Przeczytaj fragment

Wstęp
Wstp
P
raca stanowi studium poświęcone onomastyce w utworach rosyjskiej
literatury XX wieku, powstałych w latach .−., określanych przez
historyków literatury jako „proza wiejska”. Podjęta próba opisu nazw własnych dotyczy nazewnictwa funkcjonującego w dziełach, które składają
się na szczególny nurt prozy rosyjskiej ubiegłego stulecia. Wyróżnia się
on m.in. specyficzną dominantą tematyczną, której wybór podyktowany
był nowymi dla wsi rosyjskiej realiami: historycznymi, społecznymi, ekonomicznymi, będącymi następstwem przeobrażenia się Rosji w Związek
Socjalistycznych Republik Radzieckich w wyniku rewolucji socjalistycznej w  roku.
Podjęcie badań nad nazewnictwem w proziej wiejskiej wydaje się
uzasadnione przede wszystkim tym, że wyniki owych badań przyczyniają się do sformułowania uogólnień odnoszących się do walorów stylistycznych utworów, składających się na nurt literacki, zmierzają zatem
w kierunku oczekiwanych w onomastyce literackiej syntez.
Zasadniczym celem niniejszych studiów nad onomastyką utworów
prozy wiejskiej jest wyłonienie specyfiki funkcjonowania nazw własnych
wykorzystanych przez twórców w swoich dziełach. Za najważniejsze
zagadnienia szczegółowe, wyrastające z metody badawczej właściwej
stylistyce, można tu wskazać sposób i cel wprowadzenia nazw własnych do tekstów literackich. Opis nazewnictwa pod kątem funkcji łączę z uwagami na temat genezy propriów. Te dwa aspekty onomastyki
literackiej wzajemnie się warunkują i współzależą od siebie: „z jednej
strony geneza nazwy, nadając jej określony charakter językowy, rzutuje
na jej »wyposażenie« funkcjonalne w tekście, z drugiej, na pochodzenie
nazw lub kompleksu nazw rzuca przede wszystkim światło ich funkcja
artystyczna” [Siwiec : ]. Odwołania do genezy pozwalają wskazać
podłoże językowe wprowadzonych do utworów nazw, ich odniesienia do
Wstp
8
słownika i systemu onimicznego, a co za tym idzie, pozwalają określić
stosunek między onomastyką świata przedstawionego utworów a onomastyką świata realnego, w konsekwencji zaś porównać fikcję artystyczną
z obiektywną rzeczywistością.
Wyodrębniając funkcje nazewnictwa, odwołuję się przede wszystkim
do prac badaczy lubelskiej szkoły funkcjonalnej, przyjmujących pojęcie
funkcji za nadrzędną kategorię interpretacyjną [Kosyl , ; Siwiec
]. Trzeba od razu zaznaczyć, że zestawy funkcji wydzielanych przez
badaczy dostosowuję do specyfiki materiału doświadczalnego, podzielając opinię K. Rymuta, że funkcje nazewnictwa należy badać „nie podciągając tych funkcji do z góry przyjętych szablonów” [Rymut : ].
Również układ pracy jest następstwem osobliwości wyekscerpowanego
materiału. Moim zamierzeniem było wyeksponowanie najważniejszych
funkcji dla poszczególnych klas nazw wprowadzonych do utworów, dlatego w przypadku kumulowania się funkcji w wypadku tych samych
nazw − a jest to zjawisko rzadkie − funkcje dodatkowe omawiam przy
opisie prawidłowości, a nie osobno. Takie podejście było możliwe dzięki
właściwościom tekstów wziętych pod uwagę, które są na tyle jednorodne,
że w każdym z nich te same funkcje są dominujące. Wyłaniając funkcje,
uwzględniam także takie kategorie interpretacyjne, jak poetyka utworu
(gatunku) i konwencja literacka.
Jako główne środki organizacji przestrzeni świata przedstawionego zostały omówione nazwy geograficzne. W przeważającej większości
autentyczne − pod względem leksykalnym i denotacyjnym lub tylko
leksykalnym − są one jednym z najbardziej wyrazistych wykładników
realistycznej konwencji prozy wiejskiej. Dominującej dla nich funkcji
lokalizacji w przestrzeni towarzyszy funkcja informacyjna, polegająca
na ukazaniu związków bohaterów ze światem zewnętrznym, oraz emotywna, zasadzająca się na związku nazw z zabarwionym uczuciowo stosunkiem do nich pisarza.
Imiona, patronimika i nazwiska zostały przedstawione w aspekcie głównej dla nich funkcji identyfikacyjno-dyferencjacyjnej. Dla tych
klas antroponimów, które, dodajmy, wprowadzone nie funkcjonują jako
osobne nazwy, a w „szeregu paradygmatycznym” [Фонякова ],
identyfikacja i dyferencjacja ma szczególne uwarunkowania tekstowe.
