Autoreferat rozprawy doktorskiej obronionej na WNE UW

Paweł Durkiewicz
Autoreferat rozprawy doktorskiej pt.:
„Rola elektronicznej wymiany danych w dostosowaniu międzybankowych izb rozliczeniowych
do rekomendacji Unii Europejskiej”
napisanej pod kierunkiem naukowym dr hab. Dariusza T. Dziuby
z Katedry Informatyki Gospodarczej i Analiz Ekonomicznych WNE UW
Tezy rozprawy i podstawowa terminologia
Prezentowana rozprawa doktorska dotyczy roli elektronicznej wymiany danych (EDI)1 w
dostosowaniu międzybankowych izb rozliczeniowych do rekomendacji Unii Europejskich, w
nowych krajach członkowskich.
G ł ó w n a t e z a rozprawy jest następująca:
Standaryzacja i rozwój elektronicznej wymiany danych w dziedzinie
międzybankowych izb rozliczeniowych jest sprawą kluczową dla dostosowania
systemów rozliczeń krajowych do wymogów Unii Europejskiej.
W toku badań sformułowano również kilka tez szczegółowych:
1. Wdrożenie standardów elektronicznej wymiany danych zmniejsza ryzyko operacyjne i
informatyczne w systemach płatności, przyczyniając się tym samym do bardziej
efektywnego ich funkcjonowania.
2. Stosowanie elektronicznej wymiany danych w rozliczeniach międzybankowych znacząco
obniża koszty transakcyjne rozrachunku płatności.
3. Elektroniczna wymiana danych usprawnia funkcjonowanie izb rozliczeniowych,
przyczyniając się tym samym do zwiększenia szybkości obiegu pieniądza w gospodarce.
4. W segmencie rynku rozliczeń międzybankowych dla płatności wysokokwotowych
występuje monopol państwa. Narzucenie przez regulatorów systemów rozrachunku brutto
- RTGS2 w miejsce netto - DNS3 było nieuzasadnione ekonomicznie.
5. W systemach rozrachunku brutto, obsługiwanych przez państwo, występuje ryzyko
nadużycia (nie do końca skutecznie ograniczane przez oprocentowanie i zabezpieczenia
papierami wartościowymi).
6. „Zabezpieczanie” istniejących systemów DNS (np. tzw. standardami Lamfalussy`ego) w
celu ograniczania ryzyka systemowego, nie miało uzasadnienia ekonomicznego.
Zależności stwierdzone w rozprawie, a także zaproponowane i analizowane mierniki, pozwoliły
ma postawienie kilku h i p o t e z badawczych, które udało się zweryfikować.
Dla potrzeb prezentowanych rozważań dokonano następujących uściśleń terminologicznych.
– Elektroniczna wymiana danych jest przesyłaniem i automatycznym przetwarzaniem (tj. bez
udziału człowieka) dokumentów handlowych o określonym standardzie. Koncepcja EDI,
1
EDI (Electronic Data Interchange).
Real Time Gross Settlement.
3
Designated – time Net Settlement.
2
biorąc pod uwagę proces jej ewolucji, jest rozumiana w niniejszej rozprawie również wraz z
przystosowywanymi do jej potrzeb standardami i technologiami, m.in. XML (Extensible
Markup Language - uniwersalny język umożliwiający zapis danych w ustrukturalizowany
sposób). Włączenie do rozważań XML pozwala patrzeć na omawiane standardy szerzej - w
kontekście (globalnego) handlu elektronicznego i pozyskiwania istotnych korzyści z
internetowych rynków elektronicznych.
– System płatności jest zbiorem procedur (w tym standardów EDI) i infrastrukturą teleinformatyczną, które umożliwiają dokonywanie rozliczeń i rozrachunku przez izby rozliczeniowe.
– Izba rozliczeniowa jest instytucją (pośredniczącą), prywatną bądź państwową, która
świadczy usługi finansowe w zakresie rozliczania i rozrachunku płatności między stronami,
które zawarły transakcję handlową.
Izba rozliczeniowa jest traktowana jako miejsce l u b mechanizm przetwarzania. I z tego powodu
terminy „izba rozliczeniowa” oraz „system płatności”, na użytek rozprawy, stosowane są
zamiennie, wzorując się m.in. na obcojęzycznej literaturze przedmiotu, zwłaszcza opracowaniach
Banku Rozrachunków Międzynarodowych (BIS).
W rozważaniach nie są rozpatrywane szczegółowe rozwiązania techniczne (technologiczne),
związane z systemami płatności, np. oprogramowanie, sprzęt komputerowy, cechy sieci telekomunikacyjnych, bazy danych itp., natomiast skupiono się na procedurach i standardach EDI.
Struktura rozprawy
Rozprawa składa się z sześciu rozdziałów: pierwszy - „Wprowadzenie do problematyki izb
rozliczeniowych”, drugi – „Dyskusja o roli państwa i rynku w zakresie izb rozliczeniowych”,
trzeci – „Elektroniczna wymiana danych w kreowaniu izb rozliczeniowych”, czwarty – „EDI a
izby rozliczeniowe w kontekście regulacji Unii Europejskiej”, piąty – „Możliwości
wielokryterialnego pomiaru i oceny systemów płatności” i szósty – „Koncepcja globalnego
miernika ACH”.
