Edukacja środowiskowa - Wydział Biologii UW

Studia Podyplomowe dla nauczycieli drugiego przedmiotu – Biologia
Uniwersytet Warszawski, Wydział Biologii
Edukacja środowiskowa
ĆWICZENIE III
Opracowała: dr Hanna Werblan-Jakubiec
i w związku z tym niewykorzystanych. Ich
uŜytkowanie mogłoby urozmaicić i powiększyć
światową produkcję Ŝywności.
Dlaczego waŜna jest wiedza
o róŜnorodności biologicznej Ziemi?
Gwałtowny wzrost liczby ludności na świecie przy
jednoczesnym niezwykle dynamicznym rozwoju
techniki nieuchronnie pociąga za sobą wzrost
presji człowieka na środowisko przyrodnicze.
Powoduje to przyspieszenie tempa wymierania
gatunków, które obecnie uwaŜane jest za
największe w historii Ŝycia na naszej planecie.
Ocenia się, Ŝe na Ziemi codziennie ginie jeden
gatunek. Wiemy juŜ na pewno, Ŝe nie poznamy
wszystkich gatunków, które Ŝyły na Ziemi, gdy
pojawił się człowiek. Ponad wszelką wątpliwość
człowiek zastał tu największą liczbę gatunków,
jakie na Ziemi Ŝyły kiedykolwiek równocześnie.
Rozwojowi cywilizacji towarzyszy stały, coraz
szybszy proces wymierania gatunków.
Liczba aktualnie zinwentaryzowanych gatunków
wszelkich organizmów, które współcześnie Ŝyją na
naszej planecie wynosi około 1.350.000. Wszyscy
naukowcy są jednak zgodni, Ŝe jest to tylko część
bogactwa gatunkowego Ziemi. Ogromna
większość gatunków nie została dotychczas
odkryta. Szacuje się, Ŝe na naszym globie Ŝyje od
3 do 30 milionów organizmów.
Gry edukacyjne ilustrujące problem
niszczenia gatunków przez człowieka
i ewentualnej ich ochrony
Dlatego tak waŜna jest informacja o liczbie
gatunków zamieszkujących naszą planetę.
Gatunki roślin, które zniszczyliśmy zanim je
poznaliśmy
Dwudziesty wiek to czas niezwykle intensywnej
ekspansji człowieka. Wycinanie lasów, osuszanie
bagien, budowa dróg i miast powoduje niszczenie
siedlisk wywołuje wymieranie dziesiątków
gatunków. Znajomość łącznej ich liczby oraz
rozmieszczenia ma podstawowe znaczenie dla
stworzenia racjonalnych programów zachowania
róŜnorodności biologicznej. Wiedza o liczbie
gatunków Ŝyjących na Ziemi jest równieŜ waŜna
dla wyjaśnienia podstawowych problemów
ewolucji i ochrony środowiska np.
przewidywanych zmian klimatycznych na Ziemi.
Nie bez znaczenia są takŜe powody praktyczne.
Znaczna część współczesnych leków wywodzi się
ze związków organicznych pochodzenia
roślinnego. Lepiej poznać i zachować “aptekę
natury” niŜ ją zniszczyć. Wiele poŜywnych
organizmów pozostaje praktycznie nieznanych
Cel gry: Uświadomienie uczestnikom zabawy, Ŝe
niszczenie w sposób rabunkowy siedlisk moŜe
zaprzepaścić szansę na poznanie wielu
potencjalnie bardzo przydatnych dla człowieka
leków, źródła poŜywienia itp.
Wiek uczestników: dowolny
Liczba uczestników: dowolna
Miejsce gry: sala lekcyjna, świetlica, teren na
wolnym powietrzu
Opis gry:
Uczestnicy zabawy stoją w kręgu. W środku
okręgu staje uczestnik, który jest drwalem lub
ogrodnikiem, który lubi dokładnie pielić swój
ogród.
1
wytwarzane przez rośliny są wartościowym
pokarmem i z tego względu wiele zwierząt
bezpośrednio Ŝywi się roślinami. KaŜda roślina
w kaŜdym miejscu kuli ziemskiej potencjalnie jest
naraŜona na atak ze strony zwierząt.
Wszyscy poza „ogrodnikiem” lub „drwalem”
losują kartki z własnościami uŜytkowymi roślin.
Kartki są złoŜone na pół. Na jednych nic nie
narysowano, a pozostałe mają rysunek
symbolizujący potencjalne wartości uŜytkowe
rośliny. „Ogrodnik” lub „drwal” wycina rośliny,
które uwaŜa za niepotrzebne.
W niektórych przypadkach zwłaszcza przy
masowych „napadach” na liście roślin przez
owady np. przez gąsienice, mszyce itp. rośliny
często są zupełnie bezbronne. Miliony drobnych
owadów dniem i nocą w ciągu kilku dni potrafi
ogołocić z liści wielkie drzewo, takie zjawisko
nazywamy „gołoŜerem”.
Ścięte „rośliny” kucają, pokazują wszystkim swoje
karteczki i wtedy teŜ same dowiadują się, jaką
rośliną były. Liczba kartek symbolizujących
rośliny o niepoznanych własnościach stanowi 1/3
wszystkich kartek (tych, które maja rysunek).
Zwierzęta roślinoŜerne mają jednak z taką dietą
pewne problemy - są to kłopoty z trawieniem
celulozy. Wiele roślinoŜerców poradziło sobie z tą
uciąŜliwością zatrudniając do pomocy grzyby,
pierwotniaki i bakterie. Przykładem są
przeŜuwacze. Mimo istotnych wad celulozy, jako
poŜywienia, liście są bardzo kuszącym kąskiem
dla wielu zwierząt. Rośliny, aby się obronić przed
nimi i zachować choć część swego ciała w całości,
wytworzyły róŜne metody obrony. Zwierzęta zaś
musiały rozwinąć sposoby pokonywania tych
przeszkód gdyŜ inaczej nie miałyby co jeść. Długie
dzieje Ŝycia to nieustanny wyścig zbrojeń
pomiędzy roślinami a zwierzętami.
Wycinamy i ratujemy las tropikalny
Cel gry: Uświadomienie uczestnikom roli ochrony
róŜnorodności biologicznej
Wiek uczestników: dowolny
Miejsce gry: klasa świetlica
Opis gry:
KaŜdy uczestnik wycina z kolorowego kartonu po
4 –6 liści. Kształty liści mogą być zupełnie
dowolne, wzięte z wyobraźni. Na kaŜdym liściu
uczestnicy gry piszą, do czego tę roślinę moŜna
wykorzystać np. do ozdoby, w medycynie, w
kosmetyce, w kuchni itp. Następnie wszystkie
liście kładziemy na podłodze podpisami do dołu.
Wybieramy spośród uczestników dwa zespoły
dwuosobowe. Jeden zespół symbolizuje
pracowników firmy, która buduje autostradę przez
puszczę amazońską, a drugi zespół jest
przedstawicielem organizacji ochrony przyrody.
Na dany znak kaŜdy zespół stara się zebrać jak
najwięcej liści z podłogi.
Sposoby odstraszania zwierząt przez rośliny
1. Obrona chemiczna roślin – tkanki roślinne
zawierają trucizny, niesmaczne związki gorzkie i
ostre nieprzyjemne w smaku, silnie pachnące
olejki eteryczne, itp.
2. Obrona fizyczna roślin to wytwarzanie:
• Kolców i cierni utrudniających dotarcie do
smacznych i poŜywnych liści lub pędów
zawierających wodę. Przykładami mogą być
akacje afrykańskie (do najbardziej kłujących
naleŜy Acaccia horrida), grochodrzew, głogi,
berberysy, silnie kolczaste ogonki liściowe wielu
gatunków palm, ciernie u kaktusów.
Po sygnale „stop” zespoły odczytują z liści
informację, do czego słuŜyły rośliny zebrane przez
obydwa zespoły. Liście zebrane przez zespół
budowniczych autostrady symbolizują gatunki
roślin zniszczonych bezpowrotnie przez
człowieka, liście zebrane przez drugi zespół to
gatunki uratowane od zagłady.
• Kolczasto obrzeŜone liście np. u ostrokrzewu,
aloesów, agaw, wielu sagowców, licznych traw jak
np. śmiałka darniowego.
Antagonistyczne interakcje pomiędzy
zwierzętami a roślinami
• Włoski pokrywające liście zawierające
substancje parzące np. u pokrzywy czy pelargonii.
Wszystkie zwierzęta zaleŜą bezpośrednio lub
pośrednio od diety roślinnej. Węglowodany
2
• Zbita warstwa włosków pokrywająca
powierzchnię blaszki liściowej jak u niektórych
gatunków begonii, kalanchoe czy rodzimych
kocanek nieprzyjemna w dotyku.
• Mimetyzm czyli upodobnianie się wyglądem
do innych trujących gatunków np. jasnota
(Lamium) ma liście kształtem łudząco
przypominające parzące liście pokrzywy,
wytwarzanie przez niektóre gatunki męczennic
(pnącza o pięknych dekoracyjnych kwiatach z
rodzaju Passiflora pochodzącego z tropikalnych
rejonów Ziemi) wytworów podobnych do jaj
motyla, którego gąsienice Ŝerują na liściach tej
rośliny. Gdy motyl widzi podobne do jego jaj
twory odlatuje uwaŜając, Ŝe inna samica wcześniej
złoŜyła tu swoje jaja. Upodobnianie się roślin do
podłoŜa, tak, aby były jak najmniej widoczne np.
„Ŝywe kamienie” z pustyni Kalahari.
• Gruba warstwa wtórnej tkanki okrywającej np.
korek u dębów korkowych czy u korkowca
amurskiego.
• Skupienia ostrych igiełkowatych kryształów
szczawianu wapnia uniemoŜliwiających Ŝerowanie
niektórych zwierząt np. ślimaków.
• Pułapki w postaci małych zbiorników wody
utworzone ze zrośniętych nasad liści ( np. u
szczeci – Dipsacus) lub pierścienie kleistych
substancji na łodygach uniemoŜliwiające dotarcie
owadów chcących złoŜyć jaja w kwiatach smółki
(Viscaria).
• Gwałtowne składanie liści i upodobnianie się
do zwiędłej rośliny działa odstraszająco na
zwierzęta, np. mimosa.
Literatura
Attenborough D., Prywatne Ŝycie roślin, Muza S.A., Warszawa 1996
Podbielkowski Z. i Podbielkowska M., Przystosowania roślin do środowiska, WSiP,
Warszawa1992
Strasburger E., Botanika, PWRiL, Warszawa 1972.
Szweykowscy A. i J.(red. nauk.), Słownik Botaniczny, Wiedza Powszechna, Warszawa 2003.
PROJEKT:
„STUDIA PODYPLOMOWE DLA NAUCZYCIELI
W ZAKRESIE ICT, JĘZYKÓW OBCYCH ORAZ
DRUGIEGO PRZEDMIOTU” JEST FINANSOWANY PRZEZ
EUROPEJSKI FUNDUSZ SPOŁECZNY
I BUDśET PAŃSTWA
3