K O M E N T A R Z

KOMENTARZ
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-121-B
PIOTRKÓW KUJAWSKI
Opracował zespół w składzie:
Alfred Kaniecki, Alicja Baczyńska, Anna Gogołek
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZ A OBSZARU
Obszar objęty arkuszem mapy Piotrków Kujawski, według podziału
fizycznogeograficznego Polski J. Kondrackiego (1998), należy w całości do Pojezierza
Wielkopolskiego (315.5), w obrębie trzech mezoregionów: Pojezierze Gnieźnieńskie
(315.54), Pojezierze Kujawskie (315.57) oraz Równina Inowrocławska (315.55).
Natomiast według podziału geomorfologicznego Niziny Wielkopolskiej B.
Krygowskiego (1961) omawiany obszar znajduje się w zasięgu trzech regionów:
Wysoczyzny Gnieźnieńskiej (IX) z subregionem Pagórki Mogileńskie (IX 11),
Wysoczyzny Kujawskiej (X) z subregionem Równina Radziejowska (X 2) oraz
Wysoczyzny Kłodawskiej (XI) z subregionem Pagórki Orleckie (XI4).
przykrywające utwory mezozoiczne w niecce mogileńsko-łodzkiej, reprezentowane są
przez oligocen, miocen i pliocen. Ogólna miąższość osadów oligoceńskich jest
zmienna od 20 do 70 m. Zalegające na nich utwory miocenu reprezentują utwory
ilaste i mułowcowe z przewarstwieniami piasków drobnych i pylastych oraz węgla
brunatnego o bardzo zmiennej miąższości. Sedymentację trzeciorzędową kończą na
obszarze położonym na zachód od linii łączącej miejscowości: Witkowo-KwieciszewoGąsawa, warstwy plioceńskie. Miąższość iłów w tym obszarze wynosi na ogół, po
redukcjach, kilka-kilkanaście metrów.
Pierwotna powierzchnia utworów trzeciorzędowych po zakończeniu
sedymentacji plioceńskiej jest trudna do odtworzenia. Okres redukcji i erozji osadów,
jaki miał miejsce pod koniec trzeciorzędu, kompakcja luźnych utworów przez rozległe
osady czwartorzędowe i naciski ogromnych mas lądolodu stworzyły ostatecznie
bardzo skomplikowaną rzeźbę tej powierzchni. Wyraźnie zaznacza się na
rozpatrywanym obszarze antyklina Gopła, gdzie brak utworów trzeciorzędowych.
Osady czwartorzędowe występują zwartą pokrywą o różnej grubości. W części
północnej, gdzie podłoże mezozoiczne jest wysoko wyniesione, miąższość tych
osadów jest niewielka, rzędu kilku- kilkunastu metrów. Najczęściej miąższość
utworów czwartorzędowych wynosi około 50 m. W utworach czwartorzędu
zaznaczają się doliny kopalne o przebiegu południkowym, wypełnione osadami o
miąższości około 100 m. Szczególnie wyraźnie zaznacza się rynna goplańska, łącząca
wschodnią część Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej z Pradoliną Noteci. Wyścielona
jest ona osadami piaszczystymi o miąższości od 20 do 40 m. Rynna ta założona
została w obniżeniu powierzchni podczwartorzędowej. Następnymi utworami
czwartorzędu są osady interglacjału kromerskiego zlodowacenia południowopolskiego
i interglacjału mazowieckiego oraz zlodowacenia środkowopolskiego, nie występujące
na powierzchni. Natomiast gliny zwałowe na powierzchni związane ze zlodowaceniem
bałtyckim występują głównie na obszarze wysoczyznowym, szczególnie na wyżej
wyniesionych partiach terenu.
Utwory holoceńskie stanowią przede wszystkim mady, piaski rzeczne i jeziora
oraz grunty organiczne występujące w dolinach rzecznych i rynnach jeziornych. W
obniżeniach powierzchni obszarów wysoczyznowych dominują grunty organiczne.
W rejonie Kruszwicy zaznaczają się wypiętrzające ruchy neotektoniczne,
związane z obecnością tektonicznej struktury Gopła. Według badań J.
Niewiarowskiego i I. Wyrzykowskiego (1960), południowa część goplańskiego
łańcucha jeziornego podlega wypiętrzeniu, rzędu 0,5 mm/rok i choć charakteryzuje
się ono niewielkim nasileniem, to jednak w ciągu kilku tysięcy lat może spowodować
wyniesienie obszaru nawet o kilka metrów, co odbija się na pewno na układzie sieci
hydrograficznej i stosunkach wilgotnościowych obszaru.
TOPOGRAFICZNE DZIAŁ Y WODNE
Przez obszar zawarty w granicach arkusza mapy Piotrków Kujawski, w jego
skrajnie południowo-wschodniej części, przebiega dział wodny I rzędu, oddzielający
dorzecza Odry i Wisły. Obszar należący do dorzecza Wisły odwadniany jest przez
Maciczny Rów (Kanał Głuszyn-Dębołęka) prowadzący swe wody przez Zgłowiączkę
do rzeki głównej. Pozostała część obszaru opracowania należy do dorzecza Warty.