W rozdziałach I-IV, o charakterze teoretycznym, analitycznym i przeglądu literatury przedmiotu,
rozpatrywano międzybankowe izby rozliczeniowe oraz rolę standardów EDI w funkcjonowaniu i
rozwoju izb rozliczeniowych.
Kolejna część, o charakterze empirycznym (rozdziały V i VI) objęła analizę i porównanie izb
rozliczeniowych w krajach członkowskich Unii Europejskiej.
W zakończeniu rozprawy sformułowano wnioski, podsumowując dokonane rozważania i
badania, przedyskutowano tezy i hipotezy postawione w pracy, nakreślono możliwości dalszych
badań w tej dziedzinie, zarysowano też perspektywy rozwoju izb rozliczeniowych.
Ze względów organizacyjnych, niektóre rozważania umieszczono w załącznikach (stanowiących
integralną część pracy): aneksy 1 i 2 zestawiają składnię standardu EDIFACT oraz typowe
komunikaty EDI w sferze finansowej, aneksy 3 i 4 - wyliczenia mierników ACH oraz mierników
„dostosowania izb rozliczeniowych”, aneks 5 - dane wykorzystane w analizie korelacyjnej.
Aneksy 6, 7 i 8 dokumentują kolejno metodykę wyliczania globalnego miernika ACH oraz jego
konwergencji i dynamiki.
Uzyskane wyniki
W pierwszej części rozprawy:
– Zdefiniowano izby rozliczeniowe, wyodrębniając ich funkcje i metody funkcjonowania.
– W ramach przyczynku do historii gospodarczej zarysowano najważniejsze etapy tworzenia
izb rozliczeniowych (od średniowiecza do współczesności).
2
–
Podkreślono szczególną rolę izb automatycznych, analizując ich znaczenie gospodarcze, w
kategoriach makro- i mikroekonomicznych, w tym jako strategiczny element infrastruktury
informacyjnej gospodarki i państwa.
– Utworzono szczegółową typologię izb rozliczeniowych, w tym izb elektronicznych, a także
wydzielono rodzaje systemów rozrachunku netto i brutto (zob. tabela 1, tabela 2):
Tabela 1. Kryteria podziału i typologia izb rozliczeniowych
Lp. Kryteria podziału
Izby rozliczeniowe
1. Rodzaj
obsługiwanych Izby międzybankowe
Izby
rozliczeniowe
giełd
papierów
płatności
wartościowych i towarowych
2.
Brak (bankowość
Izby stosujące systemy rozliczeń płatności
Obecność pośrednika rozliczeń
korespondencyjna)
(netto, brutto, hybrydowe)
3. Typ rozrachunku
Rozrachunek netto4
Rozrachunek brutto5
4. Czas
i
częstotliwość Rozrachunek w określonym Rozrachunek w czasie rzeczywistym
rozrachunku
czasie
5. Przynależność
operatora Systemy sektora prywatnego
Systemy sektora publicznego
systemu do sektora gospodarki
6. Rodzaj zleceniodawcy
Między bankami (bank-bank)
Między klientami (klient-klient)
7. Wielkość
transferowanych Systemy detaliczne
Systemy wysokokwotowe
funduszy
8. Pilność płatności
Priorytetowe (pilne)
Standardowe (mniej pilne)
9. Zasięg systemu rozliczeń
Transgraniczne
Regionalne lub krajowe
10. Poziom uczestnictwa
Bezpośredni
Pośredni
11. Cechy nośnika informacji
Systemy papierowe
(Bezpapierowe) e l e k t r o n i c z n e
12. Rodzaj
obsługiwanych Tylko uznaniowe
Uznaniowe i obciążeniowe
instrumentów płatności
13. Występowanie
procedur Niezabezpieczone DNS
Zabezpieczone DNS
zabezpieczających
Opracowanie własne
Tabela 2. Kryteria podziału i typologia elektronicznych izb rozliczeniowych
Lp. Kryteria podziału
1.
Rodzaj sieci służącej do
transferu instrukcji płatniczych
2. Rodzaj technologii do opisu
metadanych
3. Rodzaj standardów EDI
4. Transfer funduszy i informacji
razem czy osobno
Opracowanie własne
Elektroniczne izby rozliczeniowe
Prywatne sieci, extranety, sieć Internet (Internet based ACH) – izby
X.25
“bazujące na Internecie”
EDI (tradycyjne)
XML
ANSI
Asocjacyjne
(fundusze
informacja wędrują razem)
EDIFACT/SWIFT
i Reasocjacyjne (fundusze i informacja
przesyłane są innymi sieciami)
Wykazano, że przyczyny ewolucji izb rozliczeniowych miały n a t u r ę e k o n o m i c z n ą ,
pochodząc z dwóch źródeł: państwa i rynku. Wzrost gospodarczy implikował wzrost obrotów
handlowych, a dodatkowo liberalizacja przepływów towarowych i kapitałowych (efekt
deregulacji ze strony państwa) wzmacniała rosnący trend wolumenu handlu wewnętrznego i
międzynarodowego. Spowodowało to łącznie wzrost roli rozliczeń płatności w gospodarce i było
motywem do szukania nowych metod redukcji kosztów transakcyjnych, zwiększania
bezpieczeństwa, wygody i szybkości przekazu pieniądza.
