spis TResci
Transkrypt
spis TResci
s pis TResci WPROWADZENIE..................................................................................................................................................... 13 ZAKON NIEMIECKI I JEGO PRUSKIE WŁADZTWO W OKRESIE TRZECH STULECI ............................... Początki zakonu.............................................................................................................................................. Zakon na pograniczu kujawsko-chełmińsko-pruskim ................................................................................ Wzrost znaczenia zakonu nad Bałtykiem .................................................................................................... Kontekst władczy obecności zakonu w Prusach .......................................................................................... Podporządkowanie społeczności autochtonicznych w Prusach ................................................................. Trudna sytuacja zakonu w regionie śródziemnomorskim.......................................................................... Dom główny zakonu w Prusach .................................................................................................................... Terytorializacja władztwa zakonnego w Prusach........................................................................................ Tzw. wojna litewska........................................................................................................................................ Przemiany polityczne końca XIV w................................................................................................................ Konflikty z Królestwem Polskim .................................................................................................................. Osłabienie autorytetu władczego zakonu i władcze dążenia elit pruskich................................................ Wojna wewnętrzna 1454-1466 ..................................................................................................................... Kryzys formacji zakonnej członków korporacji ........................................................................................... (Samo)likwidacja pruskiej gałęzi zakonu...................................................................................................... 23 23 24 25 26 26 30 31 31 32 33 33 36 37 38 38 TŁO KULTUROWE OBECNOŚCI ZAKONU NIEMIECKIEGO W PRUSACH Kulturowy wymiar obecności zakonu niemieckiego w Prusach ................................................................ Zakon niemiecki jako przejaw kultury łacińskiego chrześcijaństwa pełnego średniowiecza ................. Militaryzacja zachodniego chrześcijaństwa ................................................................................................ Idea krucjatowa i dychotomiczny obraz św iata............................................................................................ Militarne posłannictwo zakonu.................................................................................................................... Wzorzec ‘rycerza Chrystusowego’ - nowego Machabeusza’ ..................................................................... Palestyńska identyfikacja zakonu niemieckiego .......................................................................................... Transcendentne i immanentne rozumienie władzy zakonu w Prusach .................................................... Samopostrzeganie zakonu w kraju pruskim ................................................................................................ Erozja podstaw ideowych obecności zakonu na południowym pobrzeżu Bałtyku................................... Nowe idee posłannictwa zakonu................................................................................................................... Pruskie władztwo zakonu niemieckiego w kontekście uniwersalnym....................................................... Cechy specyficzne panowania zakonu w Prusach....................................................................................... 43 43 46 46 47 48 48 52 52 57 57 58 59 62 ORGANIZACJA KORPORACJI - ORGANIZACJA WŁADZTWA - LEGITYMIZACJA WŁADZTWA - LEGITYMIZACJA MOŻNOŚCI POWOŁYWANIA WOJSKA .......................................................................... Korporacja z a k o n n a ............................................................................................................................................ Podstawy organizacji korporacyjnej - prawo uniwersalne i prawo partykularne .................................... Normy społeczne i normy organizacyjne..................................................................................................... Śluby zakonne ................................................................................................................................................. Członkowie korporacji: duchowni ................................................................................................................. Członkowie korporacji: świeccy .................................................................................................................... Prawo i zwyczaj............................................................................................................................................... Urząd (wielko)mistrzowski ............................................................................................................................ Kapituły............................................................................................................................................................ 64 64 64 65 65 66 69 69 69 70 (Wielcy) dostojnicy.......................................................................................................................................... 71 Struktury organizacyjne pruskiej „prowincji” .............................................................................................. 73 Domy i konwenty zakonne .............................................................................................................................. 74 Urzędnicy konwentualni i domowi ................................................................................................................ 80 Rytm życia codziennego .................................................................................................................................. 81 Normy regulujące aktywność militarną członków zakonu ......................................................................... 92 System samokontroli korporacji..................................................................................................................... 96 Przynależący do korporacji ........................................................................................................................... 101 Półczłonkowie............................................................................................................................................ 101 Zbratani ..................................................................................................................................................... 101 Usługujący ................................................................................................................................................. 102 Dinerzy ................................................................................................................................................. 103 Strzelcy ................................................................................................................................................. 109 Mistrzowie i strzelcy działowi ............................................................................................................... 109 Knechci ................................................................................................................................................. 109 Pachołkowie .......................................................................................................................................... 110 Niewól ni ................................................................................................................................................ 110 Witingowie ............................................................................................................................................ 