia teoretycz¬ nego, które pozwalać ma na dokonanie „przejścia" od teorii człowieka, poprzez teorię jednostki społecznej, do teoria osobowości 13. Sprzyja takie¬ mu postępowaniu wyróżnianie w socjologii poziomu jednostkowego obok poziomu makro- i mikrostrukturalnego u, wobec których ten pierwszy przedstawia się w sposób wieloznaczny i problematyczny. Pojęcie „istota człowieka" zakłada Marksa i Engelsa antropologiczna teoria osobowości, która została w toku ich dalszej praktyki badawczej rozwinięta w teorię ekonomiczno-historyczną. W Ideologii niemieckiej jej autorzy odżegnują się od stosowanych dotychczas przez siebie takich 11 Por. L.W. Piętrowa, AJ. Brawcew, J.N. Ababkow: Obszczestwiennyje otnoszenija i licznost. W: Teorija licznosti. Pod red. W.F. Sierżantowa. Leningrad 1982. 12 S. Kozyr-Kowalski: O przedmiocie badawczym materializmu historycznego. W: Świadomość i rozwój. Pod red. J. Lipca. Warszawa 1980. ls Polemikę z tym poglądem stanowi praca: LJVE. Archangielskiej: Socyalnoeticzeskije problemy teorii licznosti. Moskwa 1974. 14 Np. J. Szmatka: Jednostka i społeczeństwo o zależności zjawisk indywi¬ dualnych od społecznych. Warszawa 1980, s. 139. — j i i j j i j ] j j j i 1 OSOBOWOŚĆ A STRUKTURY SPOŁECZNE 79 określeń, jak: „istota człowieka", „gatunek"15. Powody, dla których tak czynią, są jednak w interpretacjach często zapoznawane. Odniesione bez¬ pośrednio do interesującej nas problematyki, dają się przedstawić na¬ stępująco: 1) określenia te sprzyjają nienaukowości mieszczańskiego spo¬ sobu myślenia o indywiduum i osobowości, ze względu ria swój ideali¬ styczny i niedialektyczny charakter, 2) wynika to stąd, że są refleksem przedheglowskich lub źle pojętych heglowskich sposobów myślenia o świecie empirycznym, o empirycznej osobowości, 3) wobec csóbo:wcści jako zjawiska empirycznego określenia te nie pozwalają wyjść poza stwierdzenie o uzależnieniu indywiduum od innych ludzi, co dla analiz empirycznej („żywej") osobowości i empirycznychstosunków społecznych jest nie wystarczające, 4) nawet zmodyfikowane, określenia te sprzyjają zapoznawaniu związku pomiędzy rozumieniem osobowości a innymi ka¬ tegoriami materializmu historycznego. Inny jeszcze powód zdaje się podważać sens stosowania pojęcia „isto¬ ta człowieka" w charakterze „klucza" do socjologicznej teorii osobowości. Jest nim możliwość rozumienia powyższych uwag K. Marksa i F. Engel¬ sa jako pisanych po Tezach o Feuerbachu (skąd pochodzi twierdzenie o „istocie człowieka" jako „całokształcie stosunków społecznych"): Tezy... • wiosną 1845; Ideologia... — lata 1845-1846. Wówczas uwagi te odnosi¬ łyby się również do szóstej tezy o „istocie człowieka". Osobnym argumejntem zdaje się być widoczna już w Rękopisach...z 1844 r. tendencja do stosowania zamiast określania „istota człowieka", pojęciar „natura" 16. O tym, że stosowane współcześnie w ramach problematyki osobo¬ wości określenie „istota człowieka" —< obwarowane nawet wszelkimi możliwymi uściśleniami — stanowi historyczną reprodukcję XIX-wiecznej rozterki co do sposobu rozumienia tego określenia (czy istota człowieka jest wewnątrz, czy na zewnątrz człowieka? zapytywał w Jedynym i jego wthśności M. ˙>tirner), świadczą głosy w polemice