Samobójstwo Europy. Wielka Wojna 1914-1918 | Pol-Int

Pol-Int
Samobójstwo Europy. Wielka Wojna 1914-1918
Data opublikowania: 16.07.2014
Zrecenzował(a) dr Jolanta Czartoryska
Redakcja naukowa mgr Urszula Kieżun
W bieżącym roku mija 100 lat od wybuchu wojny światowej, w wielu państwach zwanej Wielką Wojną. W
historiografii polskiej, podobnie jak w niemieckiej, austriackiej i węgierskiej wojna ta nazywana jest I Wojną
Światową. Rocznica jest przyczyną powrotu historyków do tego wydarzenia, do refleksji nad przyczynami i
skutkami pierwszego w dziejach konfliktu o charakterze globalnym. Książek mieszczących się w tematyce
rocznicowej ukazało się na polskim rynku stosunkowo niewiele. Są tu na przykład: Wielka Wojna Francuzów J. B.
Duroselle’a, Wielka operacja zimowa pierwszej wojny światowej S. Czerepa, Wielka wojna i świadomość przełomu D.
Kielaka i inne. Pozycje te ukazują przeważnie wybrane epizody wojenne.
Prof. dr hab. Andrzej Chwalba, historyk średniego pokolenia, kierownik Zakładu Antropologii Historycznej w
Instytucie Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, znany z wielu publikacji na tematy związane z szeroko pojętą
historią współczesności, podjął się zadania niemal karkołomnego. Postanowił w jednym tomie opisać I Wojnę
Światową, poruszając niemal każdy aspekt tego wydarzenia od jej wybuchu aż po zakończenie. Taki zamiar
należy uznać za niezwykłe wyzwanie, bardzo pożyteczne dla przypomnienia tej zapomnianej nieco wojny.
Chwalba podkreślił bliski związek historyczny I i II Wojny Światowej. Wskazał, na czym te związki polegają.
(Trzeba dodać, że w Polsce wiedza o II Wojnie Światowej jest zdecydowanie pełniejsza i aktualniejsza).
Już w rozdziale wstępnym autor wyjaśnił, że książka jest częścią niezwykle obszernej światowej literatury
historycznej na opisywany temat. Czytelnik dowiaduje się już na początku lektury, że w państwach, na których
Wielka Wojna odcisnęła swe gorzkie piętno, pamięć o tym wydarzeniu jest ciągle obecna. Szczególny powód do
ciągłych powrotów badawczych mają historycy francuscy, dla których Wielka Wojna była okresem nie tylko
ogromnych strat, ale też, jednej z nielicznych, chwały oręża Francji.
Autor podkreślił, że mimo iż książka powstała w Polsce i napisana jest przez polskiego historyka, sytuacja Polski,
przywróconej do państwowości po Wielkiej Wojnie opisana jest w niewielkim stopniu. Celem napisania książki
było przypomnienie wydarzeń stojących u przyczyn wybuchu wojny oraz mających miejsce w trakcie działań
wojennych na terenie Europy. Autor opisał także podstawowe skutki, jakie pociągnęła za sobą wojna w
gospodarce oraz w szeroko rozumianych stosunkach społecznych. W Polsce przez wiele lat jej skutki w skali
makro nie budziły emocji historyków i nie mobilizowały do analiz i opisu. Dla Polski I Wojna Światowa miała
odmienne znaczenie niż dla pozostałych państw europejskich. W wyniku tego globalnego konfliktu było możliwe
odzyskanie niepodległości przez Polskę i w takim kontekście Wielka Wojna opisywana jest w polskiej
historiografii.
Omawiana książka nie ma charakteru stricte naukowego. Jest pozycją o charakterze popularno-naukowym, co
absolutnie nie umniejsza jej walorów poznawczych. O charakterze popularnym książki świadczy przede
wszystkim rezygnacja z przypisów. Przy omawianiu tak wielkiej materii historycznej jest to jednak zaletą. Książka
jest pełna informacji o faktach, ich datach i okolicznościach zaistnienia. Zawiera opisy i oceny wydarzeń, które
miały kluczowe znaczenie dla rozwoju sytuacji na wojennych frontach.