Jednocześnie, jako istotne, omówione są tu pozostające z nimi we wza-

Określenie I. Sarnowskiej-Giefing. Por.: I. Sarnowska-Giefing, Od onimu do gatunku
tekstu. Nazewnictwo w satyrze polskiej do  roku, Poznań , s. .
Wstp
jemnej zależności same sposoby identyfikacji i dyferencjacji zastosowane
przez pisarzy.
W osobnym rozdziale rozpatrywane są przezwiska, tworzące charakterystyczne dla prozy wiejskiej, używając terminu V. I. Supruna, „pole
onomastyczne” [Супрун ], którego składniki pełnią przede wszystkim funkcję semantyczną, wyrażającą się w związku znaczenia wyrazu
motywującego nazwę z charakterystyką oznaczanej przez nią postaci,
a także sprzężoną z nią identyfikacyjno-dyferencjacyjną, posiadającą
aspekt środowiskowy, wynikający z tematyki utworów. Przedmiotem
rozważań są tu też specyficzne nazwy dwuczłonowe z dywizem, składające się z imienia i apellativum, które, formalnie nie będąc przezwiskami,
pełnią podobne jak one funkcje.
Oddzielnie zostały rozpatrzone zoonimy, zajmujące ważne miejsce
w warstwie onomastycznej utworów prozy wiejskiej. Nazywają one postacie zwierzęce, które niejednokrotnie mają równie istotne znaczenie
w rozwoju fabuły jak osoby, a niekiedy nawet większe.
W odrębnym rozdziale zostały omówione nazwy własne w tytułach
utworów. Miana te stanowią niemałą grupę w wybranym do interpretacji materiale onomastycznym, obejmującym poświadczone tekstowo
nazwy osobowe, geograficzne i nazwy zwierząt. Wykorzystanie ich przez
pisarzy w funkcji tytułów lub części składowych tytułów jest rezultatem
m.in. wyboru określonej preferencji gatunkowej i poetyckiej utworów.
Trzeba podkreślić, że termin „proza wiejska”, funkcjonujący w opracowaniach historycznoliterackich, obarczony jest mankamentem niejednoznaczności. Różnorodność dotyczy zarówno ram czasowych nurtu,
jak i wykazów dzieł składających się na prozę wiejską. Wybór utworów
uwzględnionych w niniejszej pracy musi więc być w pewnym stopniu
subiektywny, ponieważ wynika on z moich indywidualnych zapatrywań
na prozę wiejską. Definiuję ją ogólnie jako specyficzne zjawisko historyczno-literackie mające swój wyraz w twórczości prozatorskiej, której
znamiennym wyróżnikiem pozostaje środowiskowość i dla której właściwy jest − w równej mierze, bez wyraźnej przewagi któregokolwiek
z czynników − liryzm, psychologizm i historyzm.
Podstawę materiałową pracy stanowią, odpowiadające definicji, powieści, opowieści i opowiadania autorstwa: M. Aleksiejewa, F. Abramowa, W. Biełowa, S. Krutilina, B. Możajewa, W. Rasputina, A. Sołżenicyna,
W. Tendriakowa, G. Trojepolskiego, S. Załygina i A. Jaszyna.
Zrąb materiałowy stanowi onomastyka pochodząca przede wszystkim z powieści, typowych dużych form narracyjnych, na przykład:
Вишневый омут, Ивушка неплакучая M. Aleksiejewa, Кануны
9
Wstp
10
W. Biełowa, Мужики и бабы B. Możajewa. Jest wśród nich także cykl
czterech powieści F. Abramowa Пряслины oraz opowieści, które jako
„średnia” forma epicka − zreinterpretowana i przewartościowana przez
twórców − szczególnie chętnie była przez nich uprawiana, na przykład:
Безотцовщина F. Abramowa, Карюха M. Aleksiejewa, Привычное
дело W. Biełowa, Из жизни Федора Кузькина B. Możajewa, Прощание
с Матёрой W. Rasputina, На Иртыше S. Załygina, Тугой узел W. Tendriakowa. Należą tu również twory hybrydalne, nazywane powieściami
lub opowieściami, które składają się z wielu odrębnych części połączonych osobą narratora i w których układ zdarzeń nie tworzy tradycyjnie rozumianej fabuły, na przykład: Липяги S. Krutilina, Хлеб ‒ имя
существительное M. Aleksiejewa (pisarz określił swój utwór „opowieścią w nowelach”), В камышах G. Trojepolskiego. Zrąb materiałowy
dopełniają onimy zawarte w opowiadaniach: W. Biełowa, B. Możajewa,
W. Rasputina, A. Sołżenicyna, A. Jaszyna, W. Tendriakowa i G. Trojepolskiego (pełny wykaz tekstów źródłowych z ich skrótowymi oznaczeniami
stosowanymi w pracy podany jest w bibliografii).