o marksistow¬ ską antropologię. Z jednej strony, powiada się w niej, że „istota czło¬ wieka" jest w nim, gdyż jest jego właściwością, z drugiej zaś, iż tkiwi ona poza człowiekiem 17. Ów zaklęty krąg zasadza się na myślowym kon¬ flikcie między reistycznym pojmowaniem człowieka a relacyjnym ro¬ zumieniem stosunków społecznych (społeczeństwa). Myśl socjologiczna — — K. Marks, F. Engels: Ideologia niemiecka. W: Dzieła. T. 3..., s. 206, 154. „Jeśli doznania człowieka, jego namiętności itd. są nie tylko określeniami antropologicznymi w wąskim znaczeniu, lecz prawdziwie ontologicznymi potwier¬ Marks, Engels: Dzieła. T. 1..., s. 609. dzeniami istoty (natury) ,[...]" w J. Kuczyński w pracy: Homo creator. Wstęp do dialektyki człowieka (War¬ przyjmując; że „istota# człowieka" jest jego właściwością, jest szaw 1976, s. 196) więc w nim, polemizuje z właściwym tradycji marksistowskiej, przeciwnym rozu¬ mieniem tego określenia, zawartym w książce L. Seve'a: Marksizm a teoria oso¬ bowości (Warszawa 1957). 15 M — — -y v ˙ Z. GALOR 80 nie przekracza granic dzielących ją od dialektycznego ujęcia uwarunko¬ wań: indywiduum struktury społeczne. Z powyższych powodów stwierdzić należałoby, że określenie „istota człowieka" nie może pełnić tu przypisywanej mu roli „klucza" do socjo¬ — logicznej teorii osobowości. Siła robocza — kategorią Marksa i Engelsa ekonomiczno-histotycznej teorii osobowości Podstawową kategorią Marksa i Engelsa ekomoimiczno-historycznej teorii osobowości jest kategoria siły roboczej. Przy pewnym (etymolor gicznym) typie lektury prac autorów Ideologii niemieckiej powyższa konstatacja będzie czymś nieuchwytnym. Wówczas bowiem, gdy za kry¬ terium występowania problematyki osobowości w pracach El. Marksa i F. Engelsa przyjmie się obecność słowa „osobowość", wtedy nietrudno dojść do wniosku, że w tych pracach, w których słowo to występuje sporadycznie, problematyka osobowości jest nieobecna lub obecna w spo¬ sób przypadkowy. Taką przesłankę zakłada uwaga T. M. Jaroszewskiego, że problematyka min. osobowości występuje „jakże często «między wier¬ szami w Kapitale" 18. Spostrzeżenie to, nasuwające myśl o przypadkowej obecności intere¬ sującej nas problematyki w późniejszych pracach K. Marksa, ulegnie zmianie, jeśli zwrócimy uwagę nie tylko na rzeczywiście nieliczne w Ka¬ pitale sformułowania wprost dotyczące osobowości, lecz i na kategorie, które z określeniem' osobowości współwystępują. Już taka lektura, sta¬ nowiąca rodzaj analizy formalnej, pozwala stwierdzić, że problematyka osobowości jest problematyką siły roboczej; Określenie „osobowość" występuje w pierwszym tomie Kapitału w po¬ jęciu siły roboczej 19, w kontekście krytyki uznawania przez klasyczną ekonomię „wartości pracy" czy „ceny pracy", a nie wartości siły robo¬ czej 20; także — w przytoczonym przez Marksa cytacie z Heglowskiej Filozofii prawa, pomieszczonym dla zilustrowania jednego z warunków występowania siły roboczej — tego, który mówi, że jej posiadacz, będąc osobą, „nie zrzeka się swej własności ˙[siły roboczej Z.G.] przez zupeł¬ ne wyzbycie się jej" 21. Interesujące nas określenie występuje również w czwartym tomie Kapitału, części drugiej Teorii wartości dodatkowej, gdzie Marks