Czytane inaczej

1
Czytane inaczej
Od Mickiewicza do Masłowskiej.
Adaptacje filmowe literatury polskiej
Pod red. Tadeusza Lubelskiego
Universitas, Kraków 2014
Od Mickiewicza do Masłowskiej… to siódmy tom cyklu analiz adaptacji filmowych
znaczących dzieł literatur narodowych – dotychczasowo: angielskiej, amerykańskiej,
japońskiej, włoskiej, hiszpańskiej i czeskiej.
Założeniem przedsięwzięcia było ukazanie specyfiki różnych praktyk adaptacyjnych,
co miało pozwolić na dokonanie przyszłej syntezy w perspektywie historii filmu. Autorzy
poszczególnych tekstów próbowali uchwycić to, co w danej adaptacji indywidualne, twórcze i
niepowtarzalne. Seria miała także, z założenia, dać podstawę do „zgłębienia, opisania, a
nawet sformalizowania reguł filmowej gry z tekstem literackim” (o czym pisała Alicja
Helman we wstępie do tomu pierwszego).
Tom siódmy pod redakcją Tadeusza Lubelskiego unaocznia (w wypadku większości
zamieszczonych w nim tekstów) polską specyfikę praktyki adaptacyjnej uwzgledniającą tyleż
kontekst rodzimej kultury, odniesienie do czasu historycznego (w którym umiejscowiona jest
fabuła pierwowzoru i jego adaptacji), co okres powstania filmu warunkujący jego odbiór i
sprzyjający modyfikacji znaczeń pierwowzoru. W książce znalazło się osiemnaście esejów,
których kolejność wyznacza porządek podyktowany chronologią powstawania dzieł
literackich, co odzwierciedla tytuł monografii. Co ciekawe, przedmiotem analiz autorów nie
są wyłącznie filmy powstałe na podstawie powieści (choć one dominują), lecz również
adaptacje opowiadań (Panny z Wilka i utwory Brunona Schulza), poematu epickiego (Pan
Tadeusz), dramatu (Wesele), a nawet wiersza (Miłość od pierwszego wejrzenia Wisławy
Szymborskiej). Choć ów wybór, jak zwykle w tomach zbiorowych, jest arbitralny, to
analizowane dzieła nie tylko reprezentują gatunkową różnorodność (co stanowi niewątpliwy
1
2
atut książki), ale też należą do ścisłego kanonu literatury narodowej i rodzimej
kinematografii.
Dwa studia zostały poświęcone analizie porównawczej różnych adaptacji powieści o
znaczeniu ponadnarodowym – jak Quo vadis? Henryka Sienkiewicza czy Solaris Stanisława
Lema. Alicja Helman skonfrontowała z sobą cztery filmowe interpretacje powieści
Sienkiewicza – Enrica Guazzoniego (1913), Mervyna LeRoya (1951), Franca Rossiego
(serialu z 1985 roku) i Jerzego Kawalerowicza (2001), kładąc nacisk na specyfikę praktyk
adaptacyjnych wynikających z okresu, w którym dzieła powstały. Przemysław Pełka zmierzył
się z trzema filmowymi próbami adaptacji Solaris, powieści o „ciągle aktualnej fabularnej
atrakcyjności” i niewątpliwej głębi filozoficznej – Borysa Nirenburga i Lidii Iszymbajewej
(film telewizyjny z 1968 roku), Andrieja Tarkowskiego (1972) i Stevena Soderbergha (2002),
podkreślając zawarty w pierwowzorze potencjał różnorodnych odczytań i „twórczą zdradę”
ambitnych przedsięwzięć Tarkowskiego i Soderbergha, interpretujących Solaris jako
„przypowieść o odwiecznych dylematach człowieczeństwa”.
Większość esejów zamieszczonych w niniejszym tomie dotyczy adaptacji dzieł
literatury polskiej dokonanych na gruncie naszej kinematografii – od tego schematu, poza
tekstami Helman i Pełki, odbiega artykuł Grażyny Stachówny, stanowiący ewenement także z
tego względu, że został poświęcony zrealizowanemu w Hongkongu filmowi Skręć w lewo,
skręć w prawo (2003) Johnniego To i Wai Ka-Fai według powieści graficznej Jimmy’ego
Liao Separate Ways (Jak bawi się nami miłość. Od pierwszego wejrzenia do uszczęśliwienia)
– obu wpisujących wspomniany wiersz Szymborskiej w fabularną strukturę dzieła. Autorka
eseju uwypukliła przypadek transmedialności (spotkania trzech sztuk: filmu, plastyki i poezji)
oraz transkulturowości (przenikania inspiracji artystycznych poza kinematografię narodową).
Teksty analizujące zasadniczo jedną adaptację można, zdaniem Tadeusza Lubelskiego,
zaklasyfikować do trzech typów postępowania analitycznego: pierwszy to przypadek, gdy
autorzy koncentrują się na „grze między pierwowzorem literackim a filmem będącym jego
adaptacją” ujawniającej dominujące konteksty; drugi, gdy utwory – literacki i filmowy,
„funkcjonując w rozmaitych kontekstach historycznych, nabierają nowych znaczeń”; trzeci,
gdy osią analiz jest wybrany problem uwypuklony w adaptacji. Relacja: filmowa adaptacja –
pierwowzór literacki jest omawiana z uwzględnieniem perspektywy współczesnej, tj.
przeobrażającej się kultury, w której (jak zaznacza redaktor tomu) „dawne granice między
mediami dawno się przesunęły i zatarły”.
2
3
Dla miłośników kina polskiego i wszystkich zainteresowanych związkami literatury i
filmu niniejszy zbiór jest cenną pozycją, odkrywającą nowe możliwości interpretacyjne
adaptacji rodzimej literatury. Ukierunkowanie na tę perspektywę wyznacza otwierający tom
esej …Filmowy Pan Tadeusz czytany inaczej. Lekturę książki można polecić zarówno
badaczom zagadnienia filmowych adaptacji, jak i amatorom tekstów o twórczej lekturze.
Iwona Kolasińska-Pasterczyk
3