110 ‘Pruscy królowie’ .................................................................................................................................... 114 Komornicy ............................................................................................................................................. 114 Pod komornicy........................................................................................................................................ 114 Włodarze .............................................................................................................................................. 115 Sędziowie (ziemscy) i chorążowie ziemscy ............................................................................................ 115 Burgrabiowie ......................................................................................................................................... 116 Skalowowie/Szalweńczycy i Kuronowie .................................................................................................... 116 W ład z tw o ............................................................................................................................................................. 117 Władcza pozycja zakonu niemieckiego w Prusach ..................................................................................... 117 Inne władztwa w Prusach i ich relacje względem zakonu.......................................................................... 117 Uprawnienia władcze zakonu w kraju pruskim .......................................................................................... 118 Uprawnienia władcze w przestrzeni m ilitarnej........................................................................................... 119 Wykonywanie władzy - zarząd/administracja ........................................................................................... 119 Kolonizacja i próby rozbudowy przestrzennej władztwa ........................................................................... 120 Terytorializacja urzędów konwentualnych.................................................................................................. 120 Wydzielenie okręgów wójtowskich podległych urzędowi wielkomistrzowskiemu ................................. 120 Prehendalizacja urzędów ............................................................................................................................... 121 Sposoby wykonywania władzy i ich przemiany .......................................................................................... 121 Społeczny charakter władania - relacje korporacji z otoczeniem społecznym ....................................... 122 Legitymizacja ...................................................................................................................................................... 123 Potrzeba akceptacji włada nia /w ładzy........................................................................................................... 123 Czynniki legitymizacji i ich przemiany ....................................................................................................... 123 SPOŁECZNE I GOSPODARCZE PODSTAWY MILITARNEJ AKTYWNOŚCI PRUSKIEJ GAŁĘZI ZAKONU NIEMIECKIEGO..................................................................................................................................... Społeczny wymiar aktywności militarnej zakonu w Prusach ................................................................... Przybysze spoza Prus ......................................................................................................................................... Krzyżowcy/goście'.......................................................................................................................................... Najemnicy/zaciężni ........................................................................................................................................ Sojusznicy........................................................................................................................................................ Pomocnicze oddziały korporacyjne z ha li watów europejskich ................................................................. Zbratani ........................................................................................................................................................... Pruska gałąź zakonu .......................................................................................................................................... Pochodzenie geograficzne i etniczne braci zakonnych ............................................................................... Pochodzenie społeczne członków korporacji.............................................................................................. Pozyskiwanie nowych członków ................................................................................................................... 126 126 127 127 131 147 148 149 153 153 154 155 Nowicjat ......................................................................................................................................................... 155 O blaci............................................................................................................................................................. 158 Liczebność członków pruskiej gałęzi korporacji ........................................................................................ 159 Półczłonkowie i zbratani krajow i................................................................................................................... 162 Usługujący .......................................................................................................................................................... 163 Mieszkańcy k r a ju ............................................................................................................................................... 165 Akty władcze zakonu i powinności militarne ludności............................................................................. 165 Przywilej chełmiński .................................................................................................................................... 166 Teudałowie' ................................................................................................................................................... 167 Kontyngenty miejskie ................................................................................................................................... 167 Posesorzy ziemscy ........................................................................................................................................ 175 Dzierżący dobra na prawie chełmińskim ................................................................................................. 175 Rossdinste - służby ‘ciężkie’ ................................................................................................................. 179 Platendinste - służby ‘z lekkim uzbrojeniem’ i służby sredniozbrojne’ .................................................. 182 Dinste - ‘lekkie’ służby ‘pruskie’ ........................................................................................................... 182 Dzierżący dobra na prawie (sasko-)magdeburskim.................................................................................. 183 Posesorzy dóbr na prawie polskim ........................................................................................................... 183 Pomorscy posesorzy dóbr na ‘prawie rycerskim’ ...................................................................................... 186 'Wolni' bałtyjscy ....................................................................................................................................... 187 Dzierżący dobra na prawie pomezańskim ............................................................................................... 189 Służby ziemskie w Nowej Marchii ............................................................................................................ 189 Mieszkańcy osad wiejskich .......................................................................................................................... 