Dyskusji poddano r o l ę p a ń s t w a i r y n k u w zakresie izb rozliczeniowych. Przeanalizowano
regulacje w bankowości, zwłaszcza w sferze rozliczeń. Analiza dotyczyła reform w zakresie
funkcjonowania wysokokwotowych systemów płatności, a także dyskusji na temat ryzyka
systemowego i nadużycia.
4
5
Oznaczony (na koniec dnia) – DNS.
Ciągły (w czasie rzeczywistym) – RTGS.
3
Rozpatrzono elektroniczną wymianę danych jako s t a n d a r d w tworzeniu izb rozliczeniowych,
uwypuklając znaczenie prac standaryzacyjnych, m.in. pod egidą ONZ6.
Wyszczególniono podobieństwa i różnice między EDI a XML. Wykazano, że EDI nie jest tylko
„pre-internetową” fazą rozwoju handlu elektronicznego, ale obecnie także perspektywiczną.7
Dla potrzeb badawczych zaproponowano kilka grup m o d e l i :
− modele organizacji EDI (tradycyjny, z pośrednikiem i internetowy), przeprowadzając
dyskusję nad ich przydatnością w rozliczeniach płatności;
− modele opisowe (asocjacyjne i reasocjacyjne), jakimi można analizować izby
rozliczeniowe funkcjonujące w oparciu o standardy środowiska internetowego XML/EDI, w tym:
- trzy ogólne modele (reasocjacyjny i asocjacyjny), z wariantem technologii XML,
- pięć uszczegółowionych modeli reasocjacyjnych.
Analiza wyróżnionych modeli pozwala dostrzec tendencję do zlecania pewnych funkcji na
zewnątrz (outsourcing) oraz do optymalizacji przepływu płatności i informacji, czego
ekonomicznymi skutkami są: redukcja kosztów transakcyjnych (nawiązano tu do teorii kosztów
transakcyjnych Williamsona) oraz zwiększenie szybkości obiegu pieniądza w gospodarce.
Śledzenie i analizowanie rozwoju izb rozliczeniowych pod kątem zaproponowanych modeli
pozwoliłoby w przyszłości na wyodrębnianie kolejnych modeli (i ich wariantów), ilustrujących
ewolucję izb rozliczeniowych.
Wykazano pozytywny wpływ EDI na:
– redukcję kosztów transakcyjnych (a zwłaszcza z wykorzystaniem „internetowych”
standardów XML/EDI)
– oraz wzrost szybkości obiegu pieniądza w gospodarce.
Kolejnym krokiem rozważań była analiza EDI w kontekście regulacji UE. Rozpatrzono standardy
i rekomendacje unijne, a zwłaszcza te, które dotyczą izb rozliczeniowych i skupiają się na istotnej
roli EDI. Analizom poddano architekturę, znaczenie gospodarcze, funkcjonowanie i dane
ilustrujące rozwój unijnego systemu rozliczeń wysokokwotowych – TARGET, wskazując na
prace nad nową wersją systemu – TARGET2.8
Analizowane w rozdziale IV rekomendacje, regulacje i standardy unijne posłużyły w dalszych
rozważaniach, o charakterze empirycznym, jako k r y t e r i a :
– p o r ó w n a w c z e izb rozliczeniowych w państwach Unii Europejskiej („starych” i „nowych”
krajach - uczestnikach), jak i
– k o n s t r u o w a n i a wybranych mierników, oceniających rozwój izb rozliczeniowych.
W części empirycznej, dokonano:
− analizy porównawczej izb rozliczeniowych w wybranych krajach, w oparciu o zadane
uwarunkowania metod badawczych, w tym możliwości wielokryterialnego pomiaru i
oceny wybranych systemów płatności, kryteria i uzasadnienie wyboru badanej próby
krajów nowoprzyjętych do Unii Europejskiej;
− sformułowania metodyki i konstrukcji kilku mierników, oceniających wybrane aspekty
rozwoju izb rozliczeniowych,
− prezentacji kilku mierników „edifikacji” i rozwoju technologii EDI,9
6
Nad standardem EDIFACT (Electronic Data Interchange for Administration, Commerce and Transport).
Obecnie obie te technologie są traktowane ł ą c z n i e (jako XML/EDI).
8
Nawiązując również do konkurencyjnego z rynku amerykańskiego systemu WATCH.
9
Analizy (benchmarkingowe) objęły również porównania wybranych krajów UE z USA.
7
4
− weryfikacji hipotez badawczych, dzięki metodzie korelacyjnej i konstrukcji kilku prostych
modeli ekonometrycznych.
Kluczowym wątkiem rozważań było skonstruowanie g l o b a l n e g o m i e r n i k a ACH:
– do jego konstrukcji wykorzystano p o d e j ś c i e w i e l o k r y t e r i a l n e ( rozważając zarówno
korzyści, jak i ograniczenia z tego wynikające);
– wskazano możliwości jego wykorzystania w analizach dowolnych grup krajów10;
– w oparciu o zaproponowaną metodykę11 dokonano jego wyliczeń na przykładzie badanej
grupy (kraje Unii Europejskiej) - zob. tabela 3:
Tabela 3. Wartości globalnego miernika ACH dla badanej grupy krajów z lat 2001-200512
Lp.