Czytelnik zainteresowany przyczynami i skutkami wojny oraz przebiegiem działań militarnych otrzymał
możliwość zapoznania się z ogromną ilością faktów, bez konieczności natychmiastowej analizy źródeł
pochodzenia informacji. To osoba autora jest gwarantem wiarygodności wszystkich podawanych informacji.
Brak przypisów jest korzystny, ponieważ nie zaciemnia i tak niełatwego odbioru ogromnego materiału
poznawczego. Zaletą książki jest również to, że jej język jest komunikatywny.
Autor wykonał tytaniczną pracę zapoznając się z liczbami obrazującymi Wielką Wojnę, które następnie w
ciekawy sposób, unikając nudy w przedstawianiu liczb, przekazał czytelnikowi. W oparciu o te dane można
zrozumieć ogrom start, nieszczęść grupowych i indywidualnych, niszczycielskie oddziaływanie wojny na
następne dziesięciolecia. Autor zaznaczył, za innymi historykami podzielającymi ten pogląd, że dokładnych
rzeczywistych strat wojny nie da się wyliczyć nigdy! Obszar tych strat, od gospodarczych i wojskowych
począwszy, na społecznych, w tym psychologicznych skończywszy, jest ogromny i wielowątkowy, a za tym niepoliczalny.
Konstrukcja książki jest bez zarzutu. Przyjęcie chronologii, jako głównego sposobu opisu wydarzeń, jest w
przypadku opisu działań wojennych korzystna dla czytelnika. Pozwala na szybką orientację w sekwencji zdarzeń
i odnalezienie ich w książce. Treść podzielona jest na 9 rozdziałów, opisujących wszystkie ważne problemy
wiążące się z Wielką Wojną. Autor wskazuje źródła wojny, przyczyny jej wybuchu i zastanawia się, czy można
było jej uniknąć (rozdz. 1). W oddzielnym rozdziale opisany został przebieg wojny na lądzie, przy czym w
podrozdziałach opisane zostały działania na wszystkich frontach - wschodnim, dalekowschodnim, zachodnim,
południowym, bliskowschodnim, bałkańsko-włoskim z uwzględnieniem poszczególnym lat wojny (rozdz. 2).
Autor przybliżył pokrótce sposoby prowadzenia wojny w tamtym czasie (rozdz. 3). W oddzielnych rozdziałach
opisane zostały wojna na morzu i w powietrzu (rozdz. 5 i 6).
Szczególnym walorem omawianej książki jest to, że opisując zagadnienia typowo wojenne i wojskowe, a w tym
zmieniające się techniki i technologie toczenia walk, niszczenia i uśmiercania, autor pokazał, jaki wpływ wywarła
Wielka Wojna na rozwój szeroko pojętych technologii – na przykłąd przemysłowych - oraz gospodarek (str. 521).
Trzeba podkreślić, że autor celowo pominął wiele problemów związanych z I Wojną Światową, między innymi
problematykę zawieranych traktatów kończących wojnę. Uznał to za obszerny temat do oddzielnego opisu.
Nie została natomiast pominięta analiza wpływu wojny na losy społeczeństw oraz poszczególnych jednostek.
Jest to największa zaleta omawianej książki. W historiografiiprzybliżanie historii Wielkiej Wojny bardzo często
sprowadza się do odkrywania lub dookreślania nowych epizodów z teatru działań wojennych. A przecież wojna
to ogrom nieszczęść ludzkich w skali jednostek oraz całych społeczeństw. Książka zawiera rozdział poświęcony
w całości sytuacjom, w jakich znajdowali się w czasie wojny żołnierze - walczący, ranni, inwalidzi i dezerterzy.
Autor nie pominął też kwestii żołnierzy poległych - tematyki cmentarzy wojennych, ich powstawania, znaczenia i
wpływu na kształtowanie pamięci historycznej po czasy współczesne (str. 428-460).
W książce znajdujemy znakomite obserwacje i opisy zasadniczych zmian, jakie zaszły w społeczeństwach w
zakresie stosunków pracy (str. 543-558, 569), stosunku do kobiet i ich zmieniającej się pozycji społecznej
wskutek zmiany stosunków społecznych jako całości (str. 565, 563). Znajdujemy także analizy w zakresie wpływu
doświadczeń wojennych na rozwój ochrony zdrowia, medycyny, w tym metod leczenia i rehabilitacji.
Prof. A. Chwalba dokonał analizy wielu z przedstawionych informacji, w tym liczbowych, po czym syntetycznie
ukazał procesy demograficzne, gospodarcze i społeczne wynikające z ogromnej liczby ofiar, jakie pochłonął
pierwszy wojskowy konflikt światowy (rodz. 9.).
Książka oparta jest na bibliografii, w której przeważają nieznane polskiemu czytelnikowi pozycje z uwagi na brak
tłumaczenia ich na język polski. Oparcie tekstu na danych niedostępnych w Polsce, w sposób naturalny zwiększa
atrakcyjność książki dla polskiego czytelnika. Dla osób zainteresowanych naukowo historią okresu przełomu XIX
i XX wieków zestawienie bibliograficzne może być cenną wskazówka do poszukiwań merytorycznych.
W części końcowej książki podane są źródła pochodzenia ilustracji, które to informacje bardziej czynią zadość
prawom autorskim niż wnoszą coś do samej wiedzy. Fotografie wydają się być zebrane nieco przypadkowo,
jakkolwiek w sposób niebudzący wątpliwości związane są z omawianym zakresem. Jest spis map, których jak się
wydaje mogłoby być w książce zamieszczonych więcej. Pozwoliłyby one na dokładniejsze prześledzenie teatru
działań wojennych. Zamieszczenie indeksu nazwisk pojawiających się w książce jest w obecnych czasach
standardem i książka zawiera taki indeks. Należy wyrazić żal, że książka nie posiada indeksu nazw
geograficznych, których w pracy pojawia się bardzo wiele. Byłby on bardzo przydatny w poszukiwaniach
wycinkowych, szczegółowych informacji o poszczególnych epizodach wojennych.
Reasumując, należy podkreślić, że A. Chwalba pisząc omawianą książkę podjął się wielkiego wyzwanie, jakiego
dotychczas nie podjął żaden polski historyk. Obszerna książka zawiera wszystkie niezbędne informacje o I
Wojnie Światowej, jakie czytelnik powinien otrzymać, poszukując wiedzy o tym okresie w dziejach Europy i
świata. Jest tu wiedza o działaniach wojsk na polach bitew wszystkich frontów Europy i świata, o zachowaniu
przywódców w tych działaniach, o zachowaniu i położeniu zwykłych ludzi, w tym żołnierzy. Jest wiedza o tym jak
bardzo ta okrutna globalna wojna wpłynęła na obyczaje, na sferę ekonomiczną, gospodarczą i, w końcu,
geograficzną, otwierając drogę do samostanowienia i samookreślenia wielu narodów, w tym Polaków. Są dane
liczbowe ukazujące wydatki na cele wojskowe (str. 621), a równocześnie wskazujące na przybliżony koszt wojny,
bo całkowitego kosztu, przy uwzględnieniu każdego jej aspektu, nie da się wyliczyć.
Z książki A. Chwalby Samobójstwo Europy. Wielka Wojna 1914-1928 płynie dla czytelnika nie tylko wiedza o tym, że
pierwsza globalna wojna zmieniła gruntownie świat, powodując upadek wszystkich idei zrodzonych w wiekach
wcześniejszych, że zakończyła całą poprzednią epokę, ale także przesłanie autora sprowadzające się do słów:
„Nigdy więcej wojny”. Jest tak tym bardziej, że bez wątpienia autor postawił tezę, że pierwsza wojna była
zaledwie wstępem do tej drugiej, jeszcze bardziej tragicznej (str. 625).
Sposób cytowania: Jolanta Czartoryska, recenzja książki Samobójstwo Europy. Wielka wojna 1914-1918, w: https://www.pol-int.org/de/node/138#r714
Sposób cytowania:
Jolanta Czartoryska: Recenzje: Andrzej Chwalba: Samobójstwo Europy. Wielka Wojna 1914-1918, 2014, w:
https://www.pol-int.org/pl/publikationen/samob-jstwo-europy-wielka-wojna-1914-1918#r714.