Centralną część i zarazem największą, zajmuje zlewnia bezpośrednia Noteci, w
obrębie której znajduje się jezioro Gopło. Obszar na południowy zachód od jeziora
Gopło zajmują zlewnie Kanału Ostrowo-Gopło i Kanału Kuśnierz. Natomiast na
wschód od niego, idąc od północy, zlewnie: Kanału Bachorze, Kanału
Gocanowskiego, dopływu bez nazwy spod Radziejowa oraz Kanału Gopło-Świesz.
Zlewnie te rozdzielają działy wodne IV rzędu i są one generalnie działami pewnymi,
wyraźnie zaznaczającymi się w rzeźbie terenu. Jedynie w strefie ujściowej Kanału
Gocanowskiego do Gopła dział wodny jest niepewny z zaznaczoną na nim bramą
wodną.
Centralne połączenie rynnowej doliny Gopła, jej kontakt z licznymi ciekami i
pradoliną Bachorzy oraz brak wyraźnie wykształconych wododziałów sprawiają, że
spiętrzenia wód w dolinie mogą powodować zalanie znacznych przestrzeni oraz
przelanie się wód z jednej zlewni do drugiej.
W obrębie wymienionych zlewni występują liczne pojedyncze izolowane
zagłębienia bezodpływowe, głównie typu chłonnego. Najliczniej występują na
południu omawianego obszaru, w strefie wododziałowej Kanału Ostrowo-Gopło,
Noteci i Kanału Kuśnierz oraz Kanału Gopło-Świesz, Noteci i Macicznego Rowu.
Rys. 1.
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Tektonicznie, obszar opracowania znajduje się w obrębie niecki mogileńskołódzkiej, w której główną serię osadową tworzą utwory kredy górnej, piętra
mastrycht, w postaci margli i wapienie. Następne, poznane z wierceń, utwory
występujące w powierzchni podczwartorzędowej, to utwory trzeciorzędu.
Powierzchnia mezozoiczna na omawianym obszarze jest dość urozmaicona.
Występuje tam wiele struktur tektonicznych różnego zasięgu. Szczególnie wyraźnie
zaznacza się w północnej części antyklina Gopła, osiągająca rzędną +60 m n.p.m. W
powierzchni podkenozoicznej zaznacza się również wcześniejsze założenie rynny i jej
przedłużenie w kierunku Sompolna, o rzędnych 50 m p.p.m. Osady trzeciorzędowe,
Analizę stosunków opadowych przeprowadzono w oparciu o wyniki pomiarów
opadów atmosferycznych z posterunku IMiGW zlokalizowanego w miejscowości
Głębokie. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów, wyszczególniając rok normalny
(N), wilgotny (W) i suchy (S) przedstawiono w tabeli 1, a rozkład opadów w ciągu
roku w postaci histogramu, na rys. 2.
Średni roczny opad dla roku przeciętnego (N) wynosi 506 mm. Na omawianym
obszarze, dla roku przeciętnego najwyższe średnie opady miesięczne występują w
lipcu, a najniższe w styczniu i lutym. W półroczu letnim na omawiany obszar spada
około 67% rocznych opadów. Opady w roku wilgotnym stanowią około 160%
opadów roku normalnego, natomiast w roku suchym około 56%.
W omawianym czterdziestoleciu (1961-2000) najwyższe sumy opadów
miesięcznych, w wysokości 236 mm, zaobserwowano w czerwcu 1980 roku, który
uznano za rok wilgotny, natomiast najniższe we wrześniu 1989 roku (6 mm),
uznanym za rok suchy.
Tabela 1. Zestawienie opadów normalnych (N), roku wilgotnego (W) i suchego (S)
Posterunek opadowy
H m n.p.m.
(lata)
Miesięczne sumy opadów w mm
Rok
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VII
I
IX
X
(1980) 38
31
22
20
27
28
52
68
78
62
43
38
506
58
58
16
9
20
46
18 236 225 47
32
45
810
47
48
11
24
17
10
9
6
30
283
Powierzchnia (ha)
Lp.
Nazwa jeziora lub
zbiornika wodnego
IRŚ
KJP
z planimetrowania
Obj.
(tys.
m3)
Głęb.
śred.
(m)
Głęb.
maks.
(m)
1.
Gopło
2154,5
2121,5
-
78497,0
3,6
16,6
2.
Skulskie
120,1
121,0
129,8
8098,3
6,7
17,6
3.
Lubstówek
-
11,5
12,0
-
-
-
4.
Gocanowskie
-
10,0
9,15
-
-
-
5.