Kraj
2001
2002
2003
2004
2005
1.
Francja
79,08
78,78
77,49
74,94
78,55
2.
Wielka Brytania
75,48
76,21
67,64
86,79
76,63
3.
Holandia
70,06
71,91
71,99
70,87
74,50
4.
Dania
67,91
69,45
69,87
66,53
67,73
5.
Niemcy
56,55
58,48
58,22
68,25
67,32
6.
Belgia
62,00
44,18
52,90
62,81
62,14
7.
Portugalia
62,69
67,05
65,68
62,00
60,03
8.
Luksemburg
67,77
70,67
70,76
69,97
59,44
9.
Szwecja
62,85
52,86
53,78
52,68
55,15
10.
Włochy
39,32
51,70
50,39
51,00
53,64
11.
Finlandia
39,27
38,73
40,70
39,92
51,41
12.
Hiszpania
50,83
53,95
54,08
47,04
52,53
13.
Irlandia
44,35
35,41
36,32
46,25
49,08
14.
Austria
40,47
40,49
41,81
42,30
45,53
10
Miernik ACH został nazwany „globalnym” z dwóch powodów. Po pierwsze, bo obejmuje wiele krajów. Po drugie,
bo w jego skład wchodzi wiele różnorodnych zmiennych (ekonomicznych, strukturalnych, z zakresu IT).
11
M e t o d y k a wyliczania i normalizacji globalnego miernika ACH jest następująca:
I) Po pierwsze wyróżniono grupy składowych (o nazwach: „EDI”, „Makroekonomia”, „Finanse”, „Systemy
płatności” i „Struktura systemów płatności”) i przypisano im (w kolejności) następujące wagi w
procentach: 15, 10, 10, 50, 15.
Poszczególne grupy składowych objęły łącznie 21 cząstkowych wskaźników. Grupę „EDI” tworzył wskaźnik ereadiness, który posłużył jako przybliżenie wykorzystania technologii EDI. W grupie „Makroekonomia”
umieszczono PKB per capita jako wyznacznik bogactwa danego kraju. Z kolei grupa „Finanse” przybliżała
wykorzystanie plastikowego pieniądza na 1 mieszkańca danego kraju za pomocą 6 wskaźników cząstkowych.
Grupa „Systemy płatności” zawierała 4 mierniki: liczby i wartości transakcji w systemach detalicznych i
wysokokwotowych odpowiednio w przeliczeniu na 1 mieszkańca oraz w odniesieniu do PKB danego kraju. W
grupie „Struktura systemów płatności” (9 składowych) znalazły się takie miary jak liczba systemów płatności
(detalicznych i wysokokwotowych), współczynniki koncentracji (mierzące udział w rynku największych
uczestników systemu) oraz liczba uczestników tych systemów.
II) Wyodrębnionym składowym dla poszczególnych grup przypisano punktację (każda składowa mogła
otrzymać 5 lub 10 punktów, za wyjątkiem e-readiness, który przyjmował wartości od 0 do 10 punktów).
III) Opierając się na zadanych wagach przypisanym grupom i punktacji dla składowych, wyliczono
współczynniki, które posłużyły do obliczenia wartości globalnego współczynnika ACH dla każdego z
badanych krajów.
IV) Następnie skalkulowano zakres wartości przyjmowanych przez globalny miernik ACH, co pozwoliło na
obliczenie znormalizowanych wartości miernika (przyjmującego wartości od 0 do 100).
12
Posortowane malejąco (wg wartości z 2005 roku).
5
15.
Cypr*
41,19
42,66
41,81
43,71
44,00
16.
Słowacja*
29,40
29,71
30,94
30,57
43,36
17.
Słowenia*
36,84
38,31
38,91
42,62
43,04
18.
Czechy*
29,59
31,07
31,67
32,11
42,70
19.
Estonia*
20,17
31,07
31,67
32,11
37,50
20.
Węgry*
33,89
36,80
37,27
34,34
35,40
21.
Grecja
31,20
34,28
35,21
35,72
34,99
22.
Polska*
32,74
32,52
32,65
32,23
32,54
23.
Litwa*
28,14
29,62
30,22
32,11
28,37
24.
Malta*
25,97
24,54
23,69
27,04
27,33
25.
Bułgaria**
26,93
30,65
20,57
20,98
20,90
26.
Rumunia**
14,14
16,23
16,62
27,70
16,73
27.
Łotwa*
14,38
15,85
16,45
17,51
16,23
28.
Średnia(A)
43,82
44,56
44,42
46,30
47,29
29.
Mediana(A)
39,32
38,73
40,70
42,62
45,53
30.
Odchylenie standardowe(A)
19,02
18,24
17,89
18,26
17,65
31.
Średnia(B)
56,66
56,28
56,46
58,47
59,24
32.
Mediana(B)
62,00
53,95
54,08
62,00
59,44
33.
Odchylenie standardowe(B)
14,85
15,38
13,79
14,75
12,21
34.
Średnia(C)
29,23
31,21
31,53
32,44
35,05
35.
Mediana(C)
28,04
30,07
30,50
31,31
34,15
36.
Odchylenie standardowe(C)
27,90
30,10
30,45
31,38
33,23
37.