przed¬ stawia konsekwencje wysuniętej przez Ricarda tezy o tym, że „kapita¬ listyczny sposób produkcji jest najkorzystniejszym w ogóle sposobem — 11 18 30 31 T.M. Jaroszewski: Rozważania a praktyce. Warszawa 1974, s. 86, przypis 87. K. Marks: Kapitał. T. 1. Warszawa 1951, s. 177. Ibidem, s. 579 580. Ibidem, s. 178. — ' I C' ! i ! __ _ __ OSOBOWOŚĆ A STRUKTURY SPOŁECZNE v ˙ ; Ol produkcji" i zastrzegając „jałowość takich budujących roztrząsań", czyni uwagi o „wyższym rozwoju osobowości ludzkiej" 22. Problematyka osobowości pozostaje więc problematyką: siły roboczej, wartości siły roboczej, własności siły roboczej, sposobu produkcji. Kate¬ goria siły roboczej nie ma nic wspólnego z potocznym jej rozumieniem, któire utożsamia ją z siłą mięśni (siłą fizyczną). „Przez siłę roboczą lub zdolność do pracy—- pisze autor Kapitału — rozumiemy całokształt uzdolnień fizycznych i ducho¬ wych, istniejących w organizmie, w żywej osobowości człowieka, uru¬ chamianych przezeń przy wytwarzaniu jakichkolwiek wartości użytko¬ jako wych" 2S. Tak rozumianą zdolność do pracy współkonstytuują jej elementy — „wykształcenie czy też wychowanie" 24. Przy tym rodza¬ jami „sił fizycznych i duchowych"˙są uzdolnienia: -wyobraźnia, wiedza, wola, do której przynależy uwaga jako „celowa wola" 25. W świetle Marksa i Engelsa ekonomiczno-historycznej teorii osobo¬ wości zakładającej teorię siły roboczej, socjologiczne koncepcje ról społecznych jako podstawy teorii osobowości w socjologii, głównego uwa¬ runkowania osobowości26 — stanowiłyby absolutyzację jednego z rze¬ czywistych, lecz nie zasadniczych uwarunkowań właściwości osobowych jednostki 27. — — .Koncepcja makro- i mikrostruktur społecznych socjologicznej teorii osobowości błędną przesłanką W ramach tej koncepcji, która zakłada wyróżnianie trzech „poziomów życia społecznego", osobowość odnoszona jest bezpośrednio do „poziomu jednostkowego". Jednak, poprzez nie sprecyzowane bliżej relacje pomię22 132. K. Marks: Kapitał. T. 4: Teorie wartości dodatkowej. Warszawa 1963, s. 131, Marks: Kapitał. T. 1..., s. 177, 182. Por. S. Kozyr-Kowalski: Klasy i stany. Warszawa 1979, s. 101. 25 Marks: Kapitał. T. 1..., s. 182. „Kiedy Marks powiada, iż jednostka jest całokształtem stosunków społecz¬ nych, to wbrew [podkr. — Z.G.] późniejszym symplicystycznym interpretacjom, nie idzie tu tylko o stosunki z najbliższym otoczeniem (tego rodzaju interpretacja jest bliska teoria osobowości z perspektywy teorii ról), ale o całokształt stosunków spo¬ łeczeństwa [...]" — J. Jerschina: Socjologia dialektyczna a kryzys socjologii. „Studia Socjologiczne" 1881 nr 1. 27 Por. W.E. Kemerow: Problema licznosti: metodologija, issledowania i żyzniennyj smysł. Moskwa 1977, rozdz. II; por. też K. Akiszew: Czełowiek indiwid licznost. Ałma-Ata 1978, który pisze mjn.: „Rola jest oceną działalności indywiduum, jego aktywności z punktu widzenia jej społecznej wagi; jest tym wyjściem działalności do sfery społecznej, w którym osobowościowa swoistość jest zawoalowana. Jednym słowem, nie rola określa osobowość, gdyż tak jak osobowość, rola jest tylko okre¬ ślonym rezultatem, stroną działalności indywiduum, lecz odwrotnie: osobowościowa swoistość określa swoistość ról pełnionych przez indywiduum" (s. 119)'. 