Łunin
-
2,2
4,0
-
-
-
6.
bez nazwy na N od osady
Mniszki
-
4,7
5,0
-
-
-
7.
bez nazwy na NW od
osady Mniszki
-
4,2
4,3
-
-
-
8.
bez nazwy na N od
m. Łuszewo
-
3,0
3,1
-
-
-
9.
stawy hodowlane
-
-
30,78
-
-
-
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
85
W
(1961-2000)
(1989) S
40
20
21
G³êbokie
100
80
60
40
20
0
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
Rys. 2. Średnie miesięczne sumy opadów atmosferycznych z wielolecia
WODY POWIERZCHNIOWE
Omawiany obszar, objęty arkuszem mapy Piotrków Kujawski, położony jest w
obrębie głównych dorzeczy Polski: Wisły i Odry. Zdecydowanie większa część
analizowanego obszaru należy do dorzecza Odry. Odwadniany jest on głównie przez
system kanałów odprowadzających wody do jeziora Gopło, przez które przepływa
Noteć. Część zachodnia badanego obszaru odwadniana jest przez Kanał OstrowoGopło, płynący z zachodu na wschód i łączący Jezioro Ostrowskie (poza obszarem
opracowania) z Gopłem. Część wschodnią natomiast przecinają: Kanał Gocanowski i
Kanał Gopło-Świesz, płynące równoleżnikowo ze wschodu na zachód.
Południowo-wschodnia część analizowanego obszaru, należąca do dorzecza
Wisły, odwadniana jest przez Maciczny Rów (Kanał Głuszyn-Dębołęka). Płynie on
prawie równoleżnikowo z zachodu na wschód i łączy się ze Zgłowiączką (dopływem
Wisły) poza omawianym obszarem. Główne cieki tego obszaru, czyli Kanał OstrowoGopło, Kanał Gocanowski, Kanał Gopło-Świesz oraz dopływ spod Radziejowa i
Maciczny Rów są ciekami stałymi, prowadzącymi wody przez cały rok, natomiast
pozostałe, liczne i drobne cieki są generalnie ciekami okresowymi.
Stosunki hydrograficzne na omawianym obszarze zostały w znacznym stopniu
ukształtowane przez człowieka. Tereny wyżej położone, na zachód i na północny
wschód od Gopła zostały objęte systemem drenarskim. Występują tu również
obszary objęte melioracjami. Rowy melioracyjne przez połączenie ich z małymi
ciekami spowodowały zmianę gęstości i przebiegu sieci hydrograficznej. Z kolei część
drobnych cieków poprzez pogłębienie i wyprostowanie koryt ma obecnie charakter
rowów melioracyjnych odwadniających tereny podmokłe.
W wyniku przeprowadzonych prac drenarskich i melioracyjnych część obszaru
uległa przesuszeniu, dlatego na rzekach analizowanego obszaru zbudowano
urządzenia hydrotechniczne regulujące poziom wody w okresach jej niedoboru:
zastawkę na Kanale Gopło-Świesz oraz zastawkę na cieku Maciczny Rów (Kanał
Głuszyn-Dębołęka). W okolicach miejscowości Gocanowo, wokół stawów rybnych,
zlokalizowano groble.
Kolejnym przejawem gospodarczej działalności człowieka jest pogorszenie
jakości wód powierzchniowych spowodowane zrzutami ścieków komunalnych,
Tabela 4. Średnie miesięczne stany wód podziemnych
Posterunek
Dorzecze
Lata
P.z. m nad Kr. (m)
Wys. zn. miern.
nad ter. (cm)
Łabędzin
100,54
Noteć
1961-2000
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
VII
VII
I
IX
X
382 359 329 317 299 266 266 282 315 359 383 392 330
SSW
91,63
Noteć
1966-2000
343 336 327 321 311 309 315 323 329 339 346 347 329
SSW
21
H [cm p.p.t.]
XI
XII
I
II
III
£abêdzin
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
I
II
III
Che³mce
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
200
250
300
350
400
H [cm p.p.t.]
XI
XII
300
Na obszarze opracowania nie istnieje żaden posterunek wodowskazowy IMiGW,
jak również nie prowadzi się stałych obserwacji dotyczących temperatury i stanów
wody jeziora Gopło.
Rzeki płynące przez obszar opracowania charakteryzują się śnieżnodeszczowym reżimem zasilania. W przebiegu rocznym ich stanów i przepływów
zaznacza się jeden okres wezbraniowy i jeden niżówkowy. Kulminacje stanów
występują zazwyczaj w okresie wiosennym, między marcem i kwietniem, a następnie
zmniejszają się osiągając wartości minimalne między czerwcem i październikiem. Po
osiągnięciu kulminacji wiosennej wyraźnie zaznacza się tendencja obniżania stanów
aż do jesieni. Stany niżówkowe czasami przerywane są letnim wezbraniem
deszczowym. W okresie zimy w wyniku utrzymywania się przez dłuższy okres czasu
ujemnych temperatur powietrza pojawiają się długotrwałe i głębokie niżówki. Cieki
odwadniające rozpatrywany obszar charakteryzują się szybkim przejściem od
kulminacji do stanów niżówkowych, które z reguły rozpoczynają się w czerwcu, są
stabilne i utrzymują się do końca roku hydrologicznego. Od października stany wody
w ciekach wykazują tendencję wzrostową, co jest efektem zmniejszania się strat
wody wskutek spadku intensywności parowania. Średni odpływ jednostkowy, będący
miarą zasobności wodnej zlewni, obliczony dla badanego obszaru, kształtuje się na
poziomie q = 2 – 2,5 dm3s-1km-2, przy przeciętnym odpływie dla Polski 5,5 dm 3s-1km2
. Natomiast udział odpływu podziemnego w odpływie całkowitym wynosi od 60% do
75%.