Średnia(D)
27,78
29,92
29,37
31,09
32,34
38.
Mediana(D)
28,77
30,86
31,30
32,11
33,97
39.
Odchylenie standardowe(D)
8,30
8,00
8,38
7,52
10,40
* Kraje przyjęte do UE dnia 1 maja 2004 roku;
** Kraje przyjęte do UE dnia 1 stycznia 2007 roku;
A
Wynik dla wszystkich krajów z tabeli;
B
Wynik dla „starych” krajów UE;
C
Wynik dla „nowych” krajów unijnych bez Bułgarii i Rumunii;
D
Wynik dla „nowych” krajów UE włączając Bułgarię i Rumunię.
Źródło: opracowanie własne13
W toku dalszych badań:
– zweryfikowano postawione hipotezy badawcze,
– zbadano dynamikę globalnego miernika ACH na podstawie dostępnych szeregów
czasowych (zob. rysunek 1.),
13
Dane statystyczne zaczerpnięto z: [The Economist Intelligence Unit (2005)] oraz [Blue Book. Payment and
securities settlement systems in accession countries. Addendum Incorporating 2005 Data (2006)].
6
Globalny Miernik
ACH
Rys. 1. Dynamika globalnego miernika ACH - kraje UE w
latach 2001-2005
48,00
46,00
44,00
42,00
Średnia
2001
2002
2003
2004
2005
43,82
44,56
44,42
46,30
47,29
Lata
Źródło: opracowanie własne
– przeanalizowano konwergencję dla średnich wartości globalnego miernika ACH mierząc w
ten sposób poziom dostosowania się „nowych” krajów do „starych” członków UE i
wykazując zachodzenie upodobniania się (konwergencji) krajów „nowych” do „starych”.
Stwierdzono, że izby rozliczeniowe w badanych krajach u p o d o b n i a j ą s i ę do siebie pod
względem technicznym, organizacyjnym, standardów i rozwiązań prawnych.
Wynika to z dwóch źródeł. Pierwszym są procesy zachodzące na rynku (globalizacja, przepływ
kapitału, technologii i informacji). Do drugiego należą: regulacje rządowe, rekomendacje Unii
Europejskiej, standardy międzynarodowych instytucji bankowych (EBC, BIS).
Wnioski - dyskusja tez postawionych w rozprawie
Analiza tezy głównej rozprawy jest następująca:
Celem deklarowanym dostosowywania izb rozliczeniowych w nowych krajach członkowskich do
standardów unijnych jest poprawa efektywności i sprawności ich funkcjonowania. Gdyby
wspomniane kraje nie zostały przyjęte do UE można by domniemywać, że z uwagi na procesy
obecne na wolnym rynku i tak nastąpiłoby pewne dostosowanie, wynikające z procesów
globalizacji i stosowania tych samych nowych technologii informatycznych w sektorze izb
rozliczeniowych.
Zatem analizując i wykazując istnienie pozytywnego związku standardów elektronicznej
wymiany danych z zaawansowaniem rozwoju izb rozliczeniowych w pośredni sposób można
wykazać, iż właśnie EDI pełni jedną z kluczowych ról w dostosowaniu automatycznych izb
rozliczeniowych do rekomendacji UE w nowych krajach członkowskich.14
W celu uzasadnienia postawionych tez posłużono się dwiema metodami:
– Pierwsza z nich t eo r ety c zna , polegała na szczegółowej analizie argumentów znajdujących
się w literaturze przedmiotu odnośnie wymienionych tez szczegółowych;
– Druga - emp i ry c zna , sprowadzała się do zbadania izb rozliczeniowych w krajach Unii
Europejskiej przy pomocy skonstruowanych w tym celu mierników.
Poniżej zaprezentowano dyskusję tez szczegółowych postawionych w rozprawie:
14
Celowo użyto słowa „związek” a nie „wpływ”, gdyż termin „wpływ” sugerowałby kategorycznie zależność
kauzalną (przyczynowo-skutkową), które można by indukcyjnie wykazać na podstawie przeprowadzonych
eksperymentów. Jednak z braku możliwości technicznych, a także z uwagi na uwarunkowania społeczne, polityczne
i etyczne takie eksperymenty nie są możliwe i najprawdopodobniej nie zostaną przeprowadzone. Z tego względu
posłużono się metodą korelacyjną i dlatego użyto terminu „związek” w sensie zależność, a nie „wpływ” w sensie
ścisłego determinizmu.
7
Ad 1.
Wdrożenie standardów elektronicznej wymiany danych zmniejsza ryzyko
operacyjne i informatyczne w systemach płatności, przyczyniając się tym samym
do bardziej efektywnego ich funkcjonowania.
Ryzyko operacyjne, a także informatyczne, jest niestety bardzo trudne do skwantyfikowania i
można je szacować tylko pośrednio i w przybliżeniu.
Jednak pewnym jest, iż EDI dzięki swej specyfice, niejako z definicji wpływa na redukcję
analizowanego ryzyka, chociażby z uwagi na automatyzację przetwarzania danych i ograniczenie
czynnika ludzkiego. Mniejsza liczba błędów przy wprowadzaniu danych, przestrzeganie procedur
i protokołów EDI zapewnia również ciągłość przetwarzania danych.