192 Sołtysi i starostowie ................................................................................................................................. 192 Posesorzy karczem ................................................................................................................................... 194 Posesorzy młynów .................................................................................................................................... 195 Ludność chłopska ..................................................................................................................................... 195 Chłopi podlegli władztwu gruntowemu zakonu .................................................................................... 195 Zagrodnicy we władztwie gruntowym zakonu ...................................................................................... 197 Ludność wiejska podległa władztwu gruntowemu posesorów ziemskich ............................................... 197 Zakres uczestnictwa mieszkańców władztwa zakonnego w aktywności militarnej korporacji............ 198 Kontyngenty władztw biskupich i kapitulnych ............................................................................................200 Kontyngenty klasztorów.................................................................................................................................201 Liczebność kontyngentów krajowych........................................................................................................... 203 Źródła zasobów m aterialnych i finansowych zakonu w Prusach 209 Prawo korporacji do posiadania własności ...................................................................................................209 Wsparcie ze strony domów zachodnioeuropejskich....................................................................................209 Kamery wielkomistrzowskie ......................................................................................................................... 209 Subwencje nadzwyczajne z baliwatów zachodnio- i południowoeuropejskich ...................................... 210 Gospodarka własna zakonu w kraju pruskim ............................................................................................. 211 Daniny ludności krajowej ............................................................................................................................. 211 Daniny „militarne" ....................................................................................................................................... 212 Daniny nadzwyczajne mieszkańców kraju ................................................................................................. 212 Handel własny zakonu.................................................................................................................................. 213 Rozmiary przychodów.................................................................................................................................. 214 Wydatki pruskiej gałęzi zakonu 215 Koszty utrzymania korporacji - domy zakonne, bracia, usługujący, placówki gospodarcze ................. 215 Koszty w ładania............................................................................................................................................. 215 Koszty aktywności militarnej ...................................................................................................................... 216 ORGANIZOWANIE WOJSKA I DZIAŁAŃ MILITARNYCH 219 Główne cezury w działalności militarnej zakonu niemieckiego w Prusach ............................................ 219 Rodzaje działań m ilitarn y ch .............................................................................................................................224 Wyprawa - ‘rejza’ ............................................................................................................................................225 ‘Wyprawa na statkach’ ................................................................................................................................... 225 Obrona ziemi’ - ‘powszechna obrona ziemi’ - osłona’ .............................................................................. 225 ‘Krzyk’ ............................................................................................................................................................... 226 ‘Pogoń’ ............................................................................................................................................................... 227 ‘Przegląd wojska’ ...............................................................................................................................................227 Wyprawa budowlana .......................................................................................................................................227 Wyprawa zaopatrzeniowa ...............................................................................................................................228 ‘Stróża’ .............................................................................................................................................................. 228 Etapy i przebieg akcji m ilitarnych .................................................................................................................... 229 Zamysł - decydowanie - planowanie ........................................................................................................... 229 Wyznaczenie w odza........................................................................................................................................ 236 Powoływanie zbrojnych .................................................................................................................................. 239 Organizowanie zabezpieczenia materiałowego ........................................................................................... 240 Zależności między zabezpieczeniem materiałowym a charakterem akcji militarnych ............................ 240 Tabor............................................................................................................................................................244 Żywność ...................................................................................................................................................... 246 Sprzęt militarny ........................................................................................................................................ 247 Broń indywidualna i oporządzenie............................................................................................................. 248 Broń kolektywna ......................................................................................................................................... 250 Konie............................................................................................................................................................256 Pasza ............................................................................................................................................................266 Działania zwiadowcze, wytyczanie szlaków i aktywność wywiadowcza................................................... 267 Koncentracja i przegląd wojska .................................................................................................................... 271 Walka zbrojna i działania niekonfrontacyjne ............................................................................................. 274 Wejście do kraju przeciwnika ................................................................................................................... 274 Działania na obszarze przeciwnika .......................................................................................................... 275 Obozy ........................................................................................................................................................ 276 Pochody wojska ......................................................................................................................................... 277 Dzielenie wojska ......................................................................................................................................... 278 Działania niszczące ................................................................................................................................... 