W sezonie zimowym na rzekach omawianego obszaru obserwowane są zjawiska
lodowe. Przeciętny termin ich wystąpienia przypada na okres od 1 grudnia do 10
grudnia, a zanikają pomiędzy 21 a 31 marca. Średni czas ich trwania wynosi około 90
dni. Stała pokrywa lodowa pojawia się z reguły od 11 do 20 grudnia i zanika między
21 i 31 marca, a utrzymuje się ponad 60 dni.
W celu określenia wielkości przepływu w ciekach niekontrolowanych płynących
przez obszar opracowania, w trakcie badań terenowych wykonano pomiary
przepływów chwilowych, których wyniki zamieszczono w tabeli 3.
Tabela 3. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych
Lp.*
Rzeka
Profil
Wartość objętości
przepływu
[m3s-1]
Data pomiaru
1.
Kanał Gopło-Świesz
Jerzyce
0,05
12.06.2003
2.
Kanał Ostrowo-Gopło
Włostowo
0,15
12.06.2003
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
WODY PODZIEMNE
W układzie hydrogeologicznym obszar opracowania znajduje się w obrębie
regionu mogileńskiego (XII), w którym główne poziomy użytkowe występują w
utworach czwartorzędowych, trzeciorzędowych i kredy. Główny poziom użytkowy w
utworach czwartorzędu występuje na przeważającej części obszaru na głębokości do
60 m. Uzyskiwane wydajności wahają się od kilku do ponad 80 m 3h-1. Dość
powszechny w tym regionie, szczególnie w północnej części omawianego obszaru,
jest mioceński poziom wodonośny, występujący na głębokości 40-90 m.
Charakteryzuje się on, na ogół, niewielkimi wydajnościami, nie przekraczającymi 30
m3h-1. We wschodniej części obszaru opracowania głównym poziomem użytkowym
jest poziom kredowy. Stanowią go wody szczelinowe występujące w marglach i
wapieniach na głębokości od dwudziestu do ponad 100 m. Uzyskiwane wydajności,
na ogół, mieszczą się w przedziale 20-70 m3h-1.
Północna część rozpatrywanego obszaru znajduje się w rejonie Kruszwicy
(XIID). Głównym poziomem użytkowym jest poziom wodonośny w utworach
1.
Kanał GopłoŚwiesz
2.
J. Skulskie
poniżej Piotrkowa
Kujawskiego
Rok
badań
Klasa
czystości
2000
non
związki biogenne, chlorofil „a”,
miano Coli, przewodność
elektrolityczna właściwa
2000
III
miano Coli
Główne zanieczyszczenia
non- nie odpowiada normom
Tabela 6. Ważniejsze zrzuty ścieków
Ilość ścieków
Urządzenie
m3d-1
do oczyszcz.
maks/aktualna
Zakład
Rodzaj
ścieków
1. Siemionki
UG Kruszwica
komunalne
110/107
Nr* Miejscowość
Kierunek zrzutu
mech.-biol.- rowem do Gopła
chem.
2. Złotowo
UG Kruszwica
komunalne
30/15
mech.-biol.
rowem do Gopła
3. Brześć
UG Kruszwica
komunalne
30/20
mech.-biol.
rowem do Kanału
Gopło-Świesz
4. Piotrków
Kujawski
ZGK
komunalne
500/320
mech.-biol.
rowem do Kanału
Gopło-Świesz
*numeracja zgodna z numeracją na mapie
Stosunki wodne na omawianym obszarze zostały przeobrażone przez człowieka
w znacznym stopniu. Przeobrażenia te polegają na:
 wylesieniu omawianego obszaru,
 obniżeniu przez drenaż płytko zalegających wód podziemnych za wyjątkiem
terenów leśnych oraz obszaru na południowy zachód od Piotrkowa Kujawskiego,
 budowie sieci rowów odwadniających tereny podmokłe np. okolice Gopła,
 wyprostowaniu i pogłębieniu koryt mniejszych cieków i włączeniu ich do systemu
melioracyjnego,
 przesuszeniu obszaru (część cieków prowadzi wody okresowo),
 budowie w XIX wieku kanałów: Kuśnierz, Ostrowo-Gopło, Gocanowskiego, Gopło–
Świesz,
 utworzeniu stawów rybnych w okolicach miejscowości Gocanowo,
 budowie grobli wokół stawów rybnych w okolicach Gocanowo,
 budowie urządzeń hydrotechnicznych na rzekach analizowanego obszaru: zastawki
na Kanale Gopło-Świesz oraz zastawki na cieku Maciczny Rów,
 pogorszeniu jakości wód powierzchniowych poprzez dopływ zanieczyszczeń
obszarowych lub wód pościekowych, np. do jeziora Gopło,
 obniżeniu jakości płytkich wód podziemnych w rejonach nieskanalizowanych
osiedli,
 obniżeniu jakości płytkich wód podziemnych w miejscach nielegalnego
składowania odpadów,
 przerzutach wody czystej i zanieczyszczonej.