22 24 " Z. GALOB 82 dzy tym poziomem a poziomem makro- i mikrostruktur28, przy dążeniu do zachowania sztywnych grhnie pomiędzy wszystkimi tysmi trzema po¬ ziomami osobowości przedstawia się jako zjawisko względnie autonomicz¬ ne wobec wszelkich relacji ze sfcroktunami społecznymi. Praktyczna realizacja powyższej przesłanki prowadzi najczęściej do zastępowania w opisie osobowości mechanizmów społecznych zjawiskami z zakresu psychologii, kultury itp. Zjawisko to ma miejsce np. w anali¬ zach wzajemnego stosunku osobowości i takich struktur społecznych, jak klasy społeczne, pokolenia — w socjologii wsi 29. Istotną przyczyną takie¬ go stanu rzeczy zdaje się być m.in. nie przezwyciężona myślowa sprzecz¬ ność pomiędzy relacyjnym (poprzez stosunki społeczne) rozumieniem struktur społecznych a rzeczowym (swoiście „substancjalnym") pojmowa¬ niem jednostki. Wobec „poziomu jednostkowego", do którego głównie odnoszone jest pojęcie osobowości, struktury społeczne, przedstawiając się jako bezosobo¬ ˙ we, zdają się leżeć poza obszarem badań teorii osobowości. Sprzyja temu przeświadczenie, że wszelkie struktury społeczne (a szczególnie tzw. makrostruktury) są wyłącznie strukturami przedmiotowymi (bezosobowymi, dla ich istnienia ludzie nie są „potrzebni"). Podczas gdy są one również strukturami antropologicznymi, czyli według S. Kozyra-Kowalskie- go — — takimi strukturami, „których stałym i niepozbywalnym elementem są ludzie, jednostki ludzkie" 30. Oparta na wymienionych przesłankach praktyką analizowania osobo¬ wości odwołuje się zwykle do takiego obrazu jednostki, w którym rzeczy¬ wiste struktury społeczne stanowią swoiste „tło" nazwane np. „środowis¬ kiem społecznym") dla psychologicznie rozumianych cech (np. postaw) osobowości. Myślowa sprzeczność (ugruntowywana koncepcją „trzech po¬ ziomów życia społecznego") pomiędzy relacyjnym charakterem struktur społecznych (społeczeństwa) a odmiennym — rzeczowym — ujmowaniem indywiduum odzwierciedla się z kolei w tendencji do traktowania w pra¬ ktyce badawczej sfery psychologii jako istotnie nie warunkowanej przez społeczne własności życia jednostkowego. Ow paralelizm psychospołeczny: obraz jednostki rozdartej na dwie autonomiczne sfery własnego istnienia, stanowi rezultat myśli socjologicznej, która teoretyczną koncepcję osobo28 Praca J. Szmatki: Jednostka i społeczeństwo... stanowi próbą uporządkowania tych relacji; poza koncepcję „trzech poziomów" jednak nie wykracza, 29 Por. Z. Galor: Socjologia wsi a osobowość o sianie badań w socjologii polskiej. W: Materiały na Ogólnopolską Konferencję Naukową: Socjologia wsi w Pol stan badań a program nauczania w szkole wyższej, T. 1. Poznań-Sielinko see * 25—26 III 1983; wyd. WOPR Sielinko 1983. 80 „Struktury przedmiotowe to struktury zbudowane wyłącznie z przedmiotów materialnych lub przedmiotów idealno-iduchowych, ze zobiektywizowanych w sto- . sunku do jednostek ludzkich materialnych i duchowych produktów działań łudzi" Kozyr-Kowalski; O przedmiocie badawczym materializmu historycznego..., s. 442. — — — — - ' k j 1 I j OSOBOWOŚĆ A STRUKTURY SPOŁECZNE ! 