Ad 2.
Stosowanie elektronicznej wymiany danych w rozliczeniach międzybankowych
znacząco obniża koszty transakcyjne rozrachunku płatności.
To jest najważniejsza korzyść ze stosowania EDI w sektorze izb rozliczeniowych. Konieczność
przejścia z rozliczeń tradycyjnych papierowych na elektroniczne (w Polsce w KIR S.A. z
systemu SYBIR na ELIXIR) była oczywistością i stanowiła tylko kwestię czasu.
Ad 3.
Elektroniczna wymiana danych usprawnia funkcjonowanie izb rozliczeniowych,
przyczyniając się do zwiększenia szybkości obiegu pieniądza w gospodarce.
W pośredni sposób EDI poprzez poprawę sprawności funkcjonowania izb rozliczeniowych
przyczynia do wzrostu szybkości obiegu pieniądza w gospodarce, dzięki mniejszej liczbie błędów
wprowadzania i krótszym czasie przetwarzania danych.
Ad 4.
W segmencie rynku rozliczeń międzybankowych dla płatności wysokokwotowych
występuje monopol państwa. Narzucenie przez regulatorów systemów rozrachunku
brutto (RTGS) w miejsce netto (DNS) było nieuzasadnione ekonomicznie.
Teza ta jest kontrowersyjna, jednak wydaje się mieć uzasadnienie w literaturze przedmiotu.
W krajach Unii Europejskiej (starych i nowoprzyjętych) w zakresie rozliczeń wysokokwotowych
panuje monopol państwa. Jednak nie jest to uzasadnione jakimiś przekonującymi badaniami, lecz
zapewne względami poza-ekonomicznymi. Ponadto w literaturze przedmiotu w ogóle nie
występuje postulat, że takie badania są potrzebne.15
Ad 5.
W systemach rozrachunku brutto, obsługiwanych przez państwo, występuje ryzyko
nadużycia (nie do końca skutecznie ograniczane przez oprocentowanie i
zabezpieczenia papierami wartościowymi).
Kwestia ryzyka nadużycia była szeroko dyskutowana w rozdziale trzecim na przykładzie izb
rozliczeniowych w USA i systemu RTGS państwowego – FedWire oraz prywatnego – CHIPS.
Jednak oczywiście dotyczy również izb rozliczeniowych w krajach Unii Europejskiej.
Ad 6.
„Zabezpieczanie” istniejących systemów DNS (np. tzw. standardy Lamfalussy`ego) w
celu ograniczania ryzyka systemowego, nie miało uzasadnienia ekonomicznego (teza ta
związana jest z tezami 4 i 5).
15
Wyjątkiem są tu USA i system CHIPS (analizowany w rozdziale drugim).
8
Regulacje państwa, w tym wspomniane standardy Lamfalussy`ego za deklarowany cel mają
ograniczenie ryzyka i poprawę bezpieczeństwa funkcjonowania izb rozliczeniowych. Jednak nie
wykazano w odpowiednich badaniach, że jest to niezbędne i korzystne.
Ponadto kwestią ekonomii normatywnej a nie pozytywnej pozostaje czy w ogóle dobrze, iż takie
regulacje mają miejsce. Być może na wolnym, nieregulowanym rynku izb rozliczeniowych,
powstałyby nowe rozwiązania i innowacje technologiczno-organizacyjne, które lepiej poradziłyby sobie ze wspomnianym ryzykiem niż regulacje rządowe. Możliwe, że prywatne banki i ich
klienci woleliby ponosić odrobinę wyższe ryzyko przy niższych opłatach za usługi. Jednak
regulator w postaci rządu nie pozwolił, aby w swobodnej grze rynkowej pojawiły się odpowiedzi
na te pytania, tylko arbitralnie (nawet bez odpowiednich badań) wprowadził regulacje.
W rozważaniach teoretycznych wykazano kluczową rolę elektronicznej wymiany danych w:
zaistnieniu izb rozliczeniowych (EDI i standaryzacja jest warunkiem koniecznym),
tworzeniu systemów rozliczeń płatności,
rozwoju automatycznych izb rozliczeniowych.
Komunikaty EDI (również XML/EDI w środowisku internetowym) są obecne praktycznie na
wszystkich poziomach komunikacji i przesyłania informacji oraz płatności między klientami,
przedsiębiorstwami, bankami, izbami rozliczeniowymi, a wreszcie systemami RTGS
poszczególnych krajów. Wskazuje to na k l u c z o w ą rolę EDI w rozliczeniach płatności.
W badaniach empirycznych, formułując odpowiednie hipotezy badawcze, wykazano:
z a c h o d z e n i e pozytywnej, istotnej statystycznie i stabilnej w badanym okresie,
korelacji między EDI, a szybkością obiegu pieniądza,
z a c h o d z e n i e dostosowania się „nowych” krajów unijnych do „starych”, o czym
świadczy konwergencja średnich wartości globalnego miernika ACH, którego składową
jest EDI (zob. rys. 2.).