279 Działania kilkoma grupami wojska ............................................................................................................ 280 Ataki na punkty umocnione i oblężenia ................................................................................................... 281 Budowa punktów umocnionych i ich obsadzanie załogami ..................................................................... 282 Bitwy.......................................................................................................................................................... 282 Rozwiązanie wojska......................................................................................................................................... 285 Skład wojska i poszczególnych kontyngentów - jednostki organizacyjne i bitewne ..............................287 Jeńcy i łu p y .............................................................................................................................................................290 Restytucja strat i wypłata żołdu oraz subsydiów ............................................................................................294 UBIÓR I WYGLĄD BRACI PRUSKIEJ GAŁĘZI ZAKONU NIEMIECKIEGO I PRZYNALEŻĄCYCH DO KORPORACJI (przy współpracy Marii Molendy)..................................................... 296 H ab it.................................................................................................................................................................. 296 Pozostałe typy odzienia .................................................................................................................................. 297 Wygląd braci zakonnych................................................................................................................................. 299 Zaopatrzenie w odzież i normy dotyczące jej eksploatacji......................................................................... 301 Ubiór braci rycerzy ..............................................................................................................................................303 Płaszcz konwentualny......................................................................................................................................303 Inne typy płaszczy ......................................................................................................................................... 310 Odzież spodnia - bielizna............................................................................................................................. 311 Odzież wierzchnia ......................................................................................................................................... 313 Znak czarnego krzyża ................................................................................................................................... 321 Obuwie ............................................................................................................................................................ 325 Okrycia głów i d ło n i....................................................................................................................................... 325 Ubiór braci kap łan ó w ......................................................................................................................................... 327 Odzież wierzchnia ......................................................................................................................................... 327 Tunika / biała karnisa .....................................................................................................................................327 Płaszcz konwentualny.....................................................................................................................................329 Inne elementy ubioru......................................................................................................................................329 Ubiór braci sariantów ...................................................................................................................................... 331 Ubiór przynależących do zakonu..................................................................................................................... 331 BROŃ I OPORZĄDZENIE ZBROJNYCH ORAZ SPRZĘT W WOJSKACH PRUSKIEJ GAŁĘZI ZAKONU NIEMIECKIEGO .......................................................................333 Broń biała (sieczna i kolna) ................................................................................................................................335 Miecze ............................................................................................................................................................. 335 Puginały (i noże bojowe) ................................................................................................................................ 346 Kordy i tasaki...................................................................................................................................................347 Koncerze ......................................................................................................................................................... 350 Szable ............................................................................................................................................................. 351 Broń drzewcowa ..................................................................................................................................................352 Włócznie (i sulice) ..........................................................................................................................................352 Kopie ................................................................................................................................................................356 P ik i................................................................................................................................................................. 361 Broń drzewcowa o grocie złożonym ........................................................................................................... 361 Broń obuchowa ................................................................................................................................................... 365 Topory ............................................................................................................................................................. 365 Czekany.......................................................................................................................................................... 370 Cepy bojowe................................................................................................................................................... 371 Buławy............................................................................................................................................................. 372 Broń ochronna .................................................................................................................................................... 373 Pancerze i zbroje (garnitury zbroi)................................................................................................................373 Hełmy .............................................................................................................................................................. 392 Tarcze ............................................................................................................................................................ 405 Indywidualna broń miotająca ........................................................................................................................ 416 Łuki ................................................................................................................................................................ 416 Kusze.............................................................................................................................................................. 419 Broń ogniowa ................................................................................................................................................. 