Nazewnictwo dotyczące sieci hydrograficznej zostało zaczerpnięte z: Choiński A.,1992: Katalog
jezior Polski, część trzecia, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań; Podział hydrograficzny Polski
1983: praca zbiorowa pod red. Haliny Czarneckiej, IMiGW, Warszawa
320
© Copyright by Alfred Kaniecki, Alicja Baczyńska, Anna Gogołek
Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu
340
360
Reprezentują one typ wahań charakterystyczny dla obszarów wysoczyznowych
zbudowanych z glin zwałowych. Amplitudy skrajne z wielolecia wynoszą odpowiednio
579 i 233 cm, natomiast w roku przeciętnym 126 i 38 cm. Wody podziemne
pierwszego poziomu na omawianym obszarze charakteryzują się sezonowym rytmem
zasilania. Najwyższe stany, przypadające na okres wiosenny, (III-V) wiążą się z
okresem roztopów i opadami deszczu. Od wiosennej kulminacji stanów zaznacza się
trwała tendencja spadkowa stanów wód podziemnych aż do końca roku
hydrologicznego. Tylko wybitnie wysokie wartości opadów atmosferycznych w
okresie letnio-jesiennym zaznaczają się w niektórych latach w przebiegu stanów.
CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ
Pomiary głębokości zalegania wód podziemnych w studniach gospodarskich
oraz pomiary przepływów chwilowych przeprowadzono w pierwszej połowie czerwca
2003 roku. Ponieważ okres wiosenno-letni poprzedzający pomiary był wyjątkowo
suchy i ciepły, stany wód powierzchniowych oraz wód podziemnych pierwszego
poziomu mieściły się wtedy w górnej strefie stanów niskich.
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOW YCH
Na obszarze objętym arkuszem Piotrków Kujawski największe obszary
podmokłe występują w strefie brzegowej jeziora Gopło (np. Bachorza) oraz w dolinie
cieku Maciczny Rów (Kanał Głuszyn-Dębołęka).
Punkt
pomiarowo-kontrolny
Rzeka
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
90
Chełmce
Lp.
Rok
KJP – Katalog jezior Polski A. Choińskiego. cz. III, 1992
C H ARA KTER YST YK A H YDR O LOG I CZ NA
N
czwartorzędu, zalegający na głębokości od kilku do 60 m. Wydajności mieszczą się w
przedziale 15-60 m3h-1. Podrzędne znaczenie ma poziom wodonośny występujący w
utworach kredowych.
Wody podziemne pierwszego poziomu, drenowane przez sieć hydrograficzną
wykazują ścisły związek z budową geologiczną i rzeźbą terenu. Z reguły występują
one na analizowanym obszarze stosunkowo płytko, do głębokości 3,0 m. Największe
głębokości, rzędu 5 m, występują tylko lokalnie w obrębie wyżej usytuowanych partii
terenu. Duże powierzchnie zajmują tereny, na których wody podziemne zalegają do
głębokości 1 metra. Poza rozległą rynną jeziora Gopło występują one na licznych
tutaj i niewielkich terenach podmokłych oraz w dolinie dopływu Noteci.
Rytm wahań stanów wód podziemnych charakteryzują wykresy przeciętnych
stanów miesięcznych z wielolecia 1961-2000 z posterunków obserwacyjnych IMiGW
w Łabędzinie i Chełmcach (rys. 3).
Rys. 3. Zmienność średnich miesięcznych stanów wód podziemnych
Tabela 2. Zestawienie jezior lub zbiorników wodnych
Głębokie
P[mm]
Pod względem hipsometrycznym analizowany obszar cechuje się znacznym
urozmaiceniem rzeźby terenu, która wykształciła się podczas ostatniego
zlodowacenia. Obszar na południu, po obu stronach rynny jeziora Gopło, stanowi
wysoczyzna morenowa pagórkowata pochodzenia akumulacyjnego lub erozyjnego,
zbudowana z piasków, żwirów i glin zwałowych (Pagórki Mogileńskie i Orleckie).
Północną część natomiast stanowi wysoczyzna falista lub płaska, o deniwelacjach od
3 do 10 metrów, zbudowana z piasków zwałowych i glin zwałowych. Część centralną
natomiast zajmuje rynna jeziora Gopło, w sąsiedztwie której wyraźnie zaznaczają się
pagórki wydmowe.
Najwyższym wzniesieniem jest punkt o wysokości 117,8 m n.p.m. zlokalizowany
w północno-wschodniej części badanego obszaru w rejonie miejscowości Chełmce.
Natomiast najniższy punkt stanowi poziom wody jeziora Gopło (77 m n.p.m.).