83 wości wyprowadza tu z własności jednostki, tak jak gdyby jednostka ta już w „punkcie wyjścia" (badań) nie stanowiła elementu rzeczywistych struktur społecznych, będąc zarazem — bardzo, specyficzną — jedną z nich 31. Uwzględnienie tej okoliczności składa się np. na próby przezwy¬ ciężania paralelizinu psychospołecznego psychoanalitycznej teorii osobo¬ wości, co czyni się poprzez reinterpretację klasycznych twierdzeń Freuda właśnie z perspektywy teorii struktur społecznych 32. — T.Parsons, Problematyka osobowości w systemie socjologicznym F.Znaniecki, M.Weber: osobowość a klasy społeczne Próby łączenia kategorii zaczerpniętych z socjologicznych pozamarksistowskich koncepcji osobowości z tak czy inaczej rozumianym jej zna¬ czeniem w socjologii marksistowskiej dają się wyjaśnić m.in. jako naj¬ prostsze (pozorne jednak tylko) rozwiązanie poważnych problemów, które stwarza interpretatorom niejasny status teoretyczny marksistowskiej koncepcji osobowości 33. Mechaniczne przenoszenie kategorii z systemów socjologicznych F. Znanieckiego, M. Webera, T. Parsonsa i in. 34 zdaje się być wyrazem teoretycznej bezradności wobec problematyki osobo¬ wości w materializmie historycznym. Idzie tu fiie o wysunięcie zarzutu dotyczącego ekłektyzimu i pozoru rozwiązań, do jakich prowadzi przypadkowe przypisywanie marksistow¬ skiej teorii osobowości kategorii spoza tego stanowiska, lecz o zlwrócenie uwagi na zapoznawaną w przypadkach „łączenia", „uzupełniania" od¬ mienność funkcji, które w ramach odmiennych systemów socjologicznych pełni problematyka osobowości* Nie tylko różne zdefiniowanie tej samej kategorii, również — odmienne cele poznawcze problematyki osobowości w systemach socjologicznych warunkują istnienie granic sensowności wspomnianych „łączeń" czy „uziupełnień". Na przykład analiza relacji: osobowość—praca—klasy społeczne sta¬ nowi element Marksa i Engelsa ekonomiczno-historycznej teorii osobo¬ wości. Zarazem problematyka ta obecna jest w koncepcjach T.Parsonsa, Por. Ibidem, s. 431. Jednym z ostatnich przykładów tego sposobu reinterpretacji klasycznej psy¬ choanalizy jest artykuł: A. F. Borbely: Class Superego the Superego Trans¬ cending Formation the Oedipal Superego in Late Adolescence. W: Biessoznatielnoje priroda furikcji metody issliedowanija. T. 3. Tbilisi 1978; (tłum. polskie: Klasowe superego struktura przekształcająca superego edypalne w końcowym okresie dojrzewania. „Człowiek i Światopogląd" 1981 nr 3). 33 Por. Sćve: Marksizm a teoria osobowości..., rozdz. II: Osobowość ludzka a ma¬ terializm historyczny". 34 Np. W. Beński: Geneza osobowości jednostki ludzkiej w koncepcji Z. Freuda, F. Znanieckiego i teoria marksistowskiej. „Acta Uiniversitatis Nicolai Copernici. Socjologia II" 1974 z. 62. 81 32 — — Z. GALOR g4 . F. Znanieckiego, M. Webera. Odmienność pełnionej przez nią w syste¬ mach socjologicznych tych badaczy funkcji może dodatkowo stanowić argument przeciwko próbom powierzchownych porównań samych tych systemów. W systemie socjologicznym TJParsonsa, w którym zakłada się statycz¬ ny charakter systemu społecznego, a o klasie społecznej, że decydującą dla jej istnienia więzią są stosunki pokrewieństwa — funkcja intere¬ sującej nas problematyki polega na tym, iż służy ona ujęciu procesu stawania się jednostki członkiem określonego systemu pokrewieństwa (klasy) i zarazem uczestnikiem systemu społecznego; jest Do proces so¬ cjalizacji 3S. Z kolei dla stanowiska F. Znanieckiego charakterystyczne jest to, że problematyka osobowość — klasy społeczne ujmuje zależność pomiędzy zmianami społeczeństwa jako całości a zmianami jednostek. W ujęciu tym wyraża się ogólne stanowisko autora Socjologii wychowania, w myśl którego „społeczne jest konkretne jedynie wtedy, kiedy wiąże się je z ży¬ ciem jednostek, stanowiących bazę zjawisk społecznych, ponieważ mo¬ ment osobowy stanowi zasadniczy Składnik każdego zjawiska w społe¬ czeństwie" S6. Funkcja, jaką w systemie socjologicznym M.Webera pełni interesują¬ ca nas problematyka, polega na ujmowaniu relacji między gospodarką a zjawiskami pozaekonomicznymi (np. religią). Z punktu widzenia dwóch różnych teorii klas u M.Webera 37, stosunek osobowości do klasy społecz¬ nej pełni dwie odpowiadające powyższej funkcji role. Pierwsza polega na ujęciu uwarunkowań pomiędzy motywami sensownych działań jed¬ nostek a strukturą ekonomiczną społeczeństw przedkapitalistycznych, w których nie występuje jeszcze gospodarka towarowo-pieniężna. Druga jest ujęciem tej samej zależności w warunkach rozwiniętej gospodarki -ł ( i T. Parsons: Struktura społeczna a osobowość. Warszawa 1969; N.J. Smelser, W.T. Smelser: Personality and Social System. New York 1963, fragm. pt. „Social Structure and Development of Personality". 36 W. Thomas, F. Znaniecki: Chłop polski w Europie i Ameryce. T. 3. Warsza¬ wa 1976, s. 9 i n. 37 Jeśli uwzględnić sposoby rozumienia osobowości w takich pracach M. Webera, jak: zawarty w wykładzie O powołaniu do nauki, gdzie stwierdza się, że „osobowość ma ten tylko, kto służy wyłącznie sprawie" (M. Weber: O powołaniu do nauki, wykład z 1919 r. Wiedeń. Tłum. D. Niklas. W: Kultura. 1976) oraz zawarty w pracy to przez osobowość w ujęciu poświęconej protestantyzmowi i kapitalizmowi M. Webera można rozumieć zesęół motywów przejawiający się w indywidualnym działaniu jako zachowaniu sensownym (por. S. KozyT -Kowalski: Max Weber a Ka¬ rol Marks. Warszawa 1967, rozdz. III oraz J. Szczepański: Socjologia, rozwój pro¬ blematyki i metod. Warszawa 1967, s. 337). Przy uwzględnieniu dwóch teorii klas M. Webera (Kozyr -Kowalski: Klasy i stany..., s. 20 29) i założeniu o możliwości stosowania powyższego rozumienia osobowości do zjawisk historycznych, do których odnoszą się te teorie klas, możliwe byłoby wyróżnienie dwojakich funkcji pełnio¬ nych przez problematykę osobowości w systemie socjologicznym M. Webera. 35 — — OSOBOWOŚĆ A STRUKTURY SPOŁECZNE • 85 kapitalistycznej, ezyli w*warunkach występowania: rynku towarów, ryn¬ ku pieniędzy irynku pracy. Właściwe tym systemom socjologicznym zróżnicowanie poznawczej funkcji problematyki osobowości — przy odmiennym jej odniesieniu przedmiotowym — przeczy twierdzeniu , iż celem wszelkiej socjologicznej teorii osobowości jest tylko wyjaśnienie (opis) zachowania się, cech jednostki. Bowiem, tak jak całościowe analizowanie osobowości nie jest możliwe bez teorii struktur społecznych (np. systemu społecznego —i T. Parsons), tak też całościowe badanie struktur społeczeństwa zakłada jakąś postać teorii osobowości (np. w systemie socjologicznym F. Zna¬ nieckiego). Elementy tej ostatniej stanowią bądź to przesłanki, bądź też elementy teorii struktur społecznych (np. M. Webera kategoria motywów działań sensownych). Stąd także socjologiczną teoria osobowości wyjaśnia nie tylko „zachowania", działania jednostek, lecz również — istnienie niektórych elementów struktur społecznych. Głównie struktur antropo¬ logicznych, hie przedmiotowych. Osobowość — praca — działanie Socjologiczne koncepcje osobowości ograniczające się do teorii dzia¬ zakładaną przez łań pozostawiają poza obrębem swych zainteresowań Marksa i Engelsa teorię ekonomiczno-historyczną osobowości — teorię pracy, „Działaniowa teoria osobwości" 38, która co najwyżej w sposób aluzyjny odwołuje się do faktu wykonywania pracy przez społeczne jedno¬ stki, sprzyja zapoznawaniu relacji pomiędzy osobowością a strukturalni społecznymi. Autorów Ideologii niemieckiej ekonomiczno-historyczna teo¬ ria osobowości zawiera u swych podstaw teorię pracy, a nie działań jako takich. Byłaby „pracową", a nie „działaniową" teorią osobowości. W jej perspektywie takie (socjologiczne) konstrukty poznawcze, jak: homo economicus, homo agens, homo creator, homo ludens, stanowią absolutyzację niektórych realnych stosunków, w jakich pozostają „historyczne jednostki". Dotyczy to również fenomenologicznych koncepcji osobo¬ wości **. — 38 Należą do tego nurtu teorii osobowości także socjologicznie zorientowane koncepcje psychologów (np. W. J. Paluchowski: Osobowość a działanie. Warszawa 1981). Por. Z. Skórny: Działaniowa teoria osobowości. „Człowiek j Światopogląd" 1982 nr 199. 31 W ramach fenomenologii społecznej np. A. Schtitz, przyjmuje, że światy spo¬ łeczne (intersubiektywne). „wywodzą się z pierwotnego doświadczenia całości oso¬ Z. G.] >[...] ze stosunku twarzą w twarz, ze wspólnie bowości drugiego {człowieka przeżywanego doświadczenia świata «My»; wg: J. Tittenbrun: Fenomenologia i spo¬ łeczeństwo. „Studia Filozoficzne" 1981 nr 6. — • 86 Z. CJALOR " Koncepcje te nun. utrwalają niedialektyczne rozumienie stosunku: indywiduum — Społeczeństwo, jako właściwego dla myśli potocznej, zdroworozsądkowej, zwykłego przeciwstawienia zewnętrznego wobec „społeczeństwa" podmiotu. Podczas gdy jednostka, będąc osobliwą struk¬ turą społeczną, pozostaje nie tylko w ekonormczno-historycznie określo¬ nych relacjach z innymi strukturami społecznymi (ludzkość, naród, pań¬ stwo, miasto, wieś, kultura i in.), ale jest zarazem elementem pewnych z nich (struktur antropologicznych), innych (struktur przedmiotowych) natomiast nie. Analiza tych relacji w socjologicznej teorii osobowości oznacza: 1) przezwyciężenie myślowej sprzeczności pomiędzy reistycznym pojmowaniem człowieka a relacyjnym rozumieniem stosunków spo¬ łecznych, 2) krytykę czynienia punktem wyjścia analiz właściwości indy¬ widuum (np. w postaci tzw: „schematu socjalizacji"), 3) zakwestionowanie praktyki polegającej na traktowaniu mikro- i makrostruktur społecz¬ nych jako jednej z podstawowych przesłanek teorii osobowości i wyni¬ kającego stąd poglądu, że uwzględnia ona właściwie społeczne warunki życia jednostek ludzkich jako związane co najwyżej tylko z mikrostruk¬ turami społecznymi.