426 Zbiorowa broń m iotająca...................................................................................................................................430 Artyleria neurobalistyczna ............................................................................................................................430 Artyleria barobalistyczna...............................................................................................................................432 Artyleria pirobalistyczna (ogniowa) ............................................................................................................. 435 Niemiotająca broń oblężnicza, fortyfikacyjna i połowa .............................................................................. 449 Wieże ruchom e...............................................................................................................................................449 T arany..............................................................................................................................................................450 ‘Jeże’, 'świnie' i 'koty' ...................................................................................................................................... 456 Haki i szczypce ...............................................................................................................................................456 Pluteje ..............................................................................................................................................................457 Prażnice i m aźnice..........................................................................................................................................459 Przesłony antytaranowe i bloki antydrabinowe...........................................................................................461 Tribulusy..........................................................................................................................................................461 Oporządzenie jeździeckie, rząd koński i osłony na konia ............. 462 O strogi............................................................................................................................................................. 462 Uzdy ................................................................................................................................................................ 464 Siodła, czapraki, podpiersia i podogonia ...................................................................................................... 465 Strzem iona......................................................................................................................................................467 Osłony na ko n ia.............................................................................................................................................. 469 Pasy.................................................................................................................................................................. 470 Sprzęt m ilitarny ..................................................................................................................................................471 Sprzęt sygnalizacyjny .....................................................................................................................................473 Sprzęt taborowy ............................................................................................................................................. 476 Sprzęt przeprawowy........................................................................................................................................ 482 Sprzęt obozowy ............................................................................................................................................... 483 Sprzęt oblężniczy .............................................................................................................................................484 Statki i ło d z ie ........................................................................................................................................................ 487 Jednostki śródlądowe...................................................................................................................................... 488 Jednostki morskie .......................................................................................................................................... 491 PRZEGLĄD NAJWAŻNIEJSZEJ LITERATURY PRZEDMIOTU.........................................................................495 Pomoce bibliograficzne................................................................................................................................... 495 Czasopisma naukowe.......................................................................................................................................496 Opracowania syntetyczne ...............................................................................................................................498 Najważniejsze opracowania monograficzne .................................................................................................499 Publikacje dotyczące struktur militarnych pruskiego władztwa zakonu .................................................. 509 Studia odnoszące się do mentalnego wymiaru aktywności militarnej zakonu ....................................... 526 Prace analizujące działalność militarną zakonu ......................................................................................... 528 Studia bronioznawcze.................................................................................................................................... 535 ZAKOŃCZENIE - PERSPEKTYWY POZNAWCZE............................................................................................ 543 Aktywność militarna zakonu niemieckiego na tle ówczesnych zjawisk w łacińskim kręgu kulturow ym .................................................................................................................................................. 543 Perspektywy badawcze.................................................................................................................................... 544 WYKAZ PRAC PRZYWOŁYWANYCH W ADNOTACJACH MARGINESOWYCH, EKSKURSACH I OPISACH ILUSTRACJI ............................................................................................................................................ 551 WYKAZ PRAC PRZYWOŁYWANYCH JAKO ŹRÓDŁA ILUSTRACJI ...................................................................603 WYKAZ EKSKURSÓW ............................................................................................................................................... 606 WYKAZ SCHEMATÓW..............................................................................................................................................608 WYKAZ MAP .............................................................................................................................................................. 609 WYKAZ BARWNYCH PLANSZ ............................................................................................................................... 610 WYKAZ ILUSTRACJI ................................................................................................................................................ 611 WYKAZ OSÓB PRYWATNYCH I INSTYTUCJI PUBLICZNYCH, KTÓRE UDOSTĘPNIŁY FOTOGRAFIE ZABYTKÓW ........................................................................................... 629 SUMMARY ................................................................................................................................................................. 631 TABLE OF CONTENTS ............................................................................................................................................. 633 INDEKS OSOBOWY .................................................................................................................................................. 639 INDEKS GEOGRAFICZNY ......................................................................................................................................... 646 INDEKS RZECZOWY 653