W strukturze użytkowania na omawianym obszarze zdecydowanie przeważają
grunty orne (około 80%). Zaledwie 5% powierzchni stanowią lasy, występujące
przede wszystkim w postaci niewielkich wysp śródpolnych. Większy kompleks leśny,
głównie lasów mieszanych, znajduje się w rejonie miejscowości Jeziora oraz w strefie
brzegowej jeziora Gopło. Obszar wokół jeziora porastają fragmenty łęgów
nadgoplańskich: wierzbowo-topolowych i jesionowo-olchowych. Około 3%
powierzchni stanowią tereny podmokłe, występujące przede wszystkim w sąsiedztwie
rynny jeziora Gopło oraz w dolinach cieków do niego wpływających. Poza tym
większy kompleks terenów podmokłych i łąk występuje w dolinie Macicznego Rowu
na południe od Piotrkowa Kujawskiego. Prawie 10% analizowanej powierzchni
zajmuje jezioro Gopło oraz kilka mniejszych jezior, znajdujących się w jego rynnie.
Jezioro Gopło znajduje się w dnie wielkiej doliny rynnowej, ciągnącej się południkowo
od Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej do Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Stanowi
ona jakby łącznik między nimi. Charakterystyczną cechą doliny Gopła jest system
połączonych ze sobą niecek, rynien i pradolin rozdzielających fragmenty wysoczyzny.
W 1967 roku został powołany rezerwat Nadgoplański Park Tysiąclecia, który w
1993 roku został zamieniony na park krajobrazowy o powierzchni 8897,96 ha.
Ochroną objęto tu liczne miejsca lęgowe ptactwa wodnego, błotnego i lądowego oraz
florę, która obfituje w roślinność wapnio i słonolubną. Poza tym na terenie parku
wokół jeziora Gopło wydzielono 304 ha, które mają szczególne znaczenie
przyrodnicze. Są to: Trzciny Giżewskie, Zatoka Sucha, Kąty Kickowskie, Bąbule,
Zatoka Biała Osada, Bachorze i Potrzymionek.
Dominującym kompleksem gleb na omawianym obszarze są gleby płowe
właściwe, wytworzone na utworach odznaczających się dużą, lecz nie nadmierną
przepuszczalnością (piaski gliniaste, gliny), a przede wszystkim z utworów pyłowych
w obszarach o mniejszej ilości opadów z formami terenu nie sprzyjającymi oglejeniu.
Od północy po linię Sukowy-Chełmce występują czarnoziemy leśno-łąkowe. Są to
gleby wytworzone z różnych utworów mineralnych zasobnych w związki zasadowe,
przy udziale roślinności łąkowej i leśnej w warunkach znacznej, lecz nie nadmiernej
wilgotności.
Według podziału rolniczo-klimatycznego Polski R. Gumińskiego (1948) obszar
opracowania znajduje się w zasięgu dzielnicy środkowej. Dzielnica ta obejmuje
dorzecza środkowej Warty i środkowej Wisły. Część zachodnia (wielkopolska) jest
cieplejsza od części wschodniej (mazowieckiej). Jest to obszar o najniższym w Polsce
opadzie rocznym (poniżej 500 mm), największej liczbie dni słonecznych (ponad 50)
oraz najmniejszej ilości dni pochmurnych (poniżej 130). Liczba dni mroźnych waha
się od 30 do 50, a dni z przymrozkami od 100 do 110. Przeciętny czas trwania
pokrywy śnieżnej waha się od 50 do 80 dni. Średnia roczna temperatura powietrza
wynosi 8oC. Okres wegetacyjny trwa tu przeciętnie od 210 do 220 dni.
Natomiast zgodnie z podziałem klimatycznym Niziny Wielkopolskiej A. Wosia
(1994) omawiany obszar znajduje się w Regionie Środkowowielkopolskim. Częściej
niż w sąsiednich regionach występuje tu pogoda bardzo ciepła i jednocześnie
pochmurna bez opadu (38,7 dni w ciągu roku). Również obserwuje się w tym
regionie więcej dni z pogodą przymrozkową bardzo chłodną z dużym zachmurzeniem
i opadem (11,8) oraz dni z pogodą umiarkowanie mroźną i zarazem pochmurną bez
opadu (3,9). Rzadziej natomiast występują dni umiarkowanie ciepłe i słoneczne bez
opadu (9,4) oraz umiarkowanie ciepłe z dużym zachmurzeniem bez opadu (11,6).
Na omawianym obszarze przeważają wiatry z sektora zachodniego, co świadczy
o wpływie mas oceanicznych na warunki pogodowe tego obszaru.
Analizowany obszar leży w strefie znacznych deficytów wodnych. Niedobór
wody, mierzony różnicą rocznych sum opadowych i rocznej wartości parowania z
wolnej powierzchni wody, wynosi około 300 mm.
OPADY
spływem wód z obszarów rolniczych oraz wód podziemnych - w miejscach „dzikich”
wysypisk odpadów.