Rys. 2. Konwergencja globalnego miernika ACH dla "nowych" i "starych" krajów UE
56,00%
54,00%
52,00%
50,00%
48,00%
46,00%
Średnia dla "nowych" krajów /
2001
2002
2003
2004
2005
49,04%
53,16%
52,02%
53,17%
54,59%
Lata
Średnia dla "starych" krajów
Źródło: opracowanie własne
Przeprowadzono też następujące testy statystyczne dla grupy badanych krajów w latach 20012005 z podziałem na „nowe” i „stare” kraje unijne dla wartości globalnego miernika ACH:
1. Testy nieparametryczne mające pomóc podjąć decyzję co do odrzucenia, bądź nie,
hipotezy o braku różnic w próbach krajów „nowych” i „starych” (test Mann-Whitneya,
test Kołmogorowa Smirnowa).
9
2. Następnie zbadano czy badana próba krajów cechuje się normalnością rozkładu
korzystając z następujących testów: test Shapiro-Wilka, test Jarque-Bera, test AndersonDarling, test Lillieforsa.
Po uzyskaniu wyniku, który świadczył o możliwości odrzucenia hipotezy o braku normalności
badanych zmiennych posłużono się następującymi testami dla zweryfikowania hipotez o braku
różnic średnich i wariancji w dwóch badanych grupach krajów - dla hipotezy o braku różnicy
średnich: test T oraz test Z; dla hipotezy o braku różnicy wariancji: test Fischera F, test Bartletta,
test Levene`a16.
W n i o s e k : zarówno rozważania teoretyczne, jak i badania empiryczne, potwierdziły i pozwoliły
wykazać kluczową rolę elektronicznej wymiany danych w dostosowaniu międzybankowych izb
rozliczeniowych do standardów Unii Europejskiej.
Wnioski. Dyskusja postawionych hipotez badawczych
W rozprawie sformułowano kilka rodzajów hipotez badawczych: korelacyjnych, regresji, różnicy
średnich i odchyleń standardowych, dynamiki globalnego miernika ACH, konwergencji
globalnego miernika ACH.17
Najważniejszą hipotezą korelacyjną była hipoteza odnośnie pozytywnej korelacji EDI szybkości
obiegu pieniądza (będąca rozwinięciem t r z e c i e j tezy szczegółowej). Korelacja ta okazała się
stabilna i istotna statystycznie dla badanego okresu (lata 2001-2005)18.
Weryfikacja tej hipotezy w sposób empiryczny potwierdziła przewidywania wynikające z teorii.
Za przybliżenie EDI posłużył e-readiness, z kolei przybliżeniem szybkości obiegu pieniądza
były: iloraz wartości transferów płatności w danym kraju (detalicznych i wysokokwotowych)
oraz PKB, a także stosunek wolumenu transferów płatności w danym kraju (detalicznych i
wysokokwotowych) do liczby jego mieszkańców.
Wykorzystując kilka prostych modeli ekonometrycznych, zbadano:
– łączny wpływ zmiennych: PKB, e-readiness oraz wolności gospodarczej na zmienną
objaśnianą – wartość transferów w danym kraju (detalicznych i wysokokwotowych);
– łączny wpływ zmiennych: ln PKB, e-readiness i wolności gospodarczej na zmienną
objaśnianą – logarytm naturalny z wartości transferów płatności w danym kraju;
– wpływ zmiennej e-readiness i wolności gospodarczej na zmienną objaśnianą – logarytm
naturalny z wartości transferów płatności w danym kraju (detalicznych i
wysokokwotowych);
– łączny wpływ zmiennych: In PKB, e-readiness i wolności gospodarczej w sferze monetarnej
oraz finansowej na zmienną objaśnianą – logarytm naturalny z wartości transferów płatności
w danym kraju;
– łączny wpływ zmiennych: e-readiness i wolności gospodarczej w sferze monetarnej oraz
finansowej na zmienną objaśnianą – logarytm naturalny z wartości transferów płatności w
danym kraju.
Jeśli chodzi o hipotezy na temat normalności rozkładu, różnic średnich i odchyleń standardowych, dotyczyły one globalnego miernika ACH dla grupy państw unijnych (dane z roku 2005).
16
Obliczeń dokonano przy pomocy oprogramowania XLSTAT 7.5.2.
Hipotezy korelacyjne i regresji przedstawiono i zweryfikowano w rozdziale V, a pozostałe hipotezy w rozdz. VI.
18
Obliczeń w analizie korelacyjnej dokonano z użyciem oprogramowania STATISTICA 7.0.
17
10
Podzielono badaną grupę krajów na dwa segmenty: „stare” i „nowe” kraje członkowskie.
Hipoteza zerowa o braku różnic średnich wartości globalnego miernika ACH została odrzucona i
przyjęto hipotezę alternatywną o występowaniu istotnych statystycznie różnic w zakresie
średnich. Natomiast hipoteza zerowa o braku różnic odchyleń standardowych w tych dwóch
grupach krajów nie została odrzucona.
Ostatnia grupa hipotez badawczych dotyczyła dynamiki globalnego miernika ACH. Niestety,
dostępne dane pozwoliły na prześledzenie jego wartości dla próby o bardzo ograniczonej
liczebności (w latach 2001-2005). W analizie szeregów czasowych wymagane są znacznie
większe liczebności prób.