Znajdujące się na obszarze objętym arkuszem mapy Piotrków Kujawski, jezioro
Gopło jest największym jeziorem Pojezierza Wielkopolsko-Kujawskiego i dziewiątym
pod względem wielkości jeziorem w Polsce. Gopło jest jeziorem rynnowym o
powierzchni 2125 ha, rozdzielonym na dwie odnogi przez półwysep Potrzymiech
(długości około 9 km). Posiada dobrze rozwiniętą linię brzegową o długości około 90
km, liczne zatoki oraz wysepki i półwyspy. Największą wyspą jest Potrzymionek w
zachodniej odnodze. Jest jeziorem silnie zeutrofizowanym. Rynna Gopła ma 25 km
długości, przy maksymalnej szerokości 2,5 km. Jego maksymalna głębokość osiąga
16,6 m. Przed kilkuset laty Gopło stanowiło etap słynnego szlaku bursztynowego,
łączącego Bałtyk z Imperium Rzymskim. W średniowieczu poziom jeziora był
wyraźnie wyższy od obecnego, a jego rozlewisko przypominało morze, stąd
nazywane było „Mare Polonorum”. Gopło jest przykładem jeziora, którego
powierzchnia pod wpływem czynników naturalnych i antropogenicznych w dalszym
ciągu ulega zmniejszeniu (w krótkim okresie czasu o 33 ha).
Zwierciadło wody w jeziorze Gopło charakteryzuje się wyraźnymi wahaniami;
najwyższy stan – 435 cm zanotowano w dniach 8 i 9 kwietnia 1888 roku, najniższy
zaś -165 cm - w dniu 8 października 1914 roku. Natomiast przeciętne wahania
stanów wody w ciągu roku oscylują przy wartości 65 cm. Od kilku wieków poziom
wody w jeziorze Gopło bardzo wyraźnie się obniżył, co wiąże się zarówno z
czynnikami naturalnymi, jak i z działalnością człowieka.
K. Skarżyńska (1963) zestawiając badania archeologów z danymi
geomorfologicznymi ustaliła, że w rejonie jeziora Gopło od I w. p.n.e. do XII w. n.e.
następowało podnoszenie się poziomu wody, po czym do XV wieku zaznaczyło się
jego obniżanie. Zdaniem tej autorki różnice poziomu wód w tym okresie mieściły się
w zakresie 6,5 m, tj. od 77,0 do 83,5 m n.p.m.
Z opisu J. Długosza wynika ponadto, że z jeziora wypływała rzeka Goplenica,
wpadająca do Warty. W. Surowiecki (1811) na podstawie przeprowadzonych przez
siebie badań przed 1810 r. stwierdził, że od czasów J. Długosza poziom wody w
jeziorze Gopło obniżył się o 3,5 m. Tylko regulacja Noteci w środkowym jej biegu
oraz przekopanie Kanału Bydgoskiego w 1772 roku spowodowały obniżenie poziomu
wody w jeziorze o około 50 cm.
Już w pierwszej połowie XIX wieku rozpoczęto prace nad regulacją górnej
Noteci i zapewnienie jej spławności aż do Kanału Bydgoskiego oraz osuszenie
terenów podmokłych w jej dolinie.
Wypływająca z jeziora Gopło Noteć, zwana Mątwą, charakteryzowała się bardzo
niskim spadkiem i zarosłym korytem, w efekcie czego w okresie trwania roztopów lub
po długotrwałych deszczach rzeka nie była w stanie odprowadzić tych wód z jeziora
Gopło, jak i z samej Mątwy. Dlatego już w 1854 roku postanowiono wyprostować,
oczyścić i pogłębić koryto Mątwy aż do jeziora Węgierce, a poziom wody w jeziorze
Gopło obniżyć o 3 stopy. Wielka powódź wiosenna w 1855 roku przyspieszyła
decyzję. Pogłębiono Mątwę o 4 stopy, a poziom wody w jeziorze obniżono o 5 i pół
stopy poniżej zwykłego letniego poziomu. Uzyskano 31,6 tys. mórg powierzchni, z
czego 10,5 tys. mórg przeznaczono na pola uprawne, a 13,9 na użytki zielone. W
latach 1879-1882 zakończono kanalizację górnej Noteci, co przyczyniło się do
dalszego obniżenia poziomu wody w Gople o dalsze 1,3 m. Tak więc w wyniku
melioracji i regulacji rzek w okresie 1772-1882 poziom wody w jeziorze Gopło obniżył
się o 3,2 m. Jeszcze w 1880 roku jezioro sięgało do Warzymowa, obecnie zaś kończy
się koło Przewozu. Przy kopaniu Kanału Warta-Gopło natrafiono na konstrukcje
drewniane wskazujące na istnienie w dawnych czasach budowli wodnych
ułatwiających spław towarów.
Na północny zachód od Jeziora Skulskiego występują liczne, nieduże zbiorniki
wodne. W okolicach miejscowości Gocanowo utworzono liczne stawy hodowlane. W
tabeli 2 zestawiono główne parametry morfometryczne zbiorników wodnych o
powierzchni większej od 1 ha.
Analizę czystości wód powierzchniowych oparto o wyniki badań prowadzonych
przez Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska.
Według danych zawartych w „Raporcie o stanie środowiska w Wielkopolsce w
roku 2001” (PIOŚ - Poznań 2002), w „Raporcie o stanie środowiska województwa
kujawsko-pomorskiego w 1999 roku” (PIOŚ – Bydgoszcz 2000), w „Raporcie o stanie
województwa kujawsko-pomorskiego w 2000 roku” (PIOŚ - Bydgoszcz 2001) oraz w
„Ekosystemach wodnych okolic Konina” (PIOŚ - Poznań 2001), badania jakości wód
powierzchniowych na analizowanym obszarze objęły rzeki: Kanał Gopło-Świesz oraz
Noteć (Noć).
W 2000 roku wody Kanału Gopło-Świesz badano w dwóch punktach
pomiarowo-kontrolnych; powyżej i poniżej miejscowości Piotrków Kujawski. Powyżej
Piotrkowa Kujawskiego, na obszarze objętym arkuszem mapy Radziejów, o III klasie
czystości wód Kanału Gopło-Świesz zadecydowało przewodnictwo elektrolityczne
właściwe, stan sanitarny, stężenie chlorofilu „a” oraz saprobowość sestonu. Poniżej
miasta nastąpiło pogorszenie stanu czystości wód cieku. O dyskwalifikacji wód
zadecydowały stężenia związków biogennych (azotyny, fosforany, fosfor ogólny),
chlorofiu „a”, skażenie bakteriologiczne, wyrażone wskaźnikiem miano Coli oraz
pozaklasowa wartość przewodności elektrolitycznej właściwej. Kanał Gopło-Świesz
jest odbiornikiem wód pościekowych z oczyszczalni w Piotrkowie Kujawskim.
Miejscowość ta jest w znacznej części skanalizowana.
Noteć (Noć) w 1999 roku, poniżej Gopła, poza omawianym obszarem,
prowadziła również wody ponadnormatywnie zanieczyszczone. W stosunku do
poprzedniego cyklu badawczego zmniejszeniu uległy stężenia związków biogennych,
wzrosły stężenia związków organicznych oraz chlorofilu „a”.
Badania prowadzone przez Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska objęły Gopło i
Jezioro Skulskie, częściowo znajdujące się na obszarze objętym arkuszem mapy
Piotrków Kujawski.
Gopło Południowe w 1995 roku, było zbiornikiem mocno zanieczyszczonym
(poza klasą) i podatnym na degradację (III kategoria).
Gopło Północne w 1995 roku posiadało wody odpowiadające III klasie.
Docelowo Gopło Południowe powinno posiadać wody odpowiadające wypadkowej I
klasie, natomiast Gopło Północne - II klasie czystości.
Jezioro Gopło zanieczyszczają zrzuty wód pościekowych, spływ obszarowy wód
z pól uprawnych oraz niekontrolowane zrzuty ścieków z miejscowości (brak sieci
kanalizacyjnej) położonych w zlewni bezpośredniej akwenu. Przynajmniej okresowo
Gopło zanieczyszczają bogate w związki biogenne i organiczne zrzuty wód ze stawów
hodowlanych w okolicach miejscowości Gocanowo. Wskutek zwiększonej ilości
związków biogennych następuje szybka eutrofizacja wód powierzchniowych.
Jezioro Skulskie, częściowo znajdujące się na omawianym obszarze w 2000
roku, zaliczono do zbiorników o wodach silnie zanieczyszczonych (III klasa), o czym
zadecydowały stężenia związków biogennych. Wskaźnik sanitarny (miano Coli)
kwalifikował wody jeziora do II klasy czystości. W porównaniu do badań
przeprowadzonych w 1995 roku zaobserwowano poprawę stanu sanitarnego z klasy
III do II. Jezioro jest umiarkownie podatne na degradację (II katagoria).
Można przyjąć, że cieki odwadniające tereny podmokłe posiadają obniżoną
jakość wody (z przyczyn naturalnych: barwa, zwiększona ilość zawiesin i substancji
rozpuszczonej).
Pozostałe,
niebadane
wody
powierzchniowe,
są
prawdopodobnie
zanieczyszczone przez spływy obszarowe. Ułatwieniem dla spływu związków
biogennych z terenów rolniczych są urządzenia drenarskie na terenach wyżej
położonych oraz sieć rowów melioracyjnych i cieków w dolinach. Wody
powierzchniowe zanieczyszczają również zrzuty ścieków. Za intensywnym
wodociągowaniem wsi nie nadąża bowiem budowa sieci kanalizacyjnej. Sprawia to,
że ścieki gromadzone w szambach są niekiedy zrzucane w sposób niekontrolowany
do gruntu lub wód powierzchniowych. Do wód powierzchniowych (Gopło) trafiają
również niedostatecznie oczyszczone wody pościekowe.
Na poprawę stanu czystości wód powierzchniowych może wpłynąć
skanalizowanie miejscowości na omawianym obszarze, zmodernizowanie istniejących
oczyszczalni oraz systemu melioracyjnego i drenarskiego aby ilość wody
odprowadzana ze zlewni rolniczej do wód powierzchniowych była jak najmniejsza.
Tabela 5. Stan czystości badanych cieków i jezior