Postawiono hipotezę o braku dynamiki (braku zmian) i odrzucono ją na podstawie: wizualnej
analizy wykresów dynamiki globalnego miernika ACH oraz wyliczenia % wzrostu wartości tego
miernika w latach 1999-2005. Jednak jest to obserwacja wstępna i zgłoszono zatem postulat o
dalsze badania dynamiki globalnego miernika ACH, z użyciem rygorystycznych technik
statystycznych.
Powyższe stwierdzenie dotyczy też analizy hipotezy o braku konwergencji (braku dostosowania)
średnich wartości globalnego miernika ACH w badanej grupie krajów z podziałem na „nowych” i
„starych” członków UE, którą odrzucono, obserwując:
– z a c h o d z e n i e wzrostu dostosowania się w czterech z pięciu badanych grup składowych
globalnego miernika ACH.
Sugestie w zakresie dalszych badań
W zakończeniu rozprawy sformułowano wnioski, podsumowując dokonane rozważania i
badania, nakreślono perspektywy rozwoju izb rozliczeniowych i zasugerowano dalsze
możliwości badawcze w tym obszarze.
Wskazano m.in., że najprostszym sposobem kontynuacji badań z niniejszej rozprawy jest
wykorzystanie stworzonych mierników i uzupełnienie o nowe dane dla kolejnych lat. Można
rozbudować istniejące mierniki o nowe kryteria, a także włączyć do analiz nowe kraje. Docelowo
globalny miernik ACH mógłby obejmować nawet 150 krajów świata, podobnie jak index of
economic freedom czy e-readiness. Możliwości dalszych badań i włączania nowych kryteriów do
globalnego miernika ACH związane są jednak z dostępem do danych, który jest obecnie
utrudniony, zwłaszcza jeśli chodzi o koszty EDI w rozliczeniach płatności.
Można postulować tworzenie inicjatyw unijnych, które ułatwią dostęp do danych (np. przez
zalecenie albo nawet nakaz zbierania i ujawniania określonych danych bankom, izbom
rozliczeniowym, według ustalonej metodologii).
Bibliografia selektywna
Angeles R., Nath R., Hendon D.W. (1998): An empirical investigation of the level of electronic
data interchange (EDI) implementation and its ability to predict EDI system success
measures and EDI implementation factors; International Journal of Physical Distribution
& Logistics Management, vol. 28, nr. 9/10.
Angelini P., Maresca G., Russo D. (1996): Systemic Risk in the Netting System, Journal for
Banking and Finance, 20.
Blue Book. Payment and securities settlement systems in accession countries. Addendum
Incorporating 2005 Data (2006) European Central Bank, December.
11
Durkiewicz P. (2002): Projekt Globalnej Izby Rozliczeniowej – WATCH; In. Wybrane problemy
zastosowania Electronic Data Interchange i Electronic Commerce, Acta Universitas
Lodziensis, Folia Oeconomica 157, red. nauk. Marian Niedźwiedziński, Wydawnictwo
Uniwersytetu Łódzkiego, s. 407-416.
Durkiewicz P., Dziuba D.T. (2000): Standaryzacja EDI w sferze ubezpieczeń i reasekuracji In.
Electronic Data Interchange, red. nauk. Marian Niedźwiedziński; Wydawnictwo M.
Niedźwiedziński - CONSULTING, Łódź-Dobieszków, s. 47-58.
The Economist Intelligence Unit (2005), The 2005 e-readiness rankings, A white paper from the
Economist Intelligence Unit. Written in co-operation with The IBM Institute for Business
Value. The Economist.
Mukhopadhyay T., Kekre S., Kalathur S. (1995): Business value of information technology: a
study of electronic data interchange, MIS Quarterly, vol. 19, nr. 2 (June), s. 137-156.
Mukhopadhyay T., Kekre S., Pokorney T. (1998): Strategic and operational benefits of electronic
data interchange, Working Paper GSIA, Carnegie Mellon University.
Niedźwiedziński M. (2004): Globalny handel elektroniczny, Wyd. PWN, Warszawa.
Selgin G. (2001): You Call That Deregulation ? A Critical Examination of Hugh Thomas`s
Proposal to Deregulate Banking, Cato Journal, vol. 21, nr. 2 (Fall), s. 315 – 331.
Selgin G. (2002): Wholesale payments: questioning the market-failure hypothesis, Department of
Economics, Terry College of Business, University of Georgia.
Standardy Lamfalussy`ego (1990): Raport CPSS (Komitet ds. Systemów Płatności i
Rozrachunku), Bank for International Settlements, Bazylea, listopad.
Statistics on payment and settlement systems in selected countries. Prepared by the Committee on
Payment and Settlement Systems of the Group of Ten Countries. Figures for 2005 (2007).
Bank For International Settlements, Bazylea, marzec.
TARGET Annual Report (2007) European Central Bank, Frankfurt a./Main.
Wilkin J., red. nauk. (2005): Teoria wyboru publicznego. Wstęp do ekonomicznej analizy polityki
i funkcjonowania sfery publicznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Williamson O. (2000): The New Institutional Economics: Taking Stock, Looking Ahead, Journal
of Economic Literature, vol. 38, September, s. 595-613.
Wojtachnik R. (2004): Elektroniczna Wymiana Dokumentów, Mikom, Warszawa.
XML Formatted Remittance Data in the ACH: A Feasibility Assessment (2002), Internet